Katalog

BEYİN AR AŞTIRMALARI Ölfimfi Ölfi ve yasamı askıya alanlar Uyanışlar "Avvakenings" filmine konu olan hastalar ve hastalığın ilginç öyküsü... Bırakıidıkları yerlerde yıllarca kalıp, umulmadık anlarda "insan ruhunun muclzesi"ni gerçekleştirenler... Ycmkı Yazgan "Uyanışlar." (ilminin (1) çıkıŞında önümsıra yurüyen iki Kişi, filmdeki haraketsiz kadın hastalardan birinin kareli zeminde ne kadar rahatça ılerlediğinden söz ederlerken, birisi. "sanki. kadını kareler yürütüyordu" dedi Herhalde Uyanışlar'ın yazarı Oliver Sacks da bu yoruma katılırdı. Kitabın konusunun mekân olan Carmel hastanesindeki postenselalitık parkınsonizm'U hastaların hepsı hayatlarının büyuk bolumunu öylece. bırakıidıkları yerde, bırakıidıkları gıbı durarak geçırmişlerdi 191617 yıllarındakı bır vkus hastalığı salgınının sonrasında. vırusun beyınlerine yerleştığı hastaların uçte biri ölmüştü Avrupa dan başlayıp yayılan bu salgının benzetlerine yazılı tarihte ilk kez 1580'do raslanıyor Hemen her salgından sonra, hastahktan sağ kalanlar arasında beyindeki tahrıbatın etkilerıni yaşayan pek çok kisı olmustu Sacks'ın hastaları bu son salgından sag, ama beyinlerinde vırusun yol açtığı kalıcı etkılerle kurtulmuşlardı Uyku hastalığı adıyla da anılan bu hastalık ıçın. eğer aşırı uyku ya da tam tersıne. aşırı uykusuzluk yaparsa, hasta bır daha eskı halıne donemez" deniyor. Gerçekten de, salgın 1927de geldığı gıbi nedeni belirsiz bir şekilde ortadan kaybolduğunda. beynı hasar gormuş, norolojık ya da psıkiyatrık bır hastalık "sahibı" olmuş çok sayıda ınsan kalmıs geride. Hastaların buyük bır bölümünü ise postenselnlıtik parkinsonizm'tiler oluşturmaktaydı Yani, geçirilen beyin iltihabına bağlı olarak parklnson hastalığının belirtilerını gösteren bınlercekişi Parkinsonizm'ın (2) o bilınen izm'lerden bırısı olmadığı herkesçe aşıkârdır sanıyorum. Genellıkle ileri yaşlarda gorulcn, tıtreme. kas gerginligınde bır tur aşırı artış, yurümede yavaşlama, yuz ıfadesinde, hareketlerde donuklaşma ve duruşta kendine özgü bir biçimin ortaya çıkmasıyla karakterli parkinsonızm ile Uyanışlar'daki parkinsonizm arasında pek çok benzerlik var. Ancak, parkinsonizmin "pastensefalıtik" diye bılinen tipinde her şey çok daha şıddetli ve dramatik... Yaş sınırı yok ve herkesın geçmısinde o durumun nedeni olan ortak hastalık var 'Uyku hastalığı' Uyku hastalığı, New York'un kuzeyindekı Carmelin uyku hastalannı ilk kez yakaladığında, çoğu oldukça genç yaşlardaydılar Hastalığın aktif evresinin sonrasında önce tikler, kasılmalar ve sıçramalar gelip ardından titremeler sökun ettiğınde henüz uykunun boyutları belli değildi Titremeler giderek arttı. O kadar kı, âdeta duruyor gibi olmaya başladılar.. Kuçülen adımlarının telaşlılığı, haretlerinı durma noktasına yaklaştırmaktan başka bir ise yaramadı Tıpkı çok hızlı dönen bır pervanenin, dönmuyormuş1 gözükmesi gibi.. 2256 Sacksın deyişiyle "ontolo|ik olarak ötmelerl, varoluşlanm bir çeşit askıya almalan ya da uykuya dalmalan" bu zamana denk geldı. Henuz gençtıler ve öylece kaldılar. "Zamanın ve uzayın ıçınde kayboldular " Az once parkinsonızm'in her tipinde görülebilen özelliklerinı sıralamıştım. Bunlara eklenmesi gereken, kimi klınısyenlerce en temel belirtilerden sayılan bir özellik ise, hastantn "iradesini yltlrmesi" ilk bakışta pek anlaşılabilir gozukmeyen bu "irade yitimi" (ya da eksiklığı) ne menenı bır şeyV Parkinsonizmli iki hasta olduğu görulür Bunca yıldır yerlerinden kımıldamamış olan hastalar, bir paylaşım meselesi yuzunden yumruk yumruğa birbirlerine girmışlerdir Kavga ayrılır, taraflar yatıştırılır ve uykuya gönderilirler Uykulanna bir daha ara vermezler Sacks, bu ve bunun gibi olayları "insan ruhunun mucizesl" olarak değerlendirirler Durağanlığın uç noktası Parkinson hastalığının pek çok kişide depresyonla biriikte görülmesi, parkinsonizm ile ruhsal durum arasındaki ilişkiye dikkat çeker Ruhsal durumdaki ani değışmeierin "uyku "ya ara verdirecek denlı etkili olması da işın bir başka yonü Uyku" halının parkınsonızmdekı durağanlığın en uç şeklı olduğunu unutup, «İrade yitimi....» Parkinson hastalığı olan pek çok kışiyı gözlesenız, davranışlarındaki durağanlığın dış etkenlerca bozulabıldiğıni, kendilığınden hıçbir harekete ginşmeyen hastanın veril'in direktiflerı (pek beklenmedik bir şekılda) canla başla yerine getirdiğiii görebilirsiniz. Uyanışlar'daki kareli zeminie ilerleyebilen kadın hastayı hatırlayın. Karelar bittığinde, olduğu yerde kalakalan parkınsonızmlı hasta, yere kare desen'erı çızildiğinde yuruyuşune kaldıjı yerden devam edıyordu. Uyanışlar ın yazarı Oliver Sacks a gore hareket etmek, bır şeyler yapabilmek için "dışından" bir şeylero ihtiyaç duymak Parkinson hastalığı olanlar ıçın bildik bir olaydı. Öykusunu anlattığı hastalarından bırısı, ancak yanında bır başkası olduğu zaman yüruyebılıyordu Bunun gerçeklebılmesi ıçın yanındakine tutunmasına gerek yoktu, gerekli.olan yanında bir kişinin varlığıydı Sacks hastasının, ya(1) Bu makaleyı. (ılm hakkında yazılı ya da nındaki kişinin yurüme isteğini gotsel bır fıkrı olanlar daha rahat okuyabılevo kararlılığını, iradesini (ingicekler sanırım Rlmı ızleyen çok sayıda kişı ollizce'de will olarak geçiyor) masından curet buldum Dığer yandan, fılmın odünç aldığını söyluyor İrade Awakenings filminde, Dr. Malcolm Sayer (Robin Willlams), Avvakenings kıtabını ne ölçude yansıtiığı ya da ne kadar lyı bır Iılm olduğu yonunde bır fıkır besini odunç aldığı dışındakı şey' bazen bir ınsan, bazen bır baş ha8tası Leonard Lowe (Robert De Niro) ile birlikte görülüyor.lırtmemeye çalıştını Yıne de soylemeden geçemeyecegım bır şey var Yazar Dr Sacks ka canlı bazen de yerdeki karefilmdeki kadar çekıngen anlatmıyor kendısını ler ya da müzik sesi olabiliyordu Müzik Bıt de, daha ınyarı ve sakah kocaman Oliver hastaların gerçek bir uykuda olduğunu sesinin etkisi altındayken dans edebilen Sacks ı başka bır kaç yazıma konu edpr.egımduşunmek mumkün Parkınsonizmlı hastalar. müzik durduğunden şımdılık bu bılgıyle yetınıyorum Oysa, zaman ve mekân içınde kaybolda ve dans bittığinde monoton ve yavaş (2) Parkınsonızm. farklı nedenlerle parkinmuş gibi olsalar dahı. uykulu parkınsoharetlerine, hatta hareketsizlıklerıne geri son hastalığına ozgu behrtıler gösteren durumnızm hastalarının duygusal yaşantıları südondüler. lar ıçın kullanılıyor llaca bağlı P ya da poslenrer Klasik" parkinson hastalığında da sefalıtık P gıbı . Klasik olanı ise parkinson "uyku duzeyıne varmayan bırdurağanlık Dış kontrol odaklarının bireylere ve duhastalığı ve ağırlık gözlenebilır Bu "âtâlet" hali rumlara göre değişkenlık gostermesı şa(3) Buradakı hareketsızlığın (âtâlet. durguııyuzdeki ifadesizlikle birleştiğinde bazen şırtıcı mı? Daha şaşırtıcı bir orneğı aktaraİJk vs.) parkınsonızmdekı yavas hareket etmo yanlıslıkla depresyon' dıye yorumlanabiyım. Sacks'ın Carmel'dekı hastalarından olarak anlasıimamasını ısterım Her ne kadar j lıyor. Oysa. bu hasta grubuyla çalışmış bır grubunun yıllardır ıçınde uyuduğu koda aynı kımynsal aksaklığın urunuyse de dış olanlar ıcin bildik durumlardan bırısı. hasğuşlardan bırınde buyuk bir patırtı kopar etkenlerle kontrolu sağlanan harekele başlataların genellıkle ışbırlığıne çok yatkın. veHastanediklerin hıç alışık olmadığı tipteki yamanıaaı Tabıı dolaylı olarak dığer aksaklıklara da olumlu bır etkı oluşturuyor rılen odev ve dırektıflerı hartıyen uygulabu gürültünün kaynağının postensefalitık Başkasının iradesini ödünçalmak yan bir kişilik yapısına sahip olmaları.. Hastaların durağanlıkları içerisinde âdeta hayatla ilişkıyi kesmış hallerinı bir yerinden değiştirmenin yollarından birı, neden olduğunu bılmediğım bir şekilde gelismiş mizah duygulan. Hareketsizliği nedeniyle çeşitlı sağlık problemleri çıkmış, yoğun bakıma alınmak üzere olan bir hastanın komadaymışçasına görünumunde açılabilen tek pencere ondan öğrendlğimiz bir fıkrayı ne kadar berbat anlattjğımızı söyleyip, "toreclya tera sabnwnanızı" öğütler. Sonra kahkahalar atarak "uyku' suna geri çekilir Parkinsonizmli hastaların "âtâlef'lerinin ve inisiyatiften yoksunluklarının nedenleri araştınldığında, ilk akla gelen hastalığın beyinde yol açtığı değişıklıkler Kişinin iç uyaran sistemini hareketsızleştiren, içerdeki metronomu etkisizleştıren bir değişiklik. beyındekı dopamin kimyasal maddesının eksıkliğı Parkinsonizmin oluşum mekanızmasının dopamin açığına bağlarfması ve Ldopa adı verilen ilaçlaştırılmış dopamin öncülüğünün tedavi amacıyla kullanılması. Sacksın Carmel hastanesine gelişıyle eşzamanlıdır Dopamin'in bolca bulunduğu beyin dokularına pastensdalitlk parfclnaonlzmde aşırı ölçüde tahrıp edilmış olması. bu tip parkinsonizmde klasik tıp'e oranla daha şıddetli belirtılere sebep olabilır Beyinde dopamin kullanan onemlı sıstemlerden nıgrostnatal si9tem. hasara uğradığında. davranışların tasarlandığı ve eylem komutlannın verildıği ocı bolge ile hareketln otomatık olarak yurütülmeâinı sağlayan diğer bölgeler arasındaki veri alışverışi bozulur. Dolayısıyla, bireyin kendiliğinden hazı cylemlere gırişmesi, yeni davranış tiplerı tasarlaması zorlaşır Bu durumun clışa yansıyan goruntusu ise giderek artan bir durağanlık olur. Kişinin iradi eylemlerini gerçekleştirebılmesınde dopamin kimyasalını kullanan sıstemlorın rolü hakkında da fikir veren bu durum, başka kımyasal eıstemlerı de kapsayacak şekilde yaygınlaşırsa depresyon da tabloya dahil olur Ancak şimdiki görüşlere bakılırsa, ana etkı dopamin kullanan sistemlerle sınırlı kaldıysa, hareketsizliği (3) gidermenin, hastaları "uyundırma'nın bır yolu onlara ' ırade'yi ödünç vermekton ve ritim tutmaktan geçecek Bu da (belkı) hepimizin zaman zaman yaptığı ya da yapılmaaını ıstedığı bır şey...