Katalog

YER B İ L İ M L E R İ PA . a& Doğa'nın 400 bin yılda yarattığı bu emsalsiz güzelliğin katledilmesinin önüne, alınan son önlemlerle geçilebilecek mi? Travertenler nasıl oluştu ve başka neler yapılabilir? Erhan Altunel* ugün ' Pamukkale denince aklınıza I ne geliyor' diye bir soru yönelttiği\niz her insandan alacağınız mutlak yanıt "Dünyada eşine rastlanmayan bir doğa harikası" olacaktır. Çünkü dünyanın hiçbir yöresinde Pamukkale travertenleri gibi traverten oluşumu yoktur. Ancak bilimsel gerçekler, kötü ve bilinçsiz kullanım yüzünden bu doğa güzelliğinin kısa sürede yok olacağını gösteriyor. Çünkü Pamukkale travertenleri üzerinde ve çevresindeki tüm yerleşim üniteleh bu doğa güzelllğini yaratan sıcak su kaynaklarını kişisel çıkarları doğrultusunda insafsızca tüketiyorlar. Doğanın yaratmış olduğu bu ender güzellik, bu doğa harikasını bilinçsizce kullanan çıkar çevrelehnin değil tüm insanlığın malıdır. Pamukkale travertenleri, doğubatı uzanımlı Menderes grabeni ile kuzeybatı güneydoğu uzanımlı Gediz grabeninin birleştiği 2kesimde yer alır (Şekll 1). Yaklaşık 10 km lik bir alanı kapsayan ve en az 400.000 yıldan [1] beri oluşmaya devam eden Pamukkale travertenleri Denizli ilinin 18 km kuzeyinde olup beyaz görünümleri ile 40 km'den fazla uzaklıktan fark edilebilirler. Denizli havzasının doğu kesiminde yer a Pamukkale: Dünyada esi olmayan d lan dört ayrı traverten kütlesinden biri olan Pamukkale travertenleri, havzayı kuzeydoğuda sınırlayan Pamukkale fayının düşen bloğu üzerinde aktif olarak depolanmaktadırlar. Pamukkale'nin kısa tarihçesi 'Kutsal Şehir' anlamına gelen Hierapolis MÖ 129 yılında Roma Imparatorluğu'na katılmıştır [2]. Hierapolis'in bu tarihten sonrasına ait yaklaşık 200 yıllık döneminin iyi bilinmemesine rağmen [2] birçok deprem tarafından tahrip edildiği bilinmektedir. Bu depremlerden en şiddetlisi MS 60 yılında olmuş ve Hierapolis'i tamamen tahrip etmiştir. Şehir bu depremden sonra yeniden inşa edilmiştir. Arkeolojik ve jeolojik verilerin birlikte değerlendirilmesi Yokuşyol bölgesindeki taze bir fayın MS 60 yılındaki deprem sırasında oluştuğunu göstermektedir [3]. Bugün Hierapolis'te görülen tarihi kalıntılar MS 60 yılından sonraki yapılaşmaya aittir. Ancak bölgenin tektonik açıdan aktif olması MS 60 yılından sonra da (MS 60 yılındaki deprem kadar şiddetli olmasa da) depremlerin oluşumunu sürdürmüştür. örneğin Hierapolis'teki şehir kalıntılarında depremlerin neden ol Foto. 1. Yüksekligı yahnıçıtı it> mtttreye varan duvar şeklinde kendılıgınden oluşmuş kana travertenden bir görünüş. (Fotoğral: E. Altunel) duğu hasarlar günümüzde açıkça görülmektedir Yaklaşık 2000 yıldan beri devam eden bu doğal tahriplerin yanısıra günümüzde en büyük tahribat ne yazık ki insanlar tarafından yapılmaktadır. Pamukkale'deki traverien çeşitleri Kırıklar ve çatlaklar boyunca yüzeye çıkan kalsiyum karbonatça zengin sıcak ve/ veya soğuk sulardan kalsiyum karbonatın çökelmesi sonucu oluşan kayalar 'traverten' diye adlandırılırlar [4], Daha yumuşak ve poroz olan türü ise 'tufa' diye adlandırılır [4]. Traverten sözcüğü Italyanca travertino kelimesinden geliyor [4]. Roma yakınlarındaki Tibur'da çok büyük miktarda depolanan ve antik devirlerde "Lapis Tiburtinus" olarak adlandırılan bu kayaç, değişim sonucu 'travertino' adını almıştır. Travertenlerin sınıflandırılması genellikle oluştukları ortama bağlı olarak degişir. Morfolojik özellikleri göz önünde bulundurularak ilk sınıflandırma Amerikadaki Yellowstone National Park'taki Mammoh Hot Spring travertenlerinde yapılmış [5] ve burada tespit edilen traverten çeşitleri daha sonra Roma'nın 20 km doğusundaki Tivoli travertenlerinde de gözlenmiştir [6]. Daha önce tespit edilen traverten çeşitlerinden iki tanesi Pamukkale travertenlerinde de gözlenmiştir [6]. Bunlar: (1) terastipi travertenler (terracemound travertine) ve (2) sırttipi travertenlerdir (fissureridge travertine). Dünyada traverten örneklerinin iyi bilindiâi yerlerde (dünyada en iyi biliner örnekler Ttalya ve Amerikada'dır) dahaönce tespit edilmemiş üç ayrı traverten türu daha Pamukkale'de gözlenmiştir [6]. Bunlar: (3) fayonü travertenleri (rangefroni travertine), (4) aşınmıştraverten tabakalar (erodedsheet travertine) ve (5) kendiliğinden oluşmuş kanal travertenleri (self builı channel travertine). Pamukkale'yi ziyarei eden insanları hayrete düşüren üç çeşil traverten aşağıdaki gibi özetlenebilir. Kendiliğinden oluşan kanal traver tenler Bu tür travertenler dünyada sadece Pamukkale'de mevcuttur. Insanların yönlendirdiği ya da teraslardan süzülen suyun kanallar içinde akması sonucu kanal tabanında ve kenarında çökelen traverten kanalın yükselmesine neden olmaktadır. Yükseklikleri yer yer 15 metreye varan (Foto. 1) bu duvar şeklindeki travertenlere kendiliğinden oluşan kanal travertenler adı verilmiştir. Terastipitravertenler Neojen öncesi aktif normalfay fefffl Neojen | normalkontak Kuvaterner yol ^ 3 3 traverten o yerleşim yeri Şekil 1. Pamukkale bölgeslnin jeolojik haritası (Altunel ve Hancocktan "3") Pamukkale'de kırık ve çatlaklardan yüzeye çıkan kalsiyum karbonatça zengin sıcak suların yamaç aşağı akması sonucu suda bulunan karbondioksit gazının açığa çıkması kalsiygm karbonatın çökelmesine neden olup terastipi travertenleri oluşturmaktadır. Pamukkale'ye bugünkü çekiciliğini kazandıran en önemli özellik antik şe 98