Katalog

Y Ü K S E K E N E R J İ F İ Z İ Ğ İ Türkiye'de bilim grupları oluşturulmalı Yüksek enerji fiziği, ülkemizde en gelişmiş ürünler veren araştırma konularından birisi. femel bilim araştırmaları her şeyi kişisel çabalarıyla yapıyor. Roportaj: Nazik Yakuphanoğullan Sayın Dereli, fizlğln llgilendlğl temcı konuları kısaca tanımlar mısınız? Dereli: Temel fızığın konularını sınıflandırmak ıçın bır kozmık ölçekten soz etmelıyız Bu bır mesafe ölçeğı Bıldığımız uzunlukları bır duz olçek uzerınde gosterırsek, en uca, evrenın gozlenen yarıçapını koyabılırız Evrene baktığımızda 1028 cm'ye kadar görebılıyoruz bu bızım gozlem ufkumuz ve kozmık ölçeğımızın ust sınırı En altta da bılınen fızık yasalarının doğal sınırı olan Plank mesafesı dedığımız 10 3 3 cm mesafesı var Bu alt sınırın ozellığı, bu sınırdan sonrakı noktalardan dışarıya bılgı çıkaramamamız ve kuantum mekanığı ıle genel rolatıvıtenın bırlıkte geçerlı olacakları son noktanın bu olması Bunun ölesındekı noktalar ıçın bır kuantum kutleçekımı teorısı bılmemızgerekıyor kı, henuz bılınen böyle bır teorı yok Yanı şu ankı fızık bılgımızın son sınırı bu alt nokta Işte fızığı bu aralıkta, yanı i u ^ 1 0 3 3 cm arasında yapmaktayız Bu noktada bır fıkır vermesı ıçın aşağıdakı şemamızda yer alan bazı bılgılerı anımsayalım örneğın Samanyolu Galaksısı'nın yarı çapı 1023 cm guneşın yarıçapı 10" cm, dunyanın yarıçapı 109 cm, kuçuk bır çocuğun boyu yaklaşık 1 m yanı 102 cm, vırusun boyu 10" cm, atomun yarıçapı 10" cm, çekırdeğın yarıçapı 10' 2 cm, protonun yarıçapı 1 0 " 10' 5 cm vs Parçacık fızığınde yapmaya çalıştığımız 10' 6 cm'den, yanı protonun yarıçapında aşağıdakı uzaklık olçeklerıne gıtmek Astrofızık ıse galaksılerı, evrenın yapısını ıncelıyor Arada da gunluk hayatta karşılaştığımız yoğunmadde (katıhal) fızığı var Bu da yaklaşık olarak dunyanın yarıçapı ıle bır atomun yarıçapı arasındakı mesafede çalışiyor Temel fızık konularından parça cık fızığı ıle astrofızık, evrenın yapısını çozumlemeyı amaçlamakta Yoğunmadde fızığının konusu ıse yenı materyaller bulmak ve bunların ozellıklerını ıncelemektır, dıyebılıyoruz Temel bılimlere yatırım yapmayı duşunuyorsak temel flzik konularından, size gore hangislne öncellk verilmell? Dereli: Bu konuda karar verme durumunda olan muhendısıktısatçıların kısa vadelı tıcarı verımlılığı ön plana aldıkları açık Bu nedenle, yoğunmadde fızığıne oncelık verecekler ve belkı de, parçacık fızığı ıle astrofızık konularına harcanan paralara yıtırılmış gözuyle bakacaklar Bu goruşlerınde blr açıdan hakh olabılırler O da, bu temel konulara yapılan yatırımların, yaklaşık 4050 yıl sonra, o da şansımız yaver gıderse, tıcarı bır sonuca gıdebılıyor olması yuzunden Ancak, temel bıhmlerın kapsamı ve ıçerıklerı ıle, basıt bır kârzarar hesabından çok otelere uzandıklarını akıldan çıkarmamak gerek Temel bılımler, ınsanlığın bızlere bıraktığı en buyuk kalıt Konuyu açmak ıçın şu örneğı vereyım Napolyon, devrım sonrasında Fransa'da pek çok yenııık yapmış, ozellıkle de bılımsel kurumlaşmayı desteklemıştır llgınç bır gırışımı Academıe des Scıences'a bır araştırma amacıyla 500 voltluk bır Vblta pılı yaptırmış olması Bunu duyan Royal Soclety pek kısa bır sure sonra, 2 000 voltluk bır pılı devreye sokmuş Bu donemde Royal Socıety'nın başkanı, unlu bılım adamı Humphrey Davy. Bu yatırımların salt araştırma amacına hızmet ettıklerı ve o gunku mıktarlar duşunulduğunde, bugunun hızlandırıcıları ıle kıyaslanabıleceklerı açık Acaba Napolyon ve Davy, Volta pıllerı ıle yapılan araştırmaların, 50 yıl kadar sonra, Maxwell teorısıne ve dolayısıyla 19 yuzyılın elektromanyetık devrımıne yol açacağını bılerek mı hareket etmışlerdı? Sanmıyorum Gunumuzun ıktıdar sahıplerı ve ıdarecı durumundakı bılımadamları da Napolyon'la Davy'nın konumundan farklı bır konumda değıller Tekin Dereli ile söyleşi (2) de çalışan, kendı kendını yenıleyebılen ve evrensel olçutlere uygun, en ılerı duzeyde araştırma urunlerı veren bılimsel topluluklarm oluşturulmasını amaçlamalıyız Ben esas bu konu uzerınde durmak ıstıyorum Çunku, yuksek enerjı fızığı yanı benım alanım bu bolumu ılgılendırıyor Bu tur bilımsel topluluklar, toplumu uzmanlık bılgılerı ıle donuşturebılecek, ekonomık ve kulturel gelışmemıze kaynaklık edecek ınsan potansıyelını yaratan topluluklardır Boyle gruplar kendılerı ıçın harcanan parayla duz orantılı olarak buyuyup gelışmezler Nasıl bır çıçeğın gelışımı ona verılen suyun mıktarıyla doğru orantılı değılse, bu da oyle Bu gruplar, hayalgucu ıle ozeleştırının, cesaretle sebatın bır garıp karışımından oluşan, bilımsel tutumu öğrencılerıne aşılayabılen bırkaç önder araştırmacının etrafında oluşurlar Bilımsel tutum bır yetenek ışı değıldır, dısıplınlı ve uzun bır eğıtım sonucu edınılır, karmaşık bazı sosyal ve psıkolojık koşullandırmalar gerektırır Araştırmacı bağımsız duşuncesını korurken, başkalarıyla ortak çalışmaya gırebılmeyı öğrenmelıdır Gurur ıle tevazu, guven ıle şuphe, enerjı ıle ışe başlama ve kaygı ıle gerı çekılme gıbı zıt gozuken davranıs bıçımlerını kışılığınde kaynaştırabılmelıdır Kısacası, bilımsel tutum bır yaşam bıçımıdır Bilımsel tutum edınmış kışılerın toplumumuzda hâlâ ne kadar yadırgandıklarını anlatmama bılmem gerek var m ı ' Ama toplum olarak bılımın yararına ınanıyorsak ve gençlerın yetışmesını ıstıyorsak, onların bilımsel gruplara gırmelerını teşvık etmelı, bu grupları korumalı ve uzun sureler mudahalesız çalışmalarını sağlamalıyız Bu bilımsel grupların hangı konularda çalışacaklarını da önceden saptayamayız Yuksek enerjl fiziği açısından flzlkçilerimlzln durumunu degerlendirlr mlslniz? Dereli: llgınçtır, yuksek enerjı fızığı, PARÇACIK FİZİĞİ 10" Plank 10'» 10 ' Türkiye'de en gelişmiş, evrensel ölçutlere en yaklaşmış urunler veren araştırma konularından bırısı Bunu Feza Gursey, Asım Barut, Erdal İnonu gıbı, dunya çapında tanınmış değerlı bılım adamlarımıza ve ozellıkle bu ınsanların Turkıye'ye bır şeyler kazandirmak ıçın harcamış oldukları çabalara borçluyuz Halen Türkiye'de unıversıtelerın fızık bolumlerı ıle araştırma kurumlarında çalışan doktoralı fızıkçı sayısı 250 kadar Bunlar dan en az 50'sı, yuksek enerjı fızığı ıle matematık fızık konularında çalışmakta Bu araştırmacıların yurtdışında yayımladıkları bilımsel makalelerın sayısınada bakarsak, yıne çoğunluğun bu konularda olduğunu goruyoruz Yuksek enerjı fızığınde Turkı ye'de yapılan araştırmaların hemen tama mı teorık ağırlıklı ı urkıye'de şu anda deneysel yuksek enerjı fızığınde uzmanlaşmış dört araştırmacı var, ancak, halen etkın durumda bır deneysel çalışmaları yok Anlaşılan odur kı teorık yuksek enerjı fızığı konularında bellı bır yapılaşma olmuş ve kanımca, mınımum bır destek ıle değerlı araştırmaları Türkiye'de yapabılme olanağı doğmuştur Bunun böyle olmasını ıs teyıp ıstememek ayrı bır konu ancak, koşullar bu noktaya gelındığını gostermekte Mınımum destekten ne anlamalıyız 9 Türkiye'de çalışan bılımadamlarının makul bır yaşam duzeyını tutturmaları sağlanmalı, yurtdışı ılışkılerını surdurebılmelerıne olanak verılmelı, eksıksız bır teknık kutuphane yaşatılmalı Bıı de, başarılar mutlaka ödullendırılmelı Deneysel yuksek enerjı fızığı ıçın, Turkıye'de kımsenın muazzam yatırımlara gıdılmesınde ısrar ettığını sanmıyorum Özel olarak CERN örneğı uzerınde duralım Dunyanın hıç tartışmasız en başarılı yuksek enerjı fızığı laboratuvarı olan CERN, Avrupa devletlerı tarafından ortak olarak kurulmuş, ortak olarak yurutulmekte ve son derece başarılı bır kuruluş Turkiye bu ortaklığa gırmek ıçın gereklı koşulları asgarı bır parasai destekle yerıne getırırse, bu ortaklığa alınmaması ıçın hıçbır neden yok Ancak bugunku durumumuz şu bız temel bılım araştırmacıları, herşeyı kendı kışısel çabamızla yapıyoruz Devlet polıtıkası olarak bır destege, bır ozendırmeye sahıp değılız Böylece ancak bır noktaya varır, daha ılerı gıdemeyız Ama destek bulursak, Turk fızığının saygınlığını surdurecek bır çızgıyı kolayca tutturabıleceğımızden benım kuşkum yok Teşekkurler Sayın Dereli. Nasıl araştırma yapılır? Bilim sosyolojlsi ile de ilgılendığinize göre, "Turkiye gıbi, gelışmekte olan ulkeler neden ve nasıl bilımsel araştırma yapmalıdır?" sorusunu nasıl yanıtlardınız? Dereli: Once şu soruyu soralım Turk toplumu olarak "çağdaş uygarlık düzeyinin üzerine çıkmak" ulkusune ınancımızı hâlâ koruyor muyuz? Eğer yanıtımız "evet" ıse temel bılimlere yatırım yapmaya ve bunun sonuçlarını devşırmek ıçın uğraşmaya zorunluyuz Turkiye gıbı ulkelerde sorulması gereken ılk soru, gerçekten de "neden ve nasıl araştırma yapılmalıdır?" olmalı Bu grup ulkelerde, yatırım yapılacak bilımsel araştırma konularının seçımınde goz onunde bulundurulacak ılke ve olçutlerın belırlendığıne, araştırma surecını etkıleyen pratık ve parasal sorunların açık olarak ortaya konup tartışıldığına hıçbırımız ınanmıyoruz Soru, planlama, gelıştırme sureçlerının surelerını tanımlayan uç genel kategorıde tartışılabıhr Blrlnclsl, 15 yıl gıbı kısa bır zaman dılımınde, bellı pratık sorunların çözumune yonelık, toplumun çoğunluğunun geıeksınımlerıne yanıt verecek uygulamalı araştırmalara eğılmektır Araştırmacılar gayret ederlerse, bu konularda da evrensel olçutlere uygun araştırmalar yapabılırler Iklnclsl, 520 yıllık zaman ölçeğınde, öncelığın teknlk öğretlme verılmesıdır Duzeyı yuksek oğretım kurumlarının plan lanarak oluşturulmasını eıe almalı, sadece araştırmacıların yetıştırılmesını değıl, meslek adamlarının lyı yetıştırılmesını de duşunmelıyız Bilımsel araştırmada başarılı öğretım uyelerının aynı zamanda, çoğunlukla, kavrayıcı ve surukleyıcı bırer hoca olduklarını da yadsımayalım Üçüncü olarak, 20 yıldan daha uzun sureler ıçın planlama yapacaksak, Turkiye1 KOZMİK FİZİK ÖLÇEÛI (Cm) YOĞUNMADDE FİZİĞI 1 10» 10» ASTROFİZİK 1I01 f NuklMt kuwttl*rtn m*nıtll 10" DUnyKiın 10" OUnyamn •n yakın Dunyamn «n uaklıflı 19781984 DÖNEMİNDE TÜRKİYE'DE ÇALIŞAN TÜRK FİZİKÇİLERİN FİZİK ALANINDA YAYIMLADIKLARI MAKALELER Makale Sayısı Kişisel ve Yabancılarla Konu Grupsal Ortak TOPLAM Yuksek Enerjı Fızığı 92 111 19 Matematıksel Fızik 20 2 22 AtomMolekul Fızığı 57 47 10 Nukleer Fizık 2 13 15 Katıhal Fızığı 62 21 83 Astrofızık 47 28 19 TOPLAM 73 262 335 Kaynak: Cıtatıon lndex.