Katalog

Cumhuriyet C U M A R T E S İ SAYI P A R A S I Z E K İ : 5 7 2 N İ S A N 1 9 8 8 Oturduğumuz ev ne kadar sağlıkh? Uzayda hidrojen imparatorluğu Beslenme şekli ile kanser ilişkisi Kompakt disk %50 ucuzladı Ani bebek ölümleri üzerine yeni teoriler İnsanlığın büyük kitabı: Bebek Kalp pili ve kapakçıkları Evliler kansere daha dayanıklı K anser teşhısı konan evli kışiler, kanserlı bekâr, dul veya boşanmış kışılerden daha uzun yaşıyorlar. Evlılerın kanserı genellıkle daha erken bır safhada teşhıs edılıyor, tedavilerı de daha erken başlıyor Evlılerın kanser teşhısı konduktan beş yıl sonrakı yaşama olasılığı kendılerinden on yaş genç kışılerle aynı duzeyde. ABD'deki Yeni Meksıka ve Mılvvaukee tıp fakültelerınde 28 bın kanser vakası üzerine yapılan bu araştırmada, medeni durum ile ömur uzunluğu arasınuakı ılışkı ırdelendı. Araştırmanın sonuçları, kanser hangı safhada teşhıs edılırse edılsın, evlılerın yaşama olasılığının çok daha yüksek olduğunu gösterdı Bunun ıçın benzer safhalarda kanser teşhısı konmuş ve benzer zamanlarda tedavı görmüş kişılerın ömur uzunlukları araştırıldı. Nedenler üzerine yorum yapan araştırmacılar, evlılerın bu avantajlı durumunu kısmen doktora daha erken başvurmalarına, kısmen de akıl sağlığı dahıl, genel sağlık durumlarının daha lyı olmalarına bağlıyorlar. S.S. New Sclentlst, Saniyede 521 km. hızla nereye? Einstein'ın Genel Görelilik Kuramı, evren için bir başka yaşam olasılığı öngörür: 'Çekim kuvveti'nin artması sonucu büzülme. Her şey büyük çatırtı ile sona mı erecek? Ama şu kesin: Galaksimiz evrenin genişleme hızının yanı sıra saniyede 521 km. hızla Virgo gaîaksi kümesi yönünde ilerlemekte. Bizi oraya çelcen nedir? Yazan: John Gribbin /Çeviri: Belgin öz Evrenin yapısı: Genişleme ve büzülme kuramları malarıyla durum değlştl George Gamow ile George VVashıngton Ünıversıtesı'ndekı arkadaşları, 1940 yıllarında bu radyasyonun varlığını ortaya atmışlardı Evrenin buyuk patlama ile (Big Bang) doğduğunu ve bu patlamadan arta kalan radyasyonun bugun de evrende var olması gerektlğlni düşunuyorlardı Mutlak sıfırın uzerınde bırkaç dereceye kadar soğumuş olan bu radyasyon, spektrumun mıkrodalga bölgesındeydi. O gunden bu yana gıderek gelışen gözlemler ve hassas matematıksel modeller, Buyük Patlama kuramını daha da sağlamlaştırmıştır Gunumuzdeki göruş, evrenimizın 15 mılyar yıl once çok sıcak ve son derecede yoğun bır ateş topu olarak patlayarak doğduğunu ve o andan ıtıbaren evrenin her yönde hızla yayılıp genişlediğinl kabul etmıstır Galaksılerın evrende nasıl dağılmış oldukları ıse bugun kozmologların tum ılgılerinı verdıklerı bır konudur Bu bilımadamları, galaksılerın nasıl ortaya çıktıklarını, neden boşlukta çeşıtlı şekıllerde uzandıklarını ve ıçlerınde barındırdıkları parlak yıldızlann evrenin yapısını anlatmaya yetıp yetmedıklennı her gun artan bır dıkkatle anlamaya çalışıyorlar Kozmologlar, bugun de oyun oynuyorlar, fakat her zamankınden daha çok oyuncu ve modelle Yalnız şimdı farklı olan şey, gozlemsel herhangı bır hamlenın, örneğın Hubble Uzay Teleskopu'nun nıhayet çalışmaya başlamasının, söz konusu bırçok modelı ortadan kaldıracağının bılıncınde olmalarıdır En genış kapsamıyla evrenin, ya da dığer bır deyışle madde tarafından şekıllendırılen uzayzamamn yapısı şaşırtıcı derecede tekduze görunur Albert Elnsteln'a göre, evrendeki maddeden kaynaklanan çekim kuvvetl, uzay zamana eğrlllk vermekte. Gerçekten evrene uzayzamanın dört boyutlu bır küresi olarak da bakılabılır Ne kadar çok madde ıçerıyorsa çekim gucu de o kadar çok olacak ve uzayzaman o denlı eğilecektır Yine de bu çok buyuk kapsamlı olayın ancak çok ufak bır kısmını yasayıp görebılen blz Insanlar Içln evren yassı ve düz glbidir. Bız uzayın eğrılığının farkında değıTız Bugun kozmologlar uzayzamanın duz olmasını, evrenin ilk zamanlarında çok buyuk bır hızla genışlemış olmasına bağlıyorlar Bu kısa sürelı anı genişleme, ıçınde yaşadığımız uzayın boyutlarının çok artmasına neden olmuştu Bu sureç ıçınde uzayzamandakı tum karışıklıklar duzelmış ve evren "yassılaşmıştır" (Nevv Scıentıst 85 mart) Yavaş yavaş kuruyup buruşan bır erık, bu olayın tumuyle aksinı yaşar Genişleme daha sonra, çok daha yavaşlamış olarak devam etmıştır Madde neden galaksıler halınde bırleştı? Bu soruya cevap verebılmek ıçın önce evrendekı maddenın yoğunluğu ile çekim kuvvetı araısındakı ılışkıyı anlamak gerekır G İzmir'de nötron yıldızları tartışılıyor ötron Yıldızlannın Zamanlaması" konulu bılımsel toplantı, 415 Nısan 1988 tarihlerı arasında Çeşme Altınyunus otelınde yapılıyor. Bu toplantı NATO'nun her yıl destekledığı bır dızı uluslararası temel bılım konferanslarından bırı sayılıyor Konferansa 20'sı Turk olmak uzere 100 kadar astrofızıkçının katılması b,eklenıyor. Konferansın konusu olan nötron yıldızları çok kuçuk (10 km. yarıçapında) ama çok yoğun (bır santimetre kupunde 100 mılyon tondan fazla madde bulunan) ve çok enerjık gökcısımlerıdır. Bunlar en hızlısı sanıyede 642 kere olmak üzere, evrende bılınen en yuksek dönme hızları ile kendi etrafında dönmektedirler. 1967'de "radyo pulsar" türünden ilk nötron yıldızının keşfınden berı, nötron yıldızları son 20 ytlda çağdaş astrofizığin en aktıf ılgı konularından bırı olmuştur Bu yıldızlann radyo ve X ışını gözlemlerı ile zamanlanması ve bu gözlemlerın teorık yorumu Çeşme1 dekı konferansın konusu olacaktır. D N alaksılerın uzayda nasıl dağılmış olduğunun incelenmesı en genış kapsamlı bılım evlenın gözun görebıldığınden çok ötelere uzandığını ortaya koymuştur Evrenimizın ne denlı karmaşık bıryapıya sahıp olduğunu, bırkaç yıl öncesine kadar hayal bıle etmek guçtu Evrende köpukten dalgalar gıbı dağılmış duran parlak galaksıler ıse bılınmeyen genış bır kara madde kutlesının parlak yuzeyınden başka bır şey değıldır Bu madde dunyamızda varlığına rastlanmamış parçacıklarla bırlıkte, kozmık sıcımler adı verılen esrarengız bır maddeyı de ıçerır 1980 yıllarından önce kozmologlar, evrenin yapısındakı temel özellığın "aynılık" (unıformıty) olduğu duşuncesınde bırleşmışlerdı Uzayın hangı noktasına bakarsak bakalım, hemen hemen aynı şeylenn ve neredeyse aynı şekılde, ılk bakışta rasgele gibı dağılmış olduklarını göruruz Oysa gelıştınlmış teleskoplar ve bunlara bağlı olarak çalışabılen, verılen buyuk hızla değerlendırıp kuramsal modeller oluşturabılen bılgısayarlar, evren hakkındakl göruslerln değişmeslne yol açmıştır. Evren her ne kadar genelde her yönden aynı görunuyorsa da bu "genelde" ifadesının ardında yatan yapı, rasgele olmaktan çok uzaktır Samanyolu gıbı, mılyonlarca yıldızın bır araya gelmesıyle oluşan galaksıler, genış uzay parçaları ıçınde uzanan zıncır veya sicımlere benzerler Bazı yerlerde bu parlak galaksıler, uzaydakı karanlık ve tek bır parlak yıldızdan bıle yoksun bölgelen çevreleyen ve tıpkı sabun kopuklerını andıran kuresel kabuklar görunumundedır Bu tur yapıların oluşabılmesı de kozmık olçekte ış goren guçlerın evrendekı maddeyi şekıllendırebılmesıne bağhdır ( Bugun kozmolojı lleri doğru büyük bir atılımın eşığındedır Şımdıye dek "evren" bılımı, hesaplarını çok az sayıda gozlemsel gerçekler uzerıne kuran bırkaç kuramcının oynadıkları bir matematık oyunundan ıbaretti Bunlar kurdukları matematıksel hayallerle yıldızlann, galaksılerın ve bız ınsanların nasıl oluştuklarını 'anlatmaya" çalışmışlardı Nevv Jersey Bell laboratuvarlarından Robert Wilson ve Arno Penzias'ın 1960 yılında "cosmıc background radiatıon"ı (fon ışıması) bul Büzülme: Büyük çatırtı Einstein'ın çekim kuramı (genel görelilik), evrene ıkı olası yaşam surecı çızer Eğer, evren yetertl madde Içerlyorea, çekim kuvvetlnln çok kuvvetlenmealyte genişleme bir gun son bulacaktır. Dışa doğru yayılım sıfıra Inecek, evren önce yavaş yavaş ve da ha sonra gıderek artan bır hızla büzulmeya Devamı 2. Sayfada * Samanyolu yaktnlanndakl galaksller (mavi konlnin arasındakl bölge, galaksimlzchkl toz nedenıyle görüşumuz dışında kalmaktadır)