Katalog

D E P R E M VE Y A P I M Ü H E N D İ S L İ Ö İ Yapı cökmelerinde insani hatalar Altay Gündüz* "Hatalara kapınızı kapatarsanız, gerçeği göremezsinlz." Rabindranath Tagor* (Sapkın Kuşlar, 1916) apılar kırçiçeklerı gıbı yetişmezler, ınsan elıyle uretılirler/Bir yapısal sıstemle ılgılı fıkrı ureten, kararları veren, tasarımı yapan yapımı gerçekleştıren, sıstemı denetleyen ve kullanan ınsandır Bu bakımdan yapılar, karmaşık ve tehlıkelere açık uretılmış fızıksel sıstemlerdır Ekonomık nedenlerle çoğu zaman olağanustu doğa olayları ya da arızı olaylar goz onune alınmadan tasarlanırlar çok ağır yıkıcı deprem, sel baskını, kasırga hortum, araç çarpması, yangın ve ınfılâk gıbı O halde bır yapı, tasarımında gozonune alınmayan anılan olaylar ya da benzerlerı oluşmadan hasara uğramışsa ya da goçmuşse, hatalı fâsarlanmış ve/veya ınşa odılmış ya da kullanılmış demektır Bu hatalar ınsanıdır Bır yapının gereksenen guvenlığını azaltan her turlu eylem ınsanı hatadır Y Muhendıslık lıteraturunde yapılarla ılgılı ınsanı hatalar kasıtlı ve kasıtsız olmak uzere ıkı kategorıye ayrılır Goz yumma ahlâk dışı gırişımler, sahtekârlık, hıle, hırsızlık ve benzerı eylemler kasıtlı hatalardır Deneyımsızlıkten, ıhmalden. yenı ya da gelenek dışı malzemelerın, yapı tıplerının ya da yapım yontemlerının kullanılmasından, muhendıslık ıkhmının (kalıte ve ortam) yetersız olmasından kaynaklanan hatalar ıse kasıtlı olmayan eylemlerdır Ayrıca endustrı fınans ve polıtık ıklımler de ınsanı hatalarla ılıntılı onemlı parametrelerdır [1, 2] Ulusal ya da uluslararası ıhalelerde yapımcı fırmaya en fazla kâr sağlayan ama ekonomık olmayan bır çozumun kabul edılmesını sağlayan faalıyetler de ınsanı hatadır Bu gıbı durumlarda kımı zaman, yapısal guvenhğın azaltıleması pahasına, haksız kazancın daha da arttırıldığına rastlanılmaktadır "Adamın fıyatını bul satın al" ılkesıyle çalışan bu gırışımcıler 'rezaletlerı ortme sanatı'nı lyı bıldıklerınden kırlı ışlerının belgelenmesı çok guçtur ABD, Italya ve otekı ulkelerdekı gırışımcı suç orgutlerının karaparayı aklandırmak ıçın ınşaat sektorune yatırım yapmayı çekıcı bulmalarının nedenı belırtılen ahlâksızlıklarla elde edılen fahış kazançlardır ABD Mafyasının bır numaralı adamı Anthony Salerno nun başlıca gelır kaynağı ınşaattır [3] Guney Italya'dakı Cabrıa bolgesınde ve Sıcılya da gırışımcı matyadan olmayan hıçbır şırketın bır ıhaleye katılması mumkun değıldır Bu, mutlak bır "olmazsa olmaz dır [4] Gelışmış ulkelerın hukumetlerı ul kelerının çıkarı yonunden, kendı fırmalarının az gelışmış ulkelerdekı ıhalelerı kazanmaları ıçın ruşvet vermelerını hoşgoruyle karşılamaktadırlar [5] Butun bunlar, ınşaat sektörunun ne denlı çekıcı ama buna karşılık yapısal guvenlık ve dolayısıyla can guvenlığı açısından ne denlı tehlıkelere açık olduğunu gostermektedır Kasrtlı ve kasıtsız hatalar Türklye'de 1939 Erzıncan depremınde gunumuze dek yalnızca deprem nedenıyle olenlerın sayısı yılda ortalama ve yaklaşık 1250'dir [6] Bu sayı, aynı hatta daha buyuk manyıtutte depremlerın oluştuğu gelışmış ulkelerdekılere kıyasla çok yuksektır örnekse, Turkıye nulusu olçut alınırsa, son 52 yıl ıçınde Japonya da 56 ölu/ yıl ve son 85 yıl ıçın ABD'de 2 olu/yıldır [7] Turkıye'de deprem dışı nedenlerle de yapılar çökmektedır 1982de Diyarbakır'da ruhsatlı ve oturma Iznl verılmış betonarme bır bınanın çokmesı sonucu 83 ktşı olmuş. 46 kışı ağır yaralanmıştır 1986da Mersın'de ruhsatlı beş katlı ve 70 daırelı betonarme bına yapımı sırasında çokmuş 11 ısçı ölmuştur [8] Bu tur bıreysel yapı çokmelerı gun geçtıkçe çoğalmaktadır Can kaybı oluşmayan 18 Kasım 1983 Erzıncan depremı doğanın uyarısı olarak algılanmamış "yedıuyuyanlar'ı uyandıramamıştır Hasar goren bınalara gerektığı gıbı mudahale edılmemış, bunların tumu 13 Mart 1992 depremınde çokmuştur [9] 1992 Erzıncan depremıyle ılgılı teknık rapordakı tespıtlere gore çoken ya da hasar goren bınaların mımarlık ve muhendıslık tasarımlarında akıl almaz kaba hatalar yapılmıştır [9] Bunlar, tasaFotoğraflar "/nşaal Muhendıslerı odası Istanbul Şubesı arşmnden" sının kontrol edılmesı demektır Herhangı bır ışlemın kaltte güvenllğl ıse, denetımı yapanın mesleki ve ahlaki yonden guvenılebılır olmasına bağlıdır Daha açık anlatımla denetımı yapan, kasıtlı ve/veya kasıtsız hata yapmamalıdır Bunun da temel koşulu, bu konuda duyarlı etkın ve hafızası olan bır kamunun var olmasıdır Turkıye de boyle bır kamu ve kamuoyu baskısı olmadığı ıçın ellerınde yaptırım gucu olanlar denetım mekanızmalarını olması gerektığı gıbı çalıştırmamaktadırlar Bılım adamlarının unıversıtelerın, araştırma enstıtulerının ve meslek odalarının uyarılarına ve onerılerıne kulak vermemektedırler Bılgılendırılmemış, gudumlenmış duşunme yeteneğı gelıştırılmemış ve dolayısıyla toplumsdl bılınç sahıbı olamamış basmakalıp, standart bıreyler çoğunluğundan oluşan bır kıtle toplumunda soz konusu kamuoyunun oluşturulması çok guçtur, ama ımkânsız değıldır [11, 12. 13] Bu konuda ılgılı meslek odalarına, bılım adamlarına. araştırma enstıtulerıne, unıversıtelere saygın yapımcı fırmalara ve bağlantısız kıtle ıletışım araçlarına cıddı gorevler duşmektedır Bu kuruluşlar ve klşller ortak çalışma yapmalı, konferans, açık oturum, yayın ve benzerı yollarla halka sorunların kaynağını açıklamalı , halkın durumu algılayabılmesını sağlamalıdır Bu (aallyetler, yetkilılerl olumlu davranışa zorlayacak kamuoyu oluşuncaya dek ve hatta daha sonra da surdurulmelıdır Inşaat Muhendıslerı Odası'nın bu konuda oncu gırışımlerde bulunması ve etkınlıklerın koordınasyonunu ustlenmesı uygun olur Yapılarla ılgılı tum tasarımlar ılgılı meslek odalarının ortak denetımınden geçmelıdır Meslek odalarının yapım ve kullanım evrelerınde de yapılan denetleyebılmelerı sağlanmalıdır Bu bağlamda çeşıtll nedenlerle çoken, hasara uğrayan ya da kalıtesız uretılen bınalar tespıt edılmeh, kayda geçırılmelı standart rapor duzenlenmelı ve arşıvlenmelıdır Yapısal güvenllk ve göçmeler Bır yapıda sağlanması gereken guvenlığın derecesıni, göçmesının neden olabıleceğı can kaybı belırler Batı Avrupa ulkelerınde yapısal goçmelerle ılgılı olum rıskı yılda "on mılyonda bır'dır [2] Şu halde Batı ölçutlerine göre. nufusu altmış milyona yaklaşan Turkıye ıçln can kaybı yılda beşaltı kışıyı aşmamalıdır oysa rım ve yapım evrelerınde denetlenmiş ya da denetlenmış olması gereken yapılardır Uygulamalı bılımın kurucularından Francıs Bacon "Doğa, ancak ona başeğmekle altedılır' (Novum Organum 1, 3) ve unlu muhendıs ve oğretım uyesı Hardy Cross "Bır yapının duşunduğu gıbı duşunmeyı oğrenmelıyız' [10] demışlerdır Bu ozdeytşler ve belırtılen olgular, çoken ya da ağır hasar goren bınaları tasarlayan, tasarım ve yapım aşamalarında denetleyen muhendıslerın ve mımarların doğa yasalarından habersız olduklarını, yapının duşunduğu gıbı duşunmeyı bılmedıklerını yapısal davranışı algılayamadıklarını kanıtlamaktadır Bu arada onur kırıcı kasıtlı hataların yapılmış olması da muhtemeldır Buraya dek yapılan belırlemeler bugun Turkıye de uretılen yapıların tasarım, yapım ve kullanım evrelerınde, kasıtsız ve/veya kasıtlı hata parametrelerlnin blrkaçını hatta daha fazlasını ıçeren olaganustü boyutlarda ınsanı hatalar yapıldığını gostermektedır Bu yuzden Turkıye de ınsanlar somnlu (patolojık) ve göçme riaki ytiksak bınalarda yaşamaktadırlar Çözümlemeler ve öneriler Turkıye de yapılar etkılı kalHe kontroKi ıle ınşa edılmedığı ve kullanılmadığı surece, yapısal goçmeyle ılgılı olum rıskının azaltılması, Batı ulkelerındekı duzeylere ındırılmesı mumkun değıldır Inşaat muhendıslığınde kalıte kontrolu, fıkır uretme, tasarım, yapım, kullanım, mudahale. mudahale sonrası yenıden tasarım ve benzerlerı gıbı yapılarla ılgılı tum ışlemlerın kalıtesının kontrol edılmesı demektır Herhangı bır ışlemın tum ışlemlerın kalıte 30310