Katalog

UZAY Süpernoya 1987A'nın sırları henüz çözülemedi • 1987 yılında çjözlemlenen Büyük Magellan Bulutu'ndaki süpernova patlaması araştırıldıkça ortaya yeni sorular çıkıyor. Hulya Peker, Ayşegııl Yılmaz, Sınan Kaan Yerlı 1 ^% £% ^W yılının 24 şubat gecesı astI lW O m ronomı dunyasının bır donum noktası mıydı 9 Yuzyıllardan sonra ılk kez çıplak gozle gorulebılen ve yakın denılebılecek bır uzaklıkta (170 bın ışık yılı) Buyuk Magellan Bulutu'nda belkı de gelecek tekı kapımız bır süpernova patlaması oluyor du Bundan oncekı tum supernovalar yıldız patladıktan yuzyıllar sonra ıncelenmıştı Oysa ılk kez yıldızın süpernova patlamasından on cekı halı astronomlarca gozlenmıştı ve he men hemen tum ozellıklerı bılınıyordu 25 Şubat 1987 gecesı Guney Yarımkure'dekı hemen hemen butun optık ve radyo teleskoplar, spektrometreler ve fotometreler patlamanın olduğu bıze en yakın galaksı olan Buyuk Magellan Bulutu'na çevrılmıştı llerleyen gozlemler sonucunda supernovanın merkezınde bulunan 19 nötrıno, teorık çalışan bılım adamlarının ruyası oldu Çunku gozlemsel astronomıde yenı bır pencere açılmıştı Ilk kez bır supernovanın merkezındekı notrınolar (çok hafıf, belkı de kutlesız temel madde parçacığı) gözlemlendı Kısa bır sure sonra teorıkçılerın ruyası kâbusa dönuşmeye başladı Bugune kadar patlayan supernovalar hep kırmızı superdevdı, oysa Süpernova 1987A mavı superdevdı Patlamanın bulunduğu bölgedekı uçlu yıldız sıstemınde, Sandulek 69° 202, ("69" ve "202" yıldızın koordınatları ve yıldızın kalalog numarasıdır, "Sandulek" ıse kataloğu yapan kışıdır) bu yuzyıl boyunca fotometrık ve spektrometrık gozlemlerde kayda değer bır değışıklık gostermemıştır Ayrıca yıldız sıstemınde Ha (Hıdrojen atomunun yapabıldığı en kuvvetlı ışıma) ışımasına rastlanılmadığı gıbı, IRAS uydusunun gözlemlerınden de supernovanın kabuğuna aıt bır ışaret gozukmemıştır kısa surede geçerlılığını yıtırdı Süpernova 1987A'nın fotometrık gozlemlerı sonucunda tayfsal gozlemlerının farkı olan BV (B mavı blue, V gorunur vısual) 1 7 olarak bulunmuş tur Ama normal bır II tur supernovada bu değer 0 7 ıle 0 9 arasındadır Radyo gozlemlerı ıse Süpernova 1987A nın yoğun bır yıldızlararası kabuk ıçıne gomulu olmadığını gosterdı On mılyar kılometre uzaktakı tozlardan oluşan madde yakla şık otuz yıl sonra guçlu bır radyo kaynağı ol duğunda supernovadan yayılan şok dalga ları bu maddeyı bıçımlendırecektır Esrarengiz parlak leke Süpernova 1987A'dakı esrarengiz parlak lekenın boyutu kısa zamanda buyudu Lekenın enerjısınden doğan ışımanın buyukluğu bır tur enerjı depolama şeklıyle açıklanabılır Başka bır seçenekse hareket enerjısının lekeyı bır jet yoluyla beslemesı olabılır Boyle bır jet CassıopeıaA supernovasında görulen sulfur jetıne benzemektedır Bu jet supernovanın merKezındekı pulsarı kuşatan plazma boşluğundakı bır sızıntıda yok olacak ve hemen ardından pulsar yeryuzunden görulebılır hale gelecektır Çekırdek çokmesı sırasında yapılan notrıno gözlem sonuçları ıse akla şu soruyu getırıyor Supernovanın, nötron yıldızı veya Süpernova 1987 A'nın en ılgınç özellığı kuşkusuz I ve II tur supernovalara uymayan ışık eğrısıdır Supernova'nın enerjısınden doğan ışıma ılk uç ayda yavaş yavaş yukseldı Sonunda İ987'nın 2025 mayıs tanhlen arasında maksımuma çıktı Bugune kadar boyle bır ışık eğnsıne sahıp supemova gozlemlenmemıştı kara dellk olması Için geçen sure blr kaç saat ml, yoksa blr kaç mikro saniye mi? 28 Şubat 1987'den sonra morötesı ve görunur dalga boylarında yapılan gozlemler sonucunda patlama hızının tayftakı etkısı, bazı çızgılerın dalga boylarının cısmın hızıyla ters orantılı olarak değıştığı belırlendı Bu çızgılerın dört farklı gruba ayrıldığı görulur Bunlar 1) Yaklaşık 0 km/sn hızı olan bulutlar açıktır kı galaktık onjınlıdırler 2) 50150 km/sn arasındakı hıza sahıp olan bulutlar ıse galaksı çevresınde veva Buyuk Magellan Bulutu ıle Kuçuk Magellan Bulutu arasında bır köpru ıçındedır 3) Hızı 150 km/sn'den buyuk olan maddelerın Buyuk Magellan Bulutu ıle bağlantısı vardır 4) Hızı 220 km/sn ıse Sandulek 69° 202 yıldız sıstemını kuşatan bır kabuğun olduğuna ınanılmaktadır 4 8 12 16 20 Bu yanıltıcı etkıler EFOSC aracına bır dısk yerleştırılerek karartıldı ve gerçek ekonun göruntulerı elde edıldı Aşağı yukarı aynı merkezlere sahıp halkalar görulebılır hale geldı 18 Şubat 1988'de çapları 32 ve 52 yaysanıyelı halkaların bakış doğrultusuna göre kuzeyı daha parlaktı Çunku bu yonde daha çok yıldızlararası madde vardı Ekonun ışık şıddetı, supernovanın aynı andakı parlaklığından yaklaşık 2000 kez daha azdı Bu değer ıse onceden yapılan tahmınlere uymaktaydı Üç boyutlu yapı Işık ekoları uzerınde surdurulen gozlemler, supernovanın yakınındakı yıldızlararası bulutların uç boyutlu yapılarmı ıncelememızde yardımcı olacaktır Halkalar ayda 3 yaysanıyesı kadar genışlemekte ve parlaklık sonucunda yansıyan maddenın yoğunluğundakı değışımlerı göstermektedır Mart 1988 ıle Hazıran 1988 arasında Süpernova 1987A'nın Kuıper Aırbone Gözlemevı'nden yapılan kızılotesı gozlemlerı sonucunda süpernova gozden kaybolurken toplam kızılotesı ışınının azaldığı görulmuştur Balonla yapılan gammaışın gozlemlerı sonucunda ıse supernovanın gammaışınlı ılk fotoğrafları elde edıldı Avustralya'dan uçurulan bu balondan elde edılen bu fotoğrafları, başka bır gdk cısmınde gdrmek ımkânsızdır Supernovanın Mayıs 1988 başlarında go runur parlaklığı 7 5 kadırdı Bu, maksımum değerınden hemen hemen 100 kez daha azaldığını gosterıyordu Supemova 1987A bugune kadar gozlemlenmış herhangı bır supernovadan nıçın bu kadar farklı' Acaba bunun nedenı atayıldızın kırmızı superdev yerıne mavı superdev olması mı 9 I Bilinenlerden farklı bir ışık eğrisi Süpernova 1987A'nın en ılgınç özellığı kuşkusuz I ve II tur supernovalara uymayan ışık eğrısıdır Supernovanın enerjısınden doğan ışıma ılk uç ayda yavaş yavaş yukseldı Sonunda 1987'nın 2025 mayıs tarıhlerı arasında maksımuma çıktı Bugune kadar boyle bır ışık eğrısıne sahıp süpernova goz lemlenmemıştı Süpernova 1987A'nın kendıne ozgu davranışları ve ener)isınden doğan ışımanın duşuk olmasmın en olası açıklaması, enerjısının buyuk bır bolumunu atmosferını parçalamada harcamasıdır Çunku atayıldız (progenıtor) çekırdeğın çokmesı sırasında mavı superdevdı Eğer dığer supernovalar gıbı atayıldız kırmızı superdev olsaydı, daha az yoğun bır atmosferı olduğundan, daha fazla ışıma verecektı Bu açıdan Süpernova 1987A ıçın yaklaşık 100 gun boyunca, dığerlerı gıbı II tur denılebılırdı Bu fıkır Potloınodon •orrokı * 20 gu< Süpernova 1987A'nın gizemi çözülüyor mu? Buyuk Magellan Bulutu'nda patlayan Sandulek 69° 202 yıldızı, kırmızı superdev ıken, bır oncekı devrede oluşan toz tanecıklerı ısı yoluyla tekrar ışıma yapmışlardır Kızılotesındekı ılk ışık ekosu bulunduğundan berı tozsuz (dustfree) ortamdakı kabuğun boyutları hesaplanabılmektedır Kırmızı superdevın kutle kaybı, kutlenın yarıçap doğrultusundakı hızı (radıal velocıty) yardımı ıle oğrenılmış ve patlamadan yaklaşık olarak bır kaç bın yıl önce sona erdığı anlaşılmıştır Ocak 1988'ın sonunda gorunur bolgede ıkı ekosu gozlenmıştır Ancak kızılotesı ekonun aksıne bu eko patlayan yıldızdan çok ondedır Çunku supernovanın yaydığı ışık, yıldızlararası bulutlarda yansımalar oluşturmaktadır Süpernova 1987A'nın onundekı bulutların bıze uzaklığı 400 ıle 1000 ışık yılı arasındadır 40 K> 1*0 fottomodan lonrokl