Katalog

SORUN Y A N I T L A Y A L I M BÎLİM KÜLTÜR Pösteki nasıl yapılır? Okurumuz Ahmet Sürücü'nun sorusu şoyle Kurfoan Bayramı yaklaşıyor. Ama keseceğlmlz hayvamn postundan da blr posteki elde etmek istiyoruz. Evdeki imkânlarla nasıl posteki yapabillrsiniz? 8u soruyu Istanbul Mezbahalar Mudurluğu'nden Ahmet Çolak yanıtlıyor Kurban kesıldıkten sonra derı, parçalanmadan etten tamamen ayrılacak şekılde soyulur Derı, tuylerı yere gelecek şekılde serılır ve yuzeyde kalan kısmı tamamen tuzlanır Daha sonra tuzla kaplanan derı gerılerek kurumaya bırakılır. Guneşte bır iki günde kurur Ama biraz daha kalmasında postun sağlığı açısından yarar vardır. Post kuruduktan sonra guzelce yıkanır ve pösteki halıne gelır Tabakhanelerde bu ışı yapan makıneler var Yenı yöntemlerle etle derı arasında bulunan ınce bır zar makınelerle çıkartılıyor Böylece pösteki çok daha yumuşak ve kadıfe gıbı oluyor Ama bu zarı elle çıkarmak ımkânsız, çunku post zarar görebilir Hangi uçaklar inebılir? Yolcu uçakları hangi koşullarda havaalanına otomatik iniş yapabilır? Bır yolcu uçağının kötu hava koşulla rında hava alanına otomatik iniş yapabılmesı uç koşula bağlıdır Her şeyden once, uçağın ıneceğı havaalanının bu tur aletlı ınışler ıçın gereklı aygıtlarla donatılmış olması gerekır Aynı tHçımde, uçağın da bu tur ınış ıçın gereklı aygıtlara sahıp olması gerekır Bunlar bulunsa bile bır uçuncu koşul daha aranır kı bu da pılotlann boyle bır ınış ıçın eğıtımden geçmış olmalarıdır Bu uçuncu koşul, havayollarına göre değışse bıle, bu tur ınışı yapacak olan pılotlann bu konuda özel bır eğıtımden geçıp bröve almış olmaları gerekır Pılotlann söz konusu uçak tıpı tle asgarı bır sure uçmuş olmalarının yanı sıra, otomatik ınış koşullarını sımule eden aygıtlarda bu tur ınışı denemış olmaları koşulu da aranır Ancak bu koşulları yerıne getırmış olan pılotlann otomatik ınış yapmalarına ızın verılır Bu arada, otomatik ınış ıçırf gereklı asgarı hava koşulları da uçak tıpıne gore değışır Örneğın, bır Aırbus A310 tıpı yolcu uçağı (en kotu hava koşullarında kullanılabılen Catlllb donanımıyla) 125 metrelık bır goruş alanı ve 0 metre bulut yukseklığınde bıle otomatik ınış yapabilır Teknık açıdan, A310 kendı elektronık donanımı sayesınde 75 metrelık bır goruş alanı bıle olduğunda tam otomatik ınış yapabilır, ancak çoğu hava alanları bu sıstemın gerektırdığı duyarlıkta olçum yapabılecek aygıtlara henuz sahıp değıl. Temel Kavramlar Vehbi Belgil Sibernetik 7 S D Ü Ş Ü N Yaya ya da arabayla Bır muhendıs her gun evınden çalıştığı fabrıkanın bulunduğu kasabaya banlıyo trenı ıle gıder Tren 8 30'da kasabaya varır ve muhendıs hemen kendısını bekleyen servıs arabasına bınıp zamanında fabrıkaya varır Bır gun erken davranıp kasabaya 7'de varan BUL muhendıs, fabrıkaya yurumeye karar verır, ancak yolda servıs arabasına rastlayarak ışe her zamankınden 10 dakıka önce varır Muhendıs, servis arabasıyla saat kaçta karşı laşmıştır? Bulmacayı doğru çozen 20 okurumuza Batı Felsefesl Tarlhi kıtabını armağan edeceğız ibernetik olaylarının başlangıcı çevredekı olaylardır Insan ve tabıı ma kıneler surekh bır olay yağmuru altındadır Bız bunları duyu organlarımızla anlarız Kulaklarımız gozlerımız burnumuz, ağzımız, cıldımız, kısaca, duyu organlarımız, bıze, çevredekı olayları ıletır Hatta bu organlar aynı olayı çeşıtlı yanları ıle ıletırler Fırtınayı hem gozlerımız hem kulaklarımız hem cıldımızle duyarız Bu ruzgâr hareketının yol açtığı tozları burnumuzla da hıssederız Patlayan atom bombası, kor eden ışığı, cıldı ya kan kavuran sıcaklığı, öldurucu ışınları (radyasyon) ve vucudu paramparça eden patlaması ıle varlığını bellı eder Örneklerını verdığımız bu olaylar, duyu organlarımızla algılanıp beynımızde ışlendıkten sonra bılgı" adını alır Bılglnın ışlenmesı demek, belleğımıze yazılması, daha öncekı bılgılerle ılışkısınin kurulması, ılerde kullanılmak uzere depolanması demektır Bır fırtınaya, yangına, guneş tutulmasına aıt bıigının daha oncekı bılgılerle ılışkısınin kurulması demek, onun benzerlıklerı ve ayrılıklarının saptanıp saklanması demektır işte Sıbernetığın ılk ınceledığı konu, bu "bılgı"lerdır Bu ınceleme sonunda varılan sonuca 'bılgı kuramı" denır Felsefe de "bılgı"yı ınceler Fakat, tamamen başka bır açıdan Bıigının kokenı değerı, sınırları, dış dunya sorunu gıbı Bunda, bıigının ne dereceye kadar doğru olduğu, neyı ne dereceye kadar bılebıleceğımız, "duyu organlarımızın bıze bıldırdığı dunya gerçekten öyle mıdır?" gıbı konular ıncelenır Sibernetik ıse bıigının, davranışları nasıl değıştırdığını ınceler yaptığı şey olayları kodlamaktır Ataturk'un olmesı olayını, dunya, 'Ataturk öldu" bıçımındekl ikı kod sozcuk ıle öğrenmıştı 'Ataturk" sözcuğu Ataturk'un kod adı ıdı " ö l d u " sözcuğu de ölme olayının sımgesı ıdı Sağırdılsızler aynı haberı el ve parmak ışaretlerı ıle, denızcıler fılamalarla ıletırler Lozan'da barışın ımzalandığını, yıne butun dunya, sadece uç sözcuk ıle öğrenmıştı Ateşböceğı çıftleşme ısteğını, ışığı ıle bellı eder Kedı, acıktığını, kaybolan yavrularını aradığını, korktuğunu, kızdığını başka başka seslerle anlatır Ateşböceğınde kod ışık, kedıde sestır Olayları (bılgılerı) ılelmede kullanılan or tam, konuşmada hava göruntude ışık, telgraf ve telefonda elektnk dalgaları, radyo ve televızyonda Hertz dalgaları fılmde şerıt teyp ve vıdeoda ses ve göruntu bandı gıbı şeylerdır Sibernetikte bllginin değerf Slbernetlkte bıigının değerı, davranışları etkıleme derecesı ıle olçulur "Dunyada su var" sözu, davranışları etkıleme bakımından değer taşımaz Ama' Ayda su var sözu buyuk değer taşır Çunku, bu haber yalnız uzaybılımcılerl değll, yolda gıden adamı da ılgılendırır Kolıfornlya'da altın olduğu haberinın sadece seruvencılerı değıl, Amerıkan ekono mık ve sosyal hayatını da etkiledığını biliyoruz Amerıka'nın bulunması dunya tarıhını her bakımdan etkılemıştır Buna karşılık, aynı haber (veya bılgı), ınsanları farklı etkıler Trenın Ankara'dan Es kışehır'e yaklaştığı haberı, orada ıneceklerı etkılediği halde Istanbul da ıneceklerın kılını bıle kıpırdatmaz Bır halk sözumuz bunu şöyle dıle getınyor Leylek benım ne kuşum, yaz gelır kış gıder' (Leylek yazın ge lıp kışın gıttığınden benım bır ışıme yaramaz) Buna karşılık, yıne bır halk sözumuz, 'Kır langıcm zararını Yemenlıden sor" der (Hay van, orada herhalde kendısı ıle uğraşmayı gerektırecek davranışlarda bulunuyor) "Bana dokunmayan yılan bın yıl yaşasın" sözu de aynı şeyl Ifade etmıyor mu? Bırıncı Oun ya Savaşı sonunda istanbul'un ve Izmır'ın ışgalı Turklerın ve azınlıkların davranışlarını ayrı bıçımlerde etkılemıştı Bılgı (veya haber) sayılarla da ıfade edılebillr Bunun en basıt şeklı sozlu sayılamadır Ikıncı Dunya Savaşı ve sonrasının altı buyuk olayı nedır sorusuna, 1) Atom ve hıdrojen bombaları 2) Genetık kodun okunması, 3) Uzay çağının başlatılması, 4) Ilk kalp naklı, 5) Sıbernetığın yenı bır bılım dalı olarak ku rulması ve Ay'a gıdılıp dönu'mesı, diye yanıt verılebılır Bunun ılerı şeklı bılgılerın modern matematıkte sozu geçen 'ıkı tabanlı sayılar" ıle ıfade edılmesıdır Bılgısayardılı olan ıkı tabanlı sayılarla (sayısal sıstemle) bu tun bılgıler en ınce ayrıntılarına kadar sayı lara dökulebıhyor Sibernetik bu sayede mumkun olmuştur Uzay araçlarının bıze gönderdığı bılgıler hep sayısal sıstemle gönderılen bılgılerdır Buraya kadar verdığımız bılgıler, bızı sıbernetığın ıkıncı buyuk kavramı olan entropı'ye getırmektedır, Bunu da gelecek yazımız da açıklayacağız Bilginln ulaşması Konuyu somutlaştırmak ıçın telefonla konuşan ıkı kışıyi ele alalım Telefon eden kımse bır olayı, önce kafasında soz şeklıne döker Bu sozler, sonra ses tellerlmızle ses dalgalarına dönuşturulur Bu dalgalar mıkrofonda elektnk dalgaları şeklını alır Bunlar telefon telınden geçerek dınleyendekı kulaklığa ulaşır Orada tekrar ses dalgalarına dönuşur Bunlar da kulağımızda, elektnk lılreşımlerl şeklını alarak dinleyenın beynınde bılgıye dönuşur Bılgıyı alan kışı de davranışlarını buna göre ayarlar Burada, ses tellerımız, bılgıyı ses dalga larına, mıkrofon, elektnk dalgalarına çevırmıştır Sonra kulaklık, öbur uçta, bu elektnk dalgalarını tekrar ses dalgaları bıçımıne sokmuşlur Kulağımız da bunları beynımızın algılayabıleceğı elektnk dalgalarına çevırmıştir Böyle bır enerjıyı (veya mesa|i) başka bır enerjı veya mesaj şeklıne sokan araçlara "transducer' (transduyısır) denır Burada ses tellerımız. mıkrofon, kulaklık ve kulak bırer "transduyısır"dır Gökcısımlerını ve onlardakı değışıklıklerı bıze gelen ışık dalgalarından öğrenırız Gozlerımız ışık dalgalarını beynımızın anlayabılecegı elektrik dalgaları bıçımıne sokar Goz de bır transduyısır dır işaretlerle verılen bır mesajı da bız yıne, gozlerımızle anlarız Burnumuz, koku zerrelerını, beynımızın algılayabıleceğı elektnk uyarılarına (ımpulse'larına, ımpalslarına) dönuşturur Dılimız aynı şeyı tat ıçın yapar Derımız de Dıkkat buyurulacağı gibı, beynımızın ılk Geçen haftanın çözümü Bilinmeyen sayı Sayı 18'dır 81 4 J x 18 Kazanan okuyucular Mehmet Çelebl, Nığde Aydan Erel, Ödemış Selçuk Fldan, Oıyarbakır Hatlce Dal, Ankara Hale Blngöl, Istanbul Kemal Fidan, Eskışehır Bulent Alpay, Malatya P.Ebru Ulusoy, Usak, Fatma Karaca, Nığde Rıdvan Şesen, Dıyarbakır, Ay kut Kuzlak, Kayserı Tiilln Yalçın, Istanbul • Adnan Okvar, Tekırdağ, Huseyin Murat Develioğlu, Istanbul Nihal Köz, Izmır Mlthat ilhan, Muğla Mehmet Alper, Nığde Gülsen Güldal, Kdz Ereğlı Hilal Akkaya, Eskışehır Gurkan Kamlllloğlu, Bursa ı »sd/ gırdsı Kodlm arac (m krofnnl Kodıı açma aracı Çorba Bızce Nuh'un çorbası" Kızmayın, bunun bır bılmece olmadığını söylemıştım Bu haftalık böyle'