Katalog

BİYO RİTM Jet sarhosluğunun etkileri Yaşanılan çağ, insanın dağaya uyumlu biyolojik ritmini bozmakta. Kıtalararası yolculuklar ve vardiya değişimleri biyolojik ve psikolojik hangi değişimlere yol açmakta? Dr. Mlizaffcr Ç>//>7£MYGATAHavaUzayHek. Mrfc. Jet lag, kıtalararası uzun uçuşlar yapan uçuş mürettebatını, bilimsel ve politik toplantılara katılmak üzere seyahat eden kişılerı ve yarışmalara katılacak sporcuları özellikle ilgilendirir. Zihinsel ve fiziksel perîormans kaybı, bu kışilerin başarılarını önemli düzeyde azaltabılır (4,6,8,10). Jet lag sendromuyla ilgili temel bilgiler, aşağıdaki başlıklar halinde sunulmuştur. 1. Dünyanın çevresi 360 boylamla bölümlenmiştir Her iki boylam arası 4 dakıkada, her 15 boylam 1 saatte geçilir, buna " I zaman dlllmi" denır ve dünya çevresi.ıde 24 zaman dilimi vardır 5 ve daha fazla sayıda zaman dilimi kaymaları jet lag belirtilerıni arttırmaktadır. 2. Jet lag belirtilerinin devam süresi "gecilen zaman dilimi kadar gün"dür, başka bir ifadeyle, varılan yere vücudun uyumu ve belirtilerin kaybolması (resenkronizasyon), aradaki saat farkı kadar gün alır Insanların %30'u ise jet lag'ı atlatamazlar. 3. Kuzeygüney veya tersi uçuşlarda zaman dilimi geçilmediği, saat ve gecegündüz farkı olmadığı için genellikle ciddi uyumsuzluk belirtisi görülmez (10) 4. Batıdan doğuya doğru olan uçuşlar, doğubatı yönlülere göre daha problemlidir Belirtilerin şiddeti daha fazla, duzelme süresi daha uzundur (2, 5, 6, 10). 5. Vatan veya ev yönü uçuşlarda (doğuya doğru bile olsa), jet lag etkileri daa iyi tolere edılebilmektedir (10). 6. Gecegundüz farklılığının çok belirgın olmadığı kutup bölgelerinde yaşayan ınsanların jet lag'dan aşırı derecede etkilenmeyecekleri için, belki de en iyı pilotların Eskimolardan çıkacağı, bir varsayım olarak ilerı sürülmüştür (5). 7. Jet lag olumsuz etkilerinin gün geçi nsan vücudu, yeryüzünde yaşamaya lahştığı coğrafi lokalizasyonun gece I gündüz, yazkış, soğuksıcak gibi periyodik dış değişkenlerine uyumlu bir rıtm geliştirmıştır. örneğin gecegündüz periyodısitesi yüzbinlerce yıldır kutup bolgelerindeki insanları başka, ekvatora yakın orta kuşakta yaşayan insanları başka biçimde etkilemiş olmalıdır. Yüzbinlerce yıldır, mılyonlarca kez belirli saatlerde gün doğumuaydınlık, belirli saatlerde de gün batımıkaranlık ritminin atalarımızdan ıtibaren genlerimize işlendiği varsayılmaktadır Gün doğumu ile birlikte yaşam etkinlikleri olarak fiziksel aktıvite, yeme, içme, zihinsel çalışmalar başlar. Vücut ısısı, nabız ve tansiyon yükselir, sindirim sistemi, böbrek çalışması, hormon salgıları artar vs Gün batımından itibaren vücut istirahate hazırlanır Beden ısısı, kalp ritmi, kan basıncı düşer, sıstemlerin işleyişi ve hormon salgıları yavaşlar (8,9). Bu periyodik gıdış kustum otu bitkisinin yapraklarının gun ışığıyla açılıp karanlıkta kapanması veya denizlerin medcezir salınımlarına benzar Insanoğlu için de doğal yaşama biçimi herhalde, kırsal kesimde yaşayanlar gibi, uykuuyanıklık zamanlarını güneşe gore ayarlamaktır Ne var ki, sosyal zorunluluklar insanın bu doğal ritmini bozmaktadır Modern dünyada insanlar gün doğumu ile değil çalar saatle uyanarak vücut ritmini suni biçimde erken veya geç başlatmakta, dünyanın başka yerlerine süpersonik uçaklarla giderek oranın farklı coğrafi saatlerine göre yaşamaya çalışmaktadır Bütün bu sirkadien ritm doğıştirme çabaları bir stres yaratır, faturası vücut sistemlerinin işleyişinde dengesizlik ve zihinsellıziksel performans azalmasıdır. tıkçe azalması beklenirken, ilginç bir görunum, 3 gün bozukluklarının ilk günlere göre daha şiddetli olmasıdır (5) 8. Varılan bölgenin yemeıçmeuyuma saatlerine riayet etmek, sosyal aktivitelere katılmak, uyum süresıni kısaltır Kritik görevlerı olan kişilerin gidecekleri yerlere 37 gun önce gidip, uyum için zaman kazanmaları en iyi yoldur. (8) 9. Proteinden zengin kahvaltı ve duşük protein f yüksek karbonhidratlı akşam yemeği yemek, uyum süresini kısaltmakta yararlı görulmektedir (2, 10). 10. Kışınin resenkronizasyon için aktif çaba göstermesi ve yüksek motivasyona sahip olması durumlarında jet lag'ın olumsuz etkilerini yenmesi daha kolaylaşmaktadır. Nörotik kişilerin semptomatolojisi ise daha zengındir (3, 4). 11. Kahve, çay, alkol ve uyku ilaçları, jet lag'ı yenmede geleneksel ve ampirik yontemler olarak kullanılmaktadır. (2, 10). 12. Doğu yönüne doğru olan uçuşlarda gün kısaldığı için, periyod kısarhcı llaçlar olarak. Nomifensine, Chlordiazepoxide, Desmethylimipramine, Melatonın yararlıdır Batı yönlü uçuşlarda ise gün uzar, bu nedenle periyod genlşletlci ilaçlar faydalıdır: Theophylline, Deuterium, Lithium, Amphetamine, Clorgyline, Ethyl Alcohol vs. (2, 8, 10) lerde çekıştıren iki kronotip tanımlanmıştır. Tarlakuşları ve baykuşlar (2, 5, 10) Alışkın olunan çalışma / dinlenme periyodunun değiştirilmesıyle, vücut ısısı, kan şeker düzeyi ve zihinsel çalışma kapasitesi etkilenır. Hava trafık kontrolorle rinde vardiya değışımlerının tahrik ottığı hipertansıyon ve mıde ülseri olguları bildirılmiştir Vardiya değişimine zaman içinde alışma ve buna bağlı olarak rahatsızlıklarda azalma olsa bile, toplum dışı kalmak ve herkesten ayrı bir zaman dılıminde yaşamak olgusu, ayrıca önemli bir sorundur (1). Kaza oranlarının gece yarısından sabaha kadar olan sürelerde en yüksek oranlara çıkması, psikomotor performansın bu periyodda bozulduğunun göstergesidir (3) 3 Mile Island nükleer reaktör kazası (N. York 1979) gece vardiya değişiminin hemen akabinde, Chernobyl nükleer reaktor kazasıyla (S Rusya1986), Bhopal kimyasal fabrika kazası (Hindlstan1984) da sabah erken saatlerde meydana gelmiştir. Her üç kazada da vardiya düzensizliği, kaza etmenleri arasında gösterilmiştir (2) Dikkat edilmesi gereken prensipler Vardiya değişimi sendromu Coğrafi bölge değiştirmeden, iş zorunluluklarıyla (nöbet, acil durumlar, gece görevleri vs ) yaşamaçalışma periyodu ile uyumadinlenme periyodunun kısmen veya tamamen yer değiştirmesi hallerinde vücudun ıç ritmi bu yeni düzene uymakta zorlanır. Bu durum kıtalararasıtransmerıdien uçuşlardakl jet lag'a benzer belirtiler çıkmasına neden olur (7). İnsanlar çoğu gündüz çalışıp gece ıstıharat etmeye alışık ve yatkındırlar; bunun tersine çevrilmesinde, yorgunluk, uykusuzluk, genel keyifsızlık hali, gastroentestinal ve diğer psikosomatik yakınmalar belirir (10) Gunduz çalışıp gece dinlenen ortalama insanın bu düzenini artı ve eksi yön Jet sarhoşluğu Boylamlar geçilerek yapılan (transmeridien) uzun menzillı ve süratli kıtalararası uçuşlarla uzay yolculuklarında, içselbiyolojik saatlere varılan bölgenin coğrafi saati arasındaki uyumsuzluk (desenkronizasyon), bir dizi zihinsel ve fiziksel performans bozukluklarına yol açar Jet Lag, Jet Sarhoşluğu (yorgunluğu, oyalaması, sendromu) denen bu durumun havacılar içın potansiyel bir problem olduğuna ılk kez 1931 de Post ve Getly tarafından dikkat çekilmiş, daha bilimsel yaklaşım ise 20 yıl sonrasında Strughold'dan gelmiştir (4, 8, 10). . Semptomatoloji: Hazımsızlık, kabızlık, iştahsızlık, yorgunluk, uykusuzluk, vücut ağrıları, terleme, bulanık görme, zihin karışıklığı, zaman ve mesafe algısı bozulmaları, reaksiyon zamanı uzaması, yargı ve bellek kusurları... Vardiyalı çalışmanın zorunlu olduğu fabrikalar, hastaneler, emniyet ve askerlik teşkilatları, ulaşım vo taşımacılık sektörü gibi alanlardaki vardiya düzenlenelerinde dikkat edilmesi gereken prensipler şunlardır: 1. Birkaç saatlık çalışma saati değişimleri ciddı problem yaratmaz 2. İleri saatlere doğru olan vardiya kaydırmalarına daha iyi tahammul edilir. 3. Vardiya süreleri 3 haftadan az, 4 haftadan çok olmamalıdır. Devamlı olarak belirli bir vardiyada çalışmaya istekli olanlar bu kuralın dışındadır 4. Vardiya değişimlerindeki ilk gün kritıktır Önemli görev yerlerindeki kişilerin ılk 4 günde o vardiyaya alışık kişilerle desteklenmesi gerekir. 5. Gece vardiyalarının daha kısa tutulması ve ancak iyi bir ıstirahatten sonra gece çalışmasına başlanılması doğrudur. 6. Kişilerin dikkat ve uyanıklıklarını canlı tutmak için yiyecek, ıçecek, müzık yayını gibi uyarıcı yontemler yararlıdır. 7. Işgörenlerin vardiya değışimlerını dah? iyi tolere edebılmelerı için görev motivasyonlarını yüksek tutmanın yolları aranmalıdır 8. Vardiya düzenlemelerinde kişilerin sabah veya akşam insanı oluşları dıkkate alınmalıdır. 1. Cooper, CL The stress ol work An ovorwıew Avıat. Space Envıron Med July 1985 p. 62731 2. Havvkıns. FH Human lactors ın llıght 1987 Chapter 3 4857 3. Kleın. KE, Wogmann. HM'' Cırcadıan rhythms ın aır operatıons AGARD Lecture Serıes No 105 1979 5. McGann B Psychologıcal aspects ol transmerıdıan flıghts Instıtute of psychologyDublın. Ireland. The Irısh Aırlıne Pılots Ass Paper No 2 1971 6. Rayman, RB Cırcadıan rhyihms ın "Fundamentals of Aerospace Medıcıne" Ed Roy L DoHaıl Par gammon Press N York 1985 Chapter 13 414 7. Schroder, DJ . Goulden. DR A biblıography ol shıH work research 19501982 Fed Avıat Admınıstratıon FAA AM 83 17 Oklahoma 1983 8. Strughold. H Cırcadıan rhythms Aerospace medıcal aspects ın "Aerospace Medıcene" Ed Randel, HW 2nd Edıt 1971 4755 9. Teber. S Davranışlarımızın kokenı Sorun Yay Istanbul 1971 s 169// 10. VVınget. CM., DeRoshıa, CW et al A Revıew of human physıolugıcal and periormance changes assocıated wıth desynchronosıs ol bıologıcal rhythms Avıat Space Envıron Med Dec 1984. 55. 12 108593 KAYNAKLAR Tarla kuşları Vücut ısıları günun erken saatlerinde yükselen, performans eğrllerl Içedönüklerlnklne benzeyen kişiler olup, gündüz aktivltelerl fazla, "sabah kuslan" gurubundadırlar. Erken yabp erken kalkarlar. Vücut ısıları günün ileri saatlerinde pik yapan, pertormansları da bu saatlerde yükselen, afcsam insanları veya "gece kuflan" grubundadırlar. Geç yatıp gec kalkan, gece saatlerinde daha verlmll ve ürteken olan dısadönük Insanlardır. Baykuşlar 2487