Katalog

B İ L İ M KÜLTÜft Atom hızlandırıcı ve çarpıştırıcılar Maddeyi ve doğayı kavramak için, bugün artık çok ileri teknolojiler kullanılıyor. ilindiği gibi Nobel ödülleri 1) Uluslararası barış, 2) Fızik, 3) Kimya, 4) Edebıyat ve 5) Tıp ve Fızyoloji alanlarında dunya çapında üstun başarı göstermış olanlara verilirdi geleneksel olarak. 1968'den ıtibaren, bunlara, 6) Ekonomi ödülü eklendı. Fizikte en çok ödül hangi alanda verildi dersinız? Atom alanında, dolaylı ve dolaysız olarak... Röntgen ışınının ve kendiliğinden ışın çıkaran cısımlerin ıncelenmesı ile ilgilı buluşlar dolaylı, doğrudan doğruya atomla ılgılı buluşlar ıse dolaysız ödüllendirmedir: 1922 odulu, Danımarkalı Niels Bohr'a, atomun yapısını acıklığa kavuşturma çabaları için verilmışti. Kimya ödüllerinin hemen hepsı de atomun bünyesini anlama çabalarına verilmiş sayılabilir. "Neden acaba?" denecek... Maddenın "Ne?"den, "Nasıl?" oluştuğunun anlaşılması için... Madde bugün de sırlarının büyuk kısmını koruyor. Maddenin mahiyetinı anlamak için son 2600 yıl içinde birçok yöntemler uygulanmış: önce, "sadece düşünerek" sonuç alınabileceği sanılmış. Bu ilk aşamada, olaylar, ayrımsız bir bütün olarak anlaşılmaya çalışılmış. ikinci aşamada, olaylar, fizik, kimya, biyoloji, astronomı... olayları şeklinde ayrı ayrı incelenmeye çalışılmış. Üçüncü aşamada, Alman Kant, önce ınsan zihninin böyle şeyleri anlayabılecek yetenekte olup olmadığı konusunun karara bağlanmasını önermış Inançlarından güç alan büyük çoğunluk, insanın böyle bir yeteneğinin olmadığını ileri sürmüş. Ancak bilım adamları tersı düşüncede olmuş: "Insan her şeyl anlayabilir, yeter kl doğru yaklaşım yolu bulunsun." Buna örnek olarak Fransız Auguste Comte'un tutumu gösterılebılir: Bu pozitivist filozof, 1857'de ölümünden birkaç yıl önce şöyle demiştı: "Insanoğlu yıldızların neden yapılmış olduklarınt, hiçbir zaman anlayamayacaktır." Comte, böyle düşün VehbiBelgil B mekte haklı idi o zaman için. Çünkü o bir şeyin iyıce anlaşılabılmesı için ele alınıp incelenmesı gerektığıne ınanmış, fakat anlamanın başka yollarının da bulunabıleceğinı aklına getirmemişti Nıtekım öyle oldu: Her elementin, yanarken başka bir renk verdiği anlaşıldı (cıva, kirli yeşil; potasyum, soluk mor; sodyum, koyu sarı; sezyum, gök mavisi; rübidyum, koyu kırmızı...), renk vermıyor mu yanarken? Evet, insanoğlu yıldızlara kadar gidemıyordu, ama onlar, ışıklarını ayağımıza gönderiyorlar mı ıdi? Bugün, yıldızların çoğunun neden oluşmuş bulunduklarını biliyoruz: Tayfbillm sayesinde... Hatta bunun tersı de oldu: Helyum gazı önce güneşte, sonra dünyada bulundu. Maddeyi ve genellikle doğayı anlamanın beşıncı aşamasında, artık iyıce gelişmiş bilimlerleteknolojinın yardımı arandı. Şimdi bu aşamada bulunuyoruz. Tekno lojik buluşlar olmadan maddeyi anlamak olanaksız. Bu buluşlardan ılkı "Atom hızlandıncr'Marı, ikıncısı "Atom çarpıstıncıları"dır. Daha doörusu her ıkısı. Altın, her çağda en çok aranan cısim olmuştur: Para ve takı olarak kullanıldığı için. Bu yüzden ortaçağ bılım adamlarının ömrü, kimi madenlerı altına çevırme yollarını aramakla geçti' Bakırı, kurşunu, çinkoyu, kalayı Hatta Amerika bile yeni altın madenleri bulmak ıçın keşfedildi (Güney Amerika'da "El Dorado" adlı olup altın madenleri ile dolu bir ülkenin varlığından söz ediliyordu). Fakat butün emekler boşa gıtti, çünkü metot yanlıştı Metodu, 1919'da, Yenı Zelandalı Rutherford buldu. Bu yöntemle azotu oksijene çevirdi. Şöyle: Kendiliğinden ışın çıkaran (radyoaktif) bir madde olan uranyumun ışınları ile azot atomunun çekırdeğıni bombardıman ederek elementin atom yapısını bozarak oksijene çevirdi. bilemediklerimiz bildıklerımizden daha çok. Atom çarpıştırmanın gerekçesini hacıbaba yöntemı ile şöyle de açıklayabilirız Yabancı bir ülkede, dağda gıderken, bılmediğıniz bir meyve ile karşılaştınız Açsanız ilk işinız meyveyı kesmek veya bir yere çarpıp içıne bakmaktır Bıçağınız olmadığı düşüncesınden hareketle meyveyi sert bir yere çarpar, ıncelersınız... Atom çarpıştırıcısının görevı de budur. Hızlandırmada birçok yöntemler kullanılıyor. Daha çok, manyetık alanlar. Bir delikten çıkan nuzmenin atomları binlerce elektromıknatıs ile yönlendirilip elektrık enerjisiyle hızlandırılıyor, sonra bir yere çarpılıyor. Çıkan zerreler toplanıp inceleniyor. Ancak radyoaktif bir maddenin kendiliğinden çıkardığı ışın yeterince "hızh" değıldı. Atomu ışık hızına gittikçe daha yakın bir hıza ulaştıracak bir araç bulmak gerekiyordu. Böyle bir araca "atom hızlandırıcı" denıyordu (Atomsmasher) Böyle bir aracı yapanlardan bırisi de Amerikalı Ernest O. Lawrence oldu (1930'da). Küçük bir araçtı bu, fakat büyük ışler görüyordu. Bılgin, aracına, "cyclotron" (sayklotron) adını verdı ve bu buluşu ıçın de 1939 Nobel Fizik ödülü'ne layık görüldü. Bugün, hızlandırıcılar sıklotron dıye anılıyor. Tabiı, başka hızlandırıcılar başka yöntemler kullandıkları için bunların herbiri kendı yöntemlerıne göre adlandırılıyor: Betatron, bevatron, cosmotron. Betatronu Amerikalı fizik bilgıni D.H.Kerst yaptı (1940'ta). Bunda hızlandırılanlar elektron idi, namı diğer BETA zerrecıklerı. Araca BETATRON denmesı bundandı. Hızlandırıcılar aynı zamanda atomları birbirleri ile çarpıştırıyor, bu nedenle, çarpıştırıcı olarak da anılıyorlar. Çünkü atomaltı parçalar (subatomic particles) çarpıştırılmak için hızlandırılıyor. Sözun bu noktasında akla şu soru geliyor: Atomlar neden çarpıştırılıyor? Içlerınde ne olduğunun anlaşılması ıçın. Atom gibi, gözle değil, en güçlü elektron mikroskopları ile bile görünmeyen bir cismin yapısı hakkında çok şeyler biliyoruz. Ama, ÇANAJANS Son yıllarda, atom çarpıştırmada yeni bir yöntem uygulanmaya başlandr Madde ile zıt maddeyi çarpıştırmak Madde, bilindiği gibi protonu pozıtif, elektronu negatif elektrik yüklü bir cısimdir "Zıt madde" bunun tam tersidır, yanı, protonu negatif, elektronu pozitiftir. Bunların çarpıştırılmasının başlıca özelliğı ikısinın de yok olup eneniye dönüşmesıdır. Bu sayede madde daha iyi incelenebılmektedır. Atomun sırları hakkında bugün bıldıklerimizin çoğu bu "hızlandırıcı ve çarpıştırıcılarla" öğrenildi. Son kez İsvıçre'nin Cenevre kentındeki CERN Laboratuvarı'nda Fransa Cumhurbaşkanı Mıtterrand tarafından ışletmeye açıian "hızlandırıcıçarpıştırıcı" bütun dünyanın ilgisini çekti. Atom bilginleri şimdi buranın yolunu tuttu Hatta Amerikan atom bilgfnlerı de kervana katıldı. Ama bu durumun beyin göçü yaratmasını önlemek için Sam Amca kolları sıvadı, dünyada mevcut "hızlandırıcıçarpıştıncı"lardan çok daha büyüğünü yapmaya yöneldi. Bütün bu tesisler bir yandan maddeyi daha iyi anlamamıza yardımcı olacak, bir yandan evrenı yöneten dört kuvvetın aynı kökenden kaynaklandığını kanıtlayacak, belkı doğada olmayan maddelerin yapılmasını mümkün kılacak. Tabii bu alanlarda katkıda bulunacak bılim adamları da hem kışısel hem ulusal üne kavuşacaklar FAX: 151 41 SS Maddezıt çarpıştırma Maddeyi başka maddeye çevirmek Çarpıştırıcılar 151 00 44 İNGJLTEREDE İNGIUZCE INGİLİZCEDILKURSU ENGLISH LANGUAGE CENTRE TEK DİLLE YASANIR MI? İNGİÜZCEyi VaAMERİKA'dı YıİNGLTERE'd* YidiTSTANBUl BESTdsÖĞRENİN oto yannda. MviMnfe otakto yurtta v*ya 6i«l dalranltcl* koncMama, Yön«Md v» Ifodamlanna önl kuntaf GELIN BIRLIKTE KARAR VERELIM BUYUK SURMELJ 0TEL1KARSISIGAVRETTEPE 174 2 8 9 0 1 7 4 2 8 9 1 : 3360206 5 i GÜZERGAH SERVİSİYLE 3360279 MITSUBISHI 3491824 Son model otomoblllerle 3491825 •hliyotlnizl, sınavsız 3522421 K. Maltepe blz verlyoruz. 2 3637796 ifAna. Llseleflne: Erenköy fA Inglllzce Matematlk f Istasyon Cd. Şölen Mar3593068 kerin Ostu BAKIRKÖY S! ^tce Fen t . TEL (1)572 42 00 01 , Kadıköy Sürücü Kursu g! Sürücü Kursu! J JET SÜRÜCÜ KURSU ; USKUR iBdTÜNLEME KJ A 17