Katalog

BİLİM TARİ H IPORTRE Bağışıklıkbilimi bir büyüğünü kaybetti Niels Jerne'nin yaşamı, bilime katkıları ve bir öykü... Şefık Şanal Alkan * T urkıyemız parasal, sıyasal, etnık, bağnazlıklar, koktendıncılık gıbı çeşıtlı karmaşıklıklar ıçınde yuzerken ve daha Sıvas'ın yanık dumanı genızlerı yakarken bıze ne Jerne'den (Yerne okunur), bılımınden dıyenler çıkabılır Bence tam zamanıdır, jerne gıbı Batı'da bıle çok seyrek, bızde hıç yetışmeyen bir yaratıcı zekânın, yaşam oykusunü, bılıme katkılarını ve felsefesını tartışmanın önce kısa bir oyku Yıl 1975, Etımesgut'da askerlığımı yaparken, acele çağırıyorlar benı, heyecanla kapıya koşuyorum, "Jerne'den mektup var" dıye bağırıyor eşım uzaktan Yurtdışı eğıtımını tamamlayıp Ankara'ya donmuşüz, var gucumuzle ektığımız kuçuk bir bılım fıdanını yetıştırmeye çalışıyoruz Olmuyor, beş yıllık uğraş boşa gıdecek, bılım ıpının ucunu kaçırmak uzereyız Jerne'den yardım ıstemıştım, bırbırımızı sadece yayınlarımızdan tanıdığımız halde Sonra, "bağışıklık bılımının Mekke's\" unvanını alan ve Jerne ıle Kohler'e Nobel odulu getıren Basel Immunolojı Enstıtu'su kurulalı altı yıl olmuş Bir zengın kuruluşun desteğını arkasına alan Jerne, tum dunyadan genç yeteneklere olanak sağlıyor, tumden özgur bir ortamda dıledıklerı bıldıklerı gıbı bılım yapsınlar dıye Her nasılsa, ben de bu cennete kabul edılmıştım "Jerne senı çağırıyorsa korkarım Turkıye kaybedecek" demıştı sevgılı, saygın oğret menım rahmetlı Nusret Fişek. Hayır, doneceğım, demıştım ınançla Sonunda hocanın dedlği oldu Gıdış o gıdış Yetıştığım ulkenın bılımıne olan borcumu kendımce odeyememışlığın yureğımdekı acısını anlatmıştım sevgılı Uğur Mumcu'ya da "Böylesı daha 1yı olmuş " dıye avutmuştu benı (Benım gıbı göçmen bllimcılerın anayurtlarına ıçerden mı yoksa dışardan mı daha yararlı olacağı konusunu bir başka zamana bırakalım) Şımdı cennette (Immunolojı Enstıtusu) olmasam da sızlerı, Batı bılım yaşamını derınden etkıleyen özgun bir kışıyle, gerçek bir bılımcıyle tanıştırmak ıstıyorum penhag Tıp Fakultesı'ne gırer, kırkına doğru doktor olur Bıraz sonra değıneceğımız gıbı tum bılım dunyasını etkıleyecek olan ve epey geç başlayan bu ozgun karıyer Danımarka, Amerıka, Almanya ve lsvıçre'de çeşıtlı kurumlarda ve unıversıtelerde gerçekleşır ve 82 yaşında yayınladığı Nobel konferansı ıle son bulur Jerne çok duşunen, az deney yapan bir bılımcıydı, (bir gun bana, 5 değışık dılden okumakta olduğu bir dızı bılımsel dergıyı gosterecek "Sız deneycıler bıraz ara versenız çalışmalarınıza ne lyı olur, daha var olan bulguların bıle uzerınde yeterınce duşunulmedı kı yenı bılgı uretıyorsunuz' dedığını anımsıyorum) Kendısı çok az yayın yaptı ama yayınladıkları, ozellıkle de uç bılımsel kuramı, bılımcılen çok etkıledı, derın tartışmalara yol açtı, kımı kor ınançların yıkımını Jerne, bilim ve felsefe tırılmış antıkorlar vardı Mınıcanlının (ya da ona ılışkın yapılar kı bız bunlara antı/en dıyoruz) ışlevı vucutta onceden var olan bu antıkorları bulup onlara bağlanmak ve onları yapan hucrelerı uyarıp, o çeşıtten daha çok antıkor yapımını sağlamaktı Bu ve sonradan Burnet'ın, Ehlırch ve Jerne'den esınlenerek ortaya attığı Kumesel Seçım Kuramı bugun bağışıklık bılımının temelıne oturmuş ve kabul edılen gerçeklerı arasına gırmıştır, ama 5O'lı, 6O'lı yıllarda bunlar bırer devrımcı goruşlerdı Çunku, o zamanlar bılımcılerın hemen hepsı ve en başta unlu Haurovvitz'ın (kı uzun yıllar Istanbul Unıversıtesı'nde oğretmenlık yapmıştır Yıl lar önce San Francısco'da bir toplantıda karşılaştığımızda benımle Turkçe konuşmasına çok sevınmıştım) savunduğu dogmaya gore dışarıdan vucuda gıren bir mınıcanlının antıjenlerı bir kalıp gıbı davranıp kendılerıne tıpatıp uygun antıkorları yaptırıyorlardı Pekı ama mılyonlarca çeşıt antıjene uyacak hazır gıysı yanı antıkor yapacak bılgı nerede saklanıyordu?Bu sorun çok sonraları 1980'lerde Tonegavva tarafından çozuldu Jerne'nin buyuk destek verdığı Tonegawa, Basel Immunolojı Enstıtusu'nde gerçekleştırdığı deneylerle antıkor molekulunu kodlayan g e n ı n DNA'mızda bir butun olarak değıl de kuçuk parçalar halınde bulunduğunu, vucudumuzun sayıları kısıtlı bu gen parçalarını de gun "Jerne Plak Yontemı" dıye anılan bu teknık ıle dunyaya ılk kez antıkor yapan gozelerı tek tek saymak olanağı doğdu (2) llgınçtır, 1984 Nobel'ını Jerne ıle paylaşan O. Köhler (ne yazık kı onu da geçenlerde kaybettık) ve C. Milstein, Jerne'nin bu teknığını kullanarak monoklonal antıkorlar yontemını bulacaklar ve boylece bırçok hastalığın tanı ve tedavısınde buyuk bir çığır açacaklardır (Bu oykuyu o yıllarda Cumhu r/yef'te yazmıştım) II Bız donemıl Jerne'nin ıkıncı ku ramsal çalışmasına 1970'lere değın basıt ama çok temel olan şu sorunun yanıtı bılınmıyordu, Bağışıklık dızgesı en başta kendı (self) ıle yabancıyı (nonself) nasıl ayırt edıyordu? Yoksa Socrates ın dedığı gıbı her şeyın başı ken dını tanımakian mı geçıyordu Işte Jerne nın 1970'lerde ortaya attığı "Bağışıksal tanımanın vucutta yaratılması" (3) adlı yenı kuramı bu sorunu çözmeye yonelıktı Ona gore kemık ılığınde yapılan lenfosıtlerımız kendıyabancı ayrımını tımus denen bir organımızda yapıyorlardı Burada, tıpkı bir çocuğun anadılını oğrenmesı gıbı, lenfosıtler kendı molekullerının yapısını oğrenıyordu Jerne'nın bu goruşunde haklı olduğu çok sonraları 1990'larda kanıtlandı Şımdı bılıyoruz kı lenfosıtler "Tımus Unıversıtesı'nde" oğrenımlerını yaparlarken bırı olumlu dığerı olumsuz ıkı seçımden geçıyorlar ve olumsuz seçıme uğrayan mılyonlarca hucremız ıntıhar ederek (apoptosıs) ortadan çekılıyorlardı Gerı kalan kendını bılenler vucuda yayılıp gorev yaparlarken, kendımıze benzemeyen 'yabancı"ları arıyorlar bulunca duşman sayıp onu yok etmek ıçın ortalığı bırbırıne katıyorlardı Bızde bu kımyasal savaş sırasında ateş, kırgınlık vb hastalık belırtılerı duyuyorduk III Yaratıcı duşunurumuzun son kuramı olan "Bağışıklık Dızgesısının örgutsel (şebeke) Kuramına Doğru" (4) onun en ılgınç (ve de ıkırcıklı) eserıdır bence önemlı, çunku burada Jerne, bağışıklık dızgesını çeşıtlı ve değışken öğelerın bırbırıne bağlı ve karmaşık ılışkıler yumağı şeklınde ele aldı (bir balıkçı ağını duşunun) Sonraları daha da ılerı gıderek, "Idıotıpık örgut ve Başka ö n yargılı Duşunceler" (5) adlı yayını ıle bağışıklık dızgesınde her antıkor molekulunun aynı zamanda başka bir antıkor molekulu tarafından antıjen olarak tanındığını savundu Daha ılerı gıdersek belkı de bağışıklık dızgesı daha rnınıcanlıları (kı yığınla antıjen molekulu ıçerırler) görmeden, sadece kendı yapısına bakarak, dış dunyadakı mınıcanlılan tanımasını oğrenıyordu Sanırım Einstein " Bılım, zekâ kadar bir karakter ışıdır" der Jerne'ye bakarak bu sozun ne denlı doğru olduğunu duşunmuşumdur hep Jerne her şeyden önce açık, ozgur ve demokratık "Kendini tanımak!" Örgütteki güç sağladı Boylece bugun çoğunluğun kabul ettığı kımı "gerçekler" ortaya çıktı Jerne kimdi? 7 Ekım 1994'te yıtırdığımız Jerne, 1911 yılında Danımarkalı bir anababanın çocuğu olarak Londra'da doğar, orta ve yuksek eğıtımını Hollanda'da bitırır, ftzıkçı olur Daha sonra doktor olmaktan çok, bıyolojı oğrenmek ıçın Ko I Bunlardan bırıncısı 1955'lerde yayınladığı antıkor yapımı ıçın Doğal Seçım Kuramı'öır (1) Bu kuramla Jerne, temel şu bir soruna açıklık getırıyordu Çevremızde mılyonlarca mınıcanlı vardı Vucudumuz hastalık yapanlan tanıyor, onlara karşı ozgul antıkorlar yapıyor, bızı olası bir olumden kurtarıyordu Mılyonlarca çeşıt antıkor yapacak bılgı nerede, nasıl saklanıyordu? Vucut onceden, ne zaman, hangı hastalık etkenıyle (dıyelım bir vırusle) karşılaşacağını bılemezdı Onun ıçın her an boyle bir olasılığa karşı hazırlıklı olmak zorundaydı Jerne şunu ılerı surdu Vucudumuzda, bız daha mınıcanlılarla karşılaşmadan once, onlara karşı gelış "Önce bilgi vardı" D üşündüğünü, acı gerçekleri açıkça söyieyen onuriu bir bilim adamıydı Jerne. Ona sevgili Türkiyem hakkında hem haklı, hem de önyargılı olduğunu söyleyemeden aynldı aramızdan. ğışık bağlamlarda bırleştırerek mılyarteneğı olduğunu kanıtladı O sıralarda (197680) ışlık komşusu olduğum ıçın heyecanını çok yakından ızleme şansına sahıp olduğum bu çalışmalar yıllar sonra da olsa Tonegavva'ya Nobel getırdı (Basel Enstıtusu'nun uçuncu Nobeh) 1960'larda Pıttsburgh da gelıştırdığı bir yöntemle buyuk un yapacaktır Bu larca çeşıt antıkor molekulu yapma ye Jerne ve Türkiye imgesi 43712