Katalog

DOĞ A BİLİM YAYIN Doğal felaketler her yıl artıyor Bilim adamları, atmosferin doğal dengesinin bozulmasının, doğal felaketleri arttırdığı kanısında Derleyen: Cumhur Canbazoğlu Platon'dan kuvantum fiziğine PARMENIDES/Platon/Çev Saffet Babur/Ara Yayıncılık/114 s ' Pekı nereden başlayalım, ılkın hangı savı ılerı surelım7 Zorlu bır oyun oynanacağı görunduğune gore, ıstersenız, benımkınden, Bır'ın kendısı konusundakı benım savımdan başlayalım Bır varsa ve Bır yoksa hangı sonuçlar ortaya çıkıyor 9 " (137b) Parmenıdes, Platon'un dıaloğunda gerçekten zorlu bır zıhın çekışmesıne gırmeden once bu açılışı yapar Ve ardından Zenon'un Arıstoteles'e yonelttığı soruyla Bır'ın varlığı ve yokluğuna ılışkın dıalog başlar (137c4) Bır, varsa, çok olmayandan başka bır şey olmasa gerek Nasıl çok olabılsın kı? O halde, ne parçası olur ne de butun olur Nıye9 Parça, bır butunun parçasıdır, değıl mı ? Evet Ya butun nedır9 Butun olduğu ıçın hıçbır parçası eksık olmayan şey değıl mıdır' Elbette O halde her ıkı durumda da, butun de olsa parçaları da olsa, Bır, parçalardan oluşacaktır Ister ıstemez Demek, her ıkı durumda da Bır, bır değıl, çok olacak Doğru Oysa çok değıl, kesınlıkle, bır olması gerekır Gerekır Demek Bır, bır olacaksa ne butun olacak ne de parçaları olacak öyle Imdı, hıçbır parçası yoksa. ne başı ne sonu ne de ortası olabılır, çunku bunlar onun parçası olur Doğru Bır şeyın başı ıle sonu, onun sınırı demektır Elbette Demek başı ve sonu olmadığına göre, Bır sonsuzdur Sonsuzdur" Platon'un Parmenıdes Dıaloğu Idea oğretısını yıneleyen bır yapıt mı, bu oğretının daha lyı bır ıdea oğretısı yolunda ozeleştırısı mı? Ya da Eleacı Parmenıdes'ın kendı ağzından yenılgıye uğratılması m ı ' Parmenıdes dıaloğunu "devıren" felsefe okuru Platon'un ıdea oğretısıne gırış yaparken Bır ıle Çok arasındakı ılışkının çozumuyle de uğraşacaktır Platon felsefesı demır bır halkadan Çembere, çemberden Ideaya, ıdeadan Bıre yukselen bır yol ızler Parmenıdes dıaloğu Var olanın bırlığı, Bır'ın varlığı ve Bır'ın bırlığını ele alır Bır'ın sorunu, doğrudan evrenın kuruluşuna değgın bır sorundur Nıtekım Platon Bır'ın uzaysal belırlenımlerı uzerınde durur Bır'ın başı ve sonu olmadığı gıbı bıçımı de yoktur Ne başka bır şeyın ıçınde ne de kendı ıçınde yerı de yoktur Ne duzdur ne yuvarlak Çunku bunların hepsı ancak Bır'ın parçaları olması durumunda mumkundur (137d4) Bır ne yer değıştırerek ne de kendı çevresınde devınmez Bır devınımsızdır Ancak ne kendı ıçınde ne de başka bır yerde olamayacağı soylendığıne gore hıçbır zaman aynı yerde değıldır Bu takdırde ne dıngındır ne de devınır (139b3) Sorunun bu noktasında Bır'ın uzaysal belırlenımıyle kuantum fiziğinin "Bellrslzllk Bağıntısı" arasındakı koşutluğu sezmemek elde değıl Helsenberg'ın dıle getırdığı belırsızlık bağıntısı bır temel parçacığın yerının ve devınımının aynı anda tam bır kesınlıkle saptanamayacağını gosterır Öyle kı, parçacığın hızı kesın bır bıçımde saptandığında yerı belırsızdır Buna karşın yerı tam olarak belırlendığınde hızı kesın bır bıçımde bulunamaz Çunku olçum aygıtları parçacığın, yanı Bır'ın yerını ya da devınımını etkıleyecektır Platon, gunumuzde yaşasaydı kuantum Ismail Murat S on yıllarda halk arasında "eskıden havalar böyle değıldı, ılkbahar ve sonbaharı yaşayamıyoruz, mevsımler değıştı" gıbı doğpnın dengesınde belıren aksaklıklar konusunda goruşler ılerı suruluyor Ozon tabakasında oluşan delık, doğal felaketlerdekı artış, yedıden yetmışe herkesı tedırgın edıyor 21 yuzyılın ıkıncı yarısında dunyamızı etkıleyeceğı hesaplanan "sera ortamı" bazı Amerıkalı bılım adamlarına gore daha şımdıden varlığını hıssettırıyor Bu sav, ne derece doğru bılınmez ama enerjı olarak petrol, komur gıbı maddelerı kullanan ınsanoğlunun atmosferı sureklı kırlettığ., doğanın dengesını bozduğu gozonune alındığında krıtık gunlerın uzakta olmadığı açık seçık ortada 1988'ı Doğal Felaketler Yılı ılan eden bılım adamları doğanın tahrıbatıyla felaketlerın artışı arasında bağlantı olduğunu belırtıyorlar 1988 yılında da buyuk felaketler blnlerce can aldı: Geçen yılın ılk buyuk doğal felaketı şubat ayında yaşandı Brezilya'da son yırmı yılın en şıddetlı sağanak yağışlarmdan gerıye 300'den fazla olu, bınlerce yaralı, su baskınına uğrayan evler ve ekılı alanlar kaldı Mayısta Asya ve Afrıka'nın bırçok bolgesı çekırgelerce ıstıla edıldı Çekirge surüleri 17 mılyon 600 bın km 2 lık yeşıl alanı tahrıp ettı Otuz beş ulkeye mensup yaklaşık bır mılyar kışı açlık tehlıkesı yaşadı Uzmanlar aşırı sıcakların çekırgelerın uremelerıne yardımcı olduğunu, acıl onlem alınmadığında 1989 un Çekırgeler Yılı ılan eaılebıleceğını açıkladılar Mayısın son gunlerınde dunyanın gozu Çın'deydı Bu ulkelerdekı sellerde 97 kışı oldu, mılyonlarca ev ve tarla sular altında kaldı Doğal felaketler yaz aylarında da devam ettı Yaz başında bu kez kuraklık Çın'ın Zeheyıang bolgesınde 560 bın km2'lık alana ekılı 350 lıın ton pırıncı kavurdu Hazırandan eylule kadar 50 Amerıkan eyaletınden 41'ı aşııı sıcaklardan etkılendı 11 Ağustos tarıhınde buyuk bır tayfun, Çin'ı altust ettı 10 mılyon ınsan zarar gordu Sekız gun sonra Sudan'da seller mılyonlarca ınsanı evsız bıraktı Ancak en acı sel felaketı Bangladeş'te yaşandı 8 temmuz ve 4 eylul'dekı sellerde tam on beş mılyon kışı evsız kaldı Yılın ılk onemlı depreminde 900 Nepallı oldu, 3OOO'ı yaralandı 1218 eylul arasında Gilbert Kasırgası sahnedeydı. Karayıp ler, Jamaıka ve Meksıka'yı ıçıne alan 3200 Km 'lık bır şerıtte 240 kışının olumüne, bınlerce kışının yaralanmasına, 500 bınının sokakta kalmasına neden oldu 24 eylulde bu kez Hlndistan'daki şiddetli yağmurlarda olu ve yaralı sayısı bır haylı fazlaydı Avlanmakta olan 135 balıkçıdan bır daha haber alınamadı 1988'ın felaketler perdesı Ermenistan'dakı korkunç depremle kapandı 25 bın ınsanın yaşamını yıtırdığı deprem tum dunyanın dıkkatını çektı Bu felaketlere olağan doğa olayları dıyebılır mıyız 7 Yaşlı dunyanın son durumu hakkında Amerika'da ve Avrupa'dakı laboratuvarlarda araştırmalar surduruluyor Neden ne olursa olsun, kendı yarattığı uygarlığın pençesıne duşen ınsanoğlunun buyuk ve karmaşık ekolojık sorunları çozmek ıçın vakıt geçırmeden uluslararası onlemler alması gerekıyor ' 1988'deki felaketler Orkanlar ve kuraklık 1 u n ^%Çk^%f rneteorolojik prograJT ^}JT mında, orkanlar, alcak basınçlar ve kuraklık var Ameııka'da yapılan araştırmalar henuz kesın tahmınler yapabılen bır klımatolojık model olmamasına rağmen yeryuzunun başta sera etkısı ıle bağlantılı olarak ısınmaya başlayacağını gosterıyor Uzmanlar ortalamalar sonucunda 1988 ın yuzyılın en sıcak yılı olduğu goruşunde bır leşmışlerdı, ancak Goddard Instıtute for Space Studıes'den Dr James Hansen, havanın ısınmaya devam edeceğını ve sıcaklık ortalamalan 1988'ınkını aşan yıllar yaşanacagını belırtıyor Pasıfık le ruzgârlar batıdan doğunun sıcak denızlenne doğru eserler buna paralel olarak da denızde, derınlerde besın değerı haylı yuksek bır soğuk su akıntısı oluşur Akıntı, Guney Amerıka balıkçıları ıçın bır hazıne değerı taşır çunku çevredekı butun balık ve kuşları çeker Magma, ıkı tektonık tabakayı bırbırınden ayıran kırığın ortasından ıçerı sızıyor ve Pasıfık'te, ozellıkle de Paques Adaları'nda yer sarsıntılarına yol açıyor Magmanın sıcaklığı zamanla soğuk su sıkıntılarını yok edıyor Sonuçta, 1988'de Bangladeş'te denız taşması, Meksika Korfezı'nde buyuk bır hasara yol açan alçak basınç gıbı (elaketlerın artış gosterecegı belırtılıyor Kalıfornıya'dan Peru'ya kadar ınen Doğu kırığı ıse ne kadar çabuk buyurse magmanın buradan da ıçerıye aynı şekılde sızma rıskı o kadar artıyor fızığınden yararlanır mıydı"? Bu sorunun yanıtını aramak uzere PlatoıV un Bır'ı yorıne kuantum fızığının 'temel parçacığını1 koyalım Yuzyılın başında Parmenıdes benzerı bır Bırlık Çokluk sorununun klasık fizığı uğraştırmış olması ılgınçtır Temel parçacık, sozgelımı elektron klasık fızıkte mınık bır b.îardo topuna benzetılırdı Elektrık yuklu bu kuçuk bılardo topunun klasık fızık kurallarına uygun davrandığı varsayılarak temel parçacığın yarıçapı hesaplanabılırdı Ancak elektrık yuklu bır kurenın yarıçapını hesaplamak ıçın Coulomb yasasına gore bu kurenın "parçalarının" elektrostatık olarak bırbırını ıtmesıne karşı koyan bır kuvvetın varlığını kabul etmek gerekırdı Elektronun bu ozenerjısı onun "parçalarını" bır arada tutuyor, onun bır butun olmasını sağlıyordu, W= 3/5 (e'/r) formulunden (e= elektronun elektrık yuku, r = yarıçapı, W= enerjı) deneysel olarak r= 1 7 x 10"13 cm bulunmuştu Elektronun çok "kuçuk" olduğunu ortaya koyan bırçok denel olgunun bulunması boylesıne kuçuk bır sayı karşısında ıçımızı rahatlatacaktı Acaba elektron gerçekten mınık bır bılardo topu muydu 9 Yarıçapı hesaplarken bılardo topunun parçalarını dağılmaktan koruyan bır enerjı varsaymıştık Oysa daha once elektronun temel bır parçacık olduğunu, parçaları olmadığını soylememış mıydık? Klasık fızığın Bır'e ılışkın onyargıları ortaya dokuluyordu Belkı de Platon'un dedığı doğruydu Bır ne kure bıçımındeydı ne de kendı çevresınde donuyordu Bır an ıçın elektronun boyutsuz ve yapısız bır temel parçacık olduğu duşunulebılırdı Bu "noktasal parçacık"ın yarıçapı r=0 olduğundan W e2/r ve m e = VV/C1 (mo"elektron kutlesı, c ? ışık hızının karesı, W= enerjı) bağıntılarına gore sonsuz bır elektromanyetık ozenerjı değerıne ve sonsuz bır kutleye sahıp olacaktı kı, bunun da fızıksel bır anlamı yoktu Matematıksel yonden basıt ve çekıcı gorunen noktasal bır elektron modelı ıçın aşılmaz bır engel yaratan bu duruma fızık dılınde "elektronun sonsuz ozenerjı guçluğu" adı verıldı Butun bunlar çağdaş fizığı, elektronu yuklu bır kjre olarak gormekten uzaklaştırdı Kuantum fızığının Bır'ı temel parçacık kavramı gıderek farklı bır anlam kazanmıştır Sozgelımı fotonlar, durgun kutlesı sıfır olan "kutlesız" parçacıklardır Hıçbır zaman durgun olmayan ve durduğunda ıse kutlesı bulunmayan bır cısımcığe parçacık denılmesı tartışılabılır Bır fotonu parçacık olarak tanımlarken bunun bır bılardo topu olmadığını vurgulamalıyız Fotonun bılardo topuyla ancak kımı ozellıklerı ortaktır Fotonlar, elektronlar, protonlar, nötronlar gıbı cısımcıkler ıçın kuliandığımız ortak bır terım olan parçacık sozcuğu, bu varhkların ortaklaşa sahıp oldukları butun belırtgenler Kuantum fizığı bıze, evrende bırden çok Bır olduğunu gosterıyor Aynen Platon'un ongorduğu gıbı "Bır varsa o bırdır ve çoktur, butundur ve parçalıdır, sınırlıdır ve sonsuzdur ( Öyleyse Bır varolan bır şey olarak alındığında butunuyle olumlu sonuçlar ortaya çıkmaktadır Adı olacak, onun hakkında kanı sahıbı olunabılecek, onun bılgısı olacaktır" n 14