Katalog

FIZI K H AFTANIN GÜNDEMİ Manço ve lavabo girdâpları Lavabodan boşalan suyun kuzey ve güney yarıkürelerde ters akma olayı ve coriolis kuvveti Prof. /)/'. Cİllilll Saçlioğlll Bogaziçi Üni. Fizik Böl. nin 6 milyonda biri kadardır; yani suyun coriolis etkisi ile bir dönüşü 150 milyon yıl alacaktır Gözlem ise tabii ki bu değildir. Gerçek coriolis etkısinı görmek istersek, oııce en azından 40 paralel civarlarına gitmemiz, son derece kusursuz eksensol simetrili bir "lavabo" kullanmamız, bunu tam yatay hale getirmemiz ve hava akımlarından tamamen tecrit etmemiz, sudaki akıntıların durulması için 2 gün kadar beklememiz ve sıcaklık dağılımının tamamen yeknesak olmasını sağlamamız gerekmektedir A Shapriro (Nature, 196, 1080 (1962) ) bu şartlar allında gerçek coriolis etkisini gözleyebilmiştir Hergün rastladıgımız dönmelor ise yukarıda saydığımız etkenlerin tam kontrol edilmemesinden kaynaklanmaktadır. Coriolis kuvveti daha yavaş ve/veya orılarca kılometre ölçeginde cereyan eden olaylarda kendıni gosterebilmektedir. I. Dunya Harbi'nin uzun menzilli deniz çarpışmalarında top mermilerinin beklenmedik ve yarımküreye göre değişen sapmalar yaptıkları gözlenmiş; bunlar coriolis etkisi ile açıklanabilmiştir. Kuzey ve güney yarımkuredeki siklonlar da gerçekterı bu kuvvetten dolayı ters yönlerde dönmektedir Tam kuzey kutbuna kurulmuş bir Foucault sarkacının harokot düzleminin 24 saatte tam bir tur atması da tamamen aynı coriolis etkisinin, yani dünyanın dönüşünün bir sonucudur poy yaygın bir kanıya göre, bir lavabodan boşalan su kuzey yarımkürede saat yönünün tersine, güneyde saat yönünde döner; tam ekvatorda ise dönmeden akar. Barış Mançonun Kenya'da Ekvator civarında goruntuledigı gosteri de bunu doğrular gibi görünmektedır. Hemerı belirtelim ki, her gün görülen dönerek akma olnylarında kabın şekli, suyıın içindoki ilk akıntıların yönü, deneycinin dikkatsizlikleri gibi önemsiz ve durumdan duruma değişebilecek şartlar dışında hiçbir temel fiziksel kanun rol oynamamaktadır. Büyük ihtimalle bu yaygın (ve yanlış) kanı birçok kışinin, adıııı vc mahiyetinı tam bilmosclor dc, Coriolis kuvveti diye bir şcy oldugunu duymuş olmalarından kaynaklanmaktadır Burada aslında gerçek bir kuvvet değil dünya ile beraber dönmemİ7den gelen bir görüntü söz konusudur Çarpıcı bir örnek olarak, tam kuzey kutbunda bir lavaboyu süftünmesiz bir sıvı ıle dolduralım ve tıpayı çckclım. Sıvı, duııya dışında kurulmuş, dönmeyen bir ckscn sıstemine göre lavabonun merkezdeki deliğine dönmeden akmaktadır; aynı eksen sistemine göre, lavabo ve ona bakan bir gözlemci merkez (tam kuzey kutbu) etrafında 24 saatte bir defa dönmektedir. üozlemci. kendini, lavabo yu ve dunyayı hareketsız kabul ettigi ıçın, bivının ters yonde dönerok boşaldı gı izlenimino kapılır. Deney güney kutbuna taşınırsa, dönme yönü de tabii ki değişir Bunu anlamak için tamamen şeffaf bir saate bir üstten, bir de altan bakarsak ters haraket yönleri göreceğimizi duşünmek yetorlidir. Tam ekvatorda ise tıpa ve bosalma borusu gene dünyanın merkezine doğru, yani bu dofa dönme eksenino tamamen dik oldugundan, bir dönme gözlenmeyecektir Gerçek coriolis etkisi Bu coriolis "kuvvetinin" banyo küvetleri, vs de göze çarpan dönerek boşalma olayları ile ilgisinin olmadığını anlamanın en kolay yolu dönme hızlarını karşılaştırmaktır. Bahsettiğımiz en ideal şartlarda (kutuplarda) beklenen azami açısal hız 24 saatte 360 derece, yani bir dönüşten ibarettir Halbuki çoğumuzun (ve Sn. Manço'nun) karşılaştığı hızlar dakikada birkaç dönüş mertebesindedir; yani coriolis'ten birkaç bin defa daha fazladır Günden geceye 1520 saniyede geçiyor olsaydık, bu dönmeleri coriolis etkisine bağlamamız mantıki olabilirdi. Ayrıca, Manço'nun programında görüldüğü gibi, Ekvatorun 1er metre kuzeyine ve güneyine geçmekle beklenecek coriolis dönme hızı 24 saatte bir dönme E I oprakçı nıısınız? D'tığ lcpc dolaşacaksınız. Arazi siziıı esus hilimscl çalışma (ilıiııınız. Ormanın loprıık yapısııu incelcyccck, kaı\sı/aşiıracak vc toprağın, kavanın, arazinin jcolojik olıışıımlannt hilccck, karfilaftırma Ytipahilccck.siniz.. " liöcckçi". "Uitkici" vh. için dc hcnzcr şcvlcr gcçcrli. Lahoı(itııvitnıuz orası, üiftirısı; onulcı gczcıck, incclcvccck \T hitiıııiıı lnıkkıııı Ycrcccksiıüz. Rilim CK/IIIIII ııilch'iııc.si ÖY/C koltiY, nıa.sa haştmla kazamlan hir özc/lik ılcğil YC (>lyıumulı... I'mf. Dofiıin kanlarcı ile Iğneada'nm çok ilginç vc doğa luırikası Longcz (inınmlarında tfcziyor vc hıı suhasar ontıanhınn sazlıklan vc ilüllcıi ile hiiıüııh'fcıı cko sistemleri, hiliııı, hiliııı adunılığı üzerinde komifiiYonız. "Onıuıncdur" dıı. diğcr dullarduki hi/iııı adumluı ı ı>ihi hirhirl*rıııi "hiıkici", "toprak<,ı"hcnzcri uzıııaıdık alaıılarını çtığrışlınııı terimlerlc aniYorlar. Eski ktiftık hilimadaınlan hıı kavrıınıları kulluıımuvı scviyor vcyci hıı c.ski alışkaıılığı siirdüriivor. "Tıpçılar" da hirhiıicrinc "kancı". vaııi lıemutolog. şekerci, ^özct'i vh. divor. licııçlcrin hıı kiivrıımlun kııllaımuıdıkUın, ternıinolojik lunınıhınuıhın icrcilı clliklcri gnriiliİYor. Do(;<ııı Kaıılarcı, orınıın ür^ülüııdc csu.s savKiıılığın haşıırdı olmakla, ivi çalifDuıkla vc diin'isllıiklc kazanıldığnıı vıır^ıılııyor. Sivu.ti kuvırnıalarlıı YıipıLın titiinhihınıı, ornuıııcıLır avasında huzursıızluk yuraıtığını. hıı tfibi kifilcriıı ı'ir^iil vapı.u içindc criyip giltiğini sövliivor. 'Orııuıııcı" hiliııı adaınmın ycri dc Itıhii ki ornııııı. Onntııı öı^iiliİYİc hıı ncdcn/c çok vııktn ilişkileri var. fîinıdi hakunlığa driııiişliirıilcıı Onntııı (icncl Miidiirliiğü görcvlilcriniıı çoğıı öğrencilcri. Biliınc. hilgiye saygılun göriiliiyor. Onıuıııcılar urasıııda sanki "askcr disiplini" var. l'rojcsör Doğan Kanlarcı "Btifka liirliisii zor" dİYor. "vok.sa ornuıncılık tfihi çok zor hir alanda if vaplıranıaz.sınız" Ornıaıı işi zor gerçekten; orınan vc doğa scvgisinin vaııısıra hiiviik özvcrilcr isliyor. Ormanın içindc ^iinlcrcc kcsinı plan/anıası yapacak. adıııı adını, ağaç ağaç dolaşucakstnız.Longoz gihi hir onnansa, iri iri sivrisincklcrlc. vılanlarla (ı'izcrinc ha.sınadığıııız siirccc lıiç zararı olmadığını vurgııluyorlur) ıığrafttcak. çamıır/ara halacak. kaıttcr içindc gtircv Yapacaksınız. İğneada Orınan İşlemte.si'nin fidi'liğiıuh1 hiiyiiycn 9 milyon çcşiıli ıığaç fidcsinin çıp/ak arazilcri vcfillik vc ormanla donatacağını dıişiinınek Kcrçcktcn uiizcl hir duygu. Döııiiftc. Sarav yakmlarıııdaki dağlık arazilcrin vcııi dikilmiş çam/arla kaplandığını grinnck. çok dalnı lıoş hir dııy^ıı. Ormana göııiil vcrcıı. lıtıvalı doğaııın hir parçası olııııış orınancı/ara koltiY gi'lsin.. *** (iclccck cııınartc.sivc kadar. sağlıklı vc xüzcl hir lıa/ıa dilcklcrimizlc. Yunuslar için çözüm Y QKI. OKURDAN Amatör astronomlarm çalışmaları Cazetenizin başan ile sürdürdüğü ve cumartesi günlerı ek olarak verdiği Bilim Toknık düiyını/ı ılgı ılo ızlıyoruz Fakülle sıralarında Astronomi Araştırrmı Topluluğu (ASART) adlı bilimsel bir grup kurmuştuk. Mezun olduktan sonra bu topltılugun ıdarest ve çalışmaları ile bir ilışkimiz kalmadı Topluluğun ıdare vo çalışmalarını yürüttüğümuz 19871989 yıllan arasında TUBITAK ve THK nın yayınladığı bilimsel dergılerde bu çok yazı ve makalelerimiz yayınlandı O yıllarda bu işi yürüten ancak şimdi mezun olduğu için ve de çalışma hayatının yoğunluğu nedeniyle bu lür çalışmalara eğilemeyen arkadaşlar, olarak lekrar bir araya goldik Aynı çalışmaları daha global ve üretken bir biçimde sürdürmek üzre yeniden organize olduk BİZE unusları balık ağlarından kurtarmak için ses dalgaları bir çözüm olabilir mi? Loughborough Üniversitesi'nden David Goodson, sonar kayıt ediciyle yunuslar üzerinde araştırmalar yaparak balık ağlarına takılmamaları için bir çözüm bulmaya çalışıyor VVindsor Safari Parkı'nda Juno ve Neptune adlı iki yunus üzerinde araştırmalar yapan Goodson, şimdi yunusların kendi sonar sistemleriyie balık ağlarını nasıl algıladıklarını daha iyi anlıyor, Araştırmacı, bu bilgilerden yararlanarak pasif akustik ağ belirleyiciler geliştirmeyi amaçlıyor. Böylece yunuslar bu akustik belirleyicileri işiterek ağlardan uzaklaşabilecekler. Racal elektronik firması, yaklaşık 500 milyon Tl daha gerektiren proje için sonar kayıt aygıtlarını ve teknik gereçleri sağlıyor Ortaya çıkardığımız ınceleme ve araştırma ynııliirımtzı hulkımızın ynpısımı uygun bu biçimde. fazla teorik olmadan, eğilici larzda kaleme alıyoruz. Bu yazılarımızı uygun görürseniz dergınizde yayınlamak isliyoruz Konular birbınne bağlı bu dizı şeklınde olacak Inunıyonu ki iıısaıılarımu kalasındakı birçok soru işaretini çözümleyip açıklık gelireceğiz. Bilim Teknik'ln notu: Yazılannızdan örnekler gönderebilir misiniz? Temel Bilimler Topluluğu adına Gaksel Varlık Cumhurlyet BİLİMTEKNİK • No 232 24 Ağustos 1991 •Cumhurıyet Matbaacılık ve Gazetecilık T A Ş •Kurııcusıı Yunus Nadi • Genel Yayın Yönetmenı Hasan Cemal • Muessese Muduru Emlne Uşaklıgll • Yazı Işlerı Muduru Okay Gönensln • Yayın Yonetmonı Orhan Bursalı • GrafikYönetmeni Tüles Hasdemlr 2323