Katalog

TIP TEKNOLOJİSİ ZOOLOJ İ Yapay organlar (3) Kalp pili ve kapakçıkları "Kalp pilleri, kalp ve sinir sisteminden gelen bilgilere göre frekanslarını düzenleyeblliyorlar. Çeviri; Murat Arın Vaşak, postunun kurbanı oluyor Çeviri: Füsun Yasar aşak, (lynx) doğamn kendisine verdiği bu güzelliklerden dolayı, son yüzyılın en gözde av hayvanlarından biri sayılıyor. Bu hayvanlar halen isveç'te devlet tarafından koruma altında tutuluyor ve vaşak kürkü satın alanlardan özel bir vergi alınıyor. Vaşağın kürk sanayisinde kullanılan en makbul türü Sovyetler Birliği ve isveç'te yaşar. Yüzyılımızın başında vaşağın İsveç'in güneyinden başlayarak kuzeye doğru iyıce azaldığı fark edilince, 1921 yılında çıkarılan bir kanunla avlanması kısmen yasaklandı. 194O'lı yıllara doğru, devlet korumasımn sonucu, vaşak türü bir miktar çoğalabildi. Ayrıca zaman zaman görülen salgın hayvan hastalıkları da vaşakların üremesini engelledi. Bugün isveç topraklarında 200400 kadar vaşağın yaşadığı tahmin ediliyor. Bu ülkede her yıl avlanan vaşak sayısı 50'yi aşmaz. Özellikle dişi bir vaşağın vurulması, kendı kendilerine beslenemeyen 2 veya 3 yavrunun da ölümüne neden olur. Bu nedenle 1983'te isveç hükümeti aldığı bir kararla vaşakların avlanma tarihlerini yasayla belirledi. Kedigiller ailesinden olan vaşak, dünyanın en güzel postuna sahip hayvanlarından biri. Yumuşak, uzun ve genelde benekli olan bu post yüzünden, vaşak soyu tükenme tehlikesiyle karşı karşıya. K an dolaşımından sorumlu olan kalbimiz yılda yaklaşık 30 milyon kere çarpar. Bu organımızın kan pompalama düzeninin korunması için yıllar boyunca çalışabilen kalp uyarıcıları kullanılmaktadır. Kalp pilleri olarak da bilinen bu uyarıcılar bugün milyonlarca kişinin yaşamının sürmesine yardım etmekte ve buna her yıl yüzbinlerce hasta eklenmektedir. İlk olarak, 1957 yılında Amerikalı kalp cerrahı C.Lillehei, ctvalı pil kullanan küçük ve hafif bir jeneratör geliştirmişti. Hasta bunu kemerinde taşıyordu. Elektrot deriden, kaburga kemikleri arasından geçerek miyokarda ulaşıyor ve yapay organ hastanın vücudunun dışında kalıyordu. Bundan sonra, küçültme çalışmaları araştırmalarda ön plana geçti. 1956 yılında, VVİIson Greathach adlı elektronık mühendisi ilk elektronik devreli kalp uyarıcısını geliştirdi ve VVilliam Chardack ile vücuda takılabilir bir model üstünde çalışmaya başladı. Üç hafta sonra, kalp uyarıcılarının ilk örneğini bir köpeğe takmışlardı. Ancak, insan vücuduna bir kalp uyarıcısını ilk yerleştirenler isveçliler (8 Kasım 1958) oldu. Bu aşamadan sonra öncelik alan sorun, kalp uyarıcısının enerjisinin arttırılmasıydı. Kullanılan cıvaçinko pilinin ömrü vücuda takılan bir aygıt için çok kısaydı. Derinin üstünden doldurulabilen bir sistem düşünüldü. 1959 yılında, Yale Üniversitesi'nden (ABD) Dr. VVİIIam Glenn bir hastasına uzaktan kumandalı bir uyarıcı taktı. Bir dış anten, doğrudan miyokarda bağlı derı altındaki alıcının karşısına yerleştiriliyordu ve kurulan bağlantı, bir akümülatörün radyofrekans dalgalarıyla dolmasını sağlıyordu. Radyofrekansın enerji kaynağı olarak kullanılması yöntemı terk edildi, fakat elektromanyetik bağlantı aygıtın uzaktan sorgulanmasında halen kullanılıyor: Kalbin elektriksel etkinliğındekı anormallikler ve işlevindeki öteki aksaklıklar izleniyor ya da aygıt yeniden programlanarak uyarı parametreleri koşullara göre yeniden düzenleniyor. 1970li yıllardan bu yana kalp uyarıcılarında şaşırtıcı gelişmeler izlendi. Önceden, aygıt, hastanın etkinliğini göz önüne almadan dakikada 60 kerelik bir ritmi izliyordu. Hasta uykuda olsa da, çok kuvvet harcasa da sabit frekansla çarpıyordu. Taşıyıcının yaşamını sağlıyor, fakat rahatlığına önem vermiyordu. Bu sabit ritim bazen hastada zamansız kalp ve damar büzülmelerinin görülmesine neden oluyordu. Bugün, uyarıcı, kalpten ve sinir sisteminden aldığı bilgilere göre frekansım düzenlemeyi biliyor; gereksinim olduğu zaman harekete geçiyor. Eğer taşıyıcı güç harcıyorsa uyarıcının frekansım; heyecanlanma eşi V Vaşak, oldukça hafif cüsseli bir hayvandır (1530 kg arası). Oeniş, ıssız doğal topraklarda, keyifli bir şekilde gezinir. Hafif cüssesine karşın, iyi bir koşucu değıldir, çünkü bacakları narin ve ciğerlerı ufaktır. Hayvanın bu alandaki güçsüzlüğü, onun kolay bir av olmasını sağlamıştır. Vaşak, geceleyin daha hareketlidir. Akşam karanlığında avlanmayı sever. İnsanlardan kaçmaz. Konutların yanı başına kadar gelerek yerleşim bölgeleri yakınındaki hayvanlara saldırmaktan kaçınmaz. Geyik gibi büyük bir hayvana saldırdığında, kurbamnın sadece beyin, karaciğer, dalak ve akciğerini yiyerek gerisini bırakır. Orman yaşamında, genelde sıçan ve adatavşanlarıyla beslenir. Uçan keklikleri 78 metrelik sıçrayışlar yaparak havada kapma yeteneği vardır. Ancak inatçı bir kovalayıcı değildir. Sadece yıyebıleceğı kadarını avlar. Vaşağın kasları güçlü, reflekslerı çabuktur. Bu nedenle pençelerine yakalanan bir hayvanın hayatını kurtarması imkânsızdır. Ağır yara almış bir vaşak bile avcılar için ölünceye kadar tehlikeli sayılır. Vaşak, çiftleşme dönemlerinin dışında yalnız bir hayvandır. Kendisine bir eş bulan erkek vaşak, bir hafta kadar süren "balayı" döneminden sonra eşini terk ederek yalnız ve gezginci yaşamına döner. Bu arada dişı vaşak da bir yıl önceki eşinden olan yavrularının yanına döner. 10 hafta süren gebelik süresi sonunda, mayıs ya da haziran ayında, dişi vaşak yeni yavrular dünyaya getirir. Yavru vaşak doğduğunda gözleri görmez. 6 hafta kadar sonra, kovuğundan çıkarak doğa ile tanışmaya başlar. Bir yıl içinde ıse kendi yiyeceğini bulabilecek güce erişir. D Bir çakmak büyukluğündeki kalp uyancısı bugün kalbi dinliyor, kayıt ediyor, kendini düzenllyor ve hastanın normal bir yaşam sürdürmesini sağlıyor. ği yükselirse uyarının şiddetini arttırıyor. Modern kalp uyarıcıları hastanın elektrokardiyogramını kayıt ediyor ve anormallıklerı izliyorlar. Uzaktan sorgulanabiliyor ve programlanabiliyorlar. Yakında, kanın pH'ını, soluma frekansım, oksijen kullanımını, merkezi ısıyı izleyebilecek biyolojik alıcılarla donatılacaklar ve olayların akışına göre uyarı parametrelerini değiştirebilecek konuma gelecekler. Yapay kapakçıklar Bugün, kalp oylumiarını kan dolaşımından ayıran kapakçıklar, yapay kapakçıklarla değiştinlebilıyor. Dünyada her yıl 75 bin hasta bu tedaviden yararlanıyor. Yapay kapakçıklar mekanik veya biyolojik oluyorlar. Biyolojik olanlar domuz ya da öküz kalbinden alınıyor ya da öteki hayvanların dokularından üretiliyorlar. Bu tür kapakçıklar akyuvarları daha az "parçalıyorlar", ancak kullanım süreleri mekaniklerden daha az oluyor (ortalama on yıl). Kalbe, sağ ve sol karıncıklara bağlanan iki yardımcı pompayla destek sağlanabilir. Mekanik ya da manyetik olarak çalışan bu pompalar organın yapamadığı işlevlerin bir bölümünü üstlenirler. Bu teknik kalıcı bir çözüm getirmemektedir; birkaç günlük bir geçiş dönemi içinde uygulanabilir. Yapay kalp pompası üç amaca yönelik olarak kullanılmaktadır: Kalbın sağlıklı bir insan kalbiyle değiştirilmesi, yapay kalp takılması ve ölümü bir süre için engelleme. Başlangıçtaki teknolojik yönden heyecan vericı gelışmelere karşın, yapay kalp bugün bir çözüm yolu olarak gözükmekten oldukça uzaktır. Ancak, kalp aktarımı bekleyen hastanın son şansı olarak ara dönemde kullanılmaktadır. Bu kalp aktarımı da tam anlamıyla bir çözüm olamamaktadır. Hasta, vericinin kalbiyle birlikte sorunlarını da almakta ve yaşama oranı yüksek olmamaktadır. D İsveçli doğabilimci Sven Nilsson vaşakları 3 grupta sınıflandırıyor: Kurt vaşak, kedi vaşak ve tilki vaşak. Avustralya dışında bütün kıtalarda yaşayan bu hayvan, başka doğabilimcilere göre ise şu türlere ayrılıyor: Kuzey vaşağı, ya da asıl vaşak (felidae lynx), ispanya vaşağı ya da pardel (F. lynx pardina), Afrika'nın çöl vaşağı, ya da İran vaşağı (F. lynx varacal), Kanada'nın kızıl vaşağı (F. lynx rufa). Vaşağı, benzertürlerınden ayıran en önemli ozellik, kulaklarının ucundaki sert kıllardan oluşmuş sorguçlardır. Yardımcı pompalar Genellikle akşam karanlığında avlanan vaşak, güçlü kasları ve ani refleksleri ile sadece yiyebileceği kadarını avlar. 78 metrelik sıçrayışlar yaparak havada kapma yeteneği vardır.