Katalog

N Ü K L E E R Fİ Z İ K PSİ KiYATRİ Minyatür nükleer reaktörlere doğru Çeviri: Dilek Hattatoğlu yıl once bılım kurgu yazar ları otomobıllerı çalıştırabılecek kadar kuçuk nukleer reaktörler hayal edıyorlardı Hatta 1950'lerın Amerıkalı askerı lasarımcıları nukleer guçle çalışan uçak yapmaya kalkışmışlardı Gunumuzde ıse New Mexıco'dakı Los Alamos Natıonal Laboratory (Los Alamos Ulusal Laboratuvarı) bır kompakt nukleer reaktör ge lıştırdı Tum aygıt 2 metre yukseklıkte ve 2 metre çaplı bır sılındır 6 mılyon ABD Doları fıyatındakı 6 tonluk prototıp reaktör, asgarı bakımla uzun donemde 20 kılowatt elektrık uretıyor Reaktorun bır grafıt çekırdeğı var, fısyonlanabılır uranyum235 mıktarı da klasık re aktör yakıtınınkındon daha yuksek oranda Grafıt notronları roaktorun uranyum yakıtına saptırıyor nukleer zıncırleme, reaksıyonu guçlendırıyor Uranyum 215 ızotopunun artan konsantrasyonu zıncırleme reaksıyona katılması gereken kntık kutleyı azaltıyor Kla sık reaktör yakıtı yuzde 3 4 uranyum 235'ten ol.uşur Los Alamos reaktör yakıtı ıse Uluslara'rası Atom Enerjısı Kurumu nun "bomba derecesı' dıye nıteledığı yuzde 20 uranyum 235 duzeyının bıraz altında Grafıt çekırdek Çernobıl'dekı RMBK1000 nukleer reaktörunun bır benzerı olarak duşunulebılır Bununla bırlıkte Los Alamos nukleer teknolojı ve muhendıslık bolumunden Walt Kırschner kendı kompakt nukleer reaktörlerının Sovyetler ınkınden çok daha emnıyetlı olduğunu soyluyor Çernobıl reaktörunun asıl sorunu, operatörlerı rutın ışFllıtrs Baca yukseklığı 125 metre Baca Dahilerin deli yanları va İyi eğitim görmüş, yaratıcı özellikler gösteren kişiler arasında ruhsal hastalık sıklığı, diğer kesim insanlara göre daha yüksek. ABD'li yazarların %80'i, en az bir kez affektif bozukluk geçirmiş. Yankı Yazgan Yaratıcılık ve ruhsal hastalık C Grapfıt ok eskı zamanlardan berı merak konusu, "Şu daliler blraz kaçık sayılmaz mı?" Mesela + Newton, evınden bıle doğru durust dışan çıkmayan, kımseyle tek lal etmeyen bır kışı Bır kere bahçeye çıkmış, onda da kafasına elma duşmuş Ya da Eınsteın Her bırı ayrı bır âlem Yazının gırışı mınvalınde devam edersek orneklerı çoğaltmak mumkun Ama bereket kı deha (daha uygun bır deyışle, yaratıcılık) ıle ruhsal hastalık arasındakı ılışkıye bu tarz bakış açılarının yanı sıra başka bakış açılan da var X1X yuzyılda Lombroso, deha ıle ıncıyı karşılaştırırken her ıkısının de yapısal bır aksaklığın urunu olduğunu öne surmuştu Dahıde bu yapısal bozukluk ya kışının kendısinde ya da aılesınde bır ruhsal hastalık şeklınde gözukuyordu Tabıı Lombroso'nun bu yorumu o zamandan bu yana çeşıtlı duzenlemelere uğramış Tam karşıtı göruşler öne surulmuş, örneğın "damızlık" teorısıne göre, dahıler, ırklarının en parlak ozellıklerını bunyesınde barındıran, evrımın doruk noktasını oluşturan kışılerdı Yıne de genel geçer kanı, dahilerin ruhsal hastalığa ozelhkle bır yatkınlık göstermedıklerı, ama bır parça "sınırlı" sayılabıleceklerı olmuştu Bugünden bakış Yazımızın başından berı ustunde durduğumuz ıkı kategon, deha, daha doğru deyışle yaratıcılık ve ruhsal hastalık arasında bır ılışkı olduğu nereden çıkmış dıye duşunulebılır Neden boyle bır ılışkının varlığı araştırılmaya gerek duyulmuş'' Bu konuya dıkkatlerı çeken en onemlı etkenlerden bırı ıntıhar ederek hayatını sona erdıren, hayatlarının en az bır dönemınde ruhsal bır hastalık geçirmiş yaratıcı kışıler oldu Ernest Hemıngvvay, Sylvıa Plath, Vırgınıa Woolf gıbı.. Yaratıcılık ve ruhsal hastalık arasındakı ılışkı ustune cıddı ve bılımsel ölçutlere uygun çalışmalar son 20 yılda sayıca ve nıtelıkçe artış gosterdıler Markez İ3J lemlerı yerıne getırmedığı zaman kaçak ıeaksıyona yol açan pozıtıf feed back (gerı tepkı)'e ımkân tanımasıydı Kırschner Los Alamos modelının kaçak re aksıyonu onleyen bır 'negatıf reaksıyon katsayısı' bulunduğunu soyluyor Mesela eğer reaktorun ısısı yaklaşık 500 santıgrat de receyı aşarsa zıncırleme reaksıyon duruyor Los Alamos reaktorde kımyasal bakımdan durgun helyumla muhurlu sıcak grafıtle reaksıyona gırebılecek veya kaynama noktasını a^an ısıya ulaşırsa aşırı basınç meydana getırebılecek su yok Los Alamos programının amacı reaktöru yakıt tomınının guç ve pek az bakım olanağının bulunduğu uzak yerlerde en uygun guç duzeylerını sağlayacak hale getırmek Kırschner hedefın reaktorun yenılenmesınden sonra kapalı ışletme ıçın 20 yıllık ömur elde etmek olduğunu soyluyor Reaktorun omru, elektrık elde etmek uzere alternatoru veya jeneratöru harekete geçıre cek turbını çalıştıran bır Rankıne devre jeneratoru yanı guç donuşturucu ekıpman çalışır haldeyken çekırdeğın yenılenmesıyle ıkı katına çıkartılabılır Kırschner bunu, zıt yönde, yanı ısı enerjısını elektrığe çevırerek çalışan bır buzdolabıyla kıyaslıyor Asıl sorunu ıse malıyetlerı dızel jenerator ler ıle yarışabılır duzeylere ındırmek ve yakıt temını oluşturuyor Prototıp reaktöru serı uret mek yaklaşık 4 mılyon dolara mal olacak k bu da bır dızel jeneratörden çok daha pahalı Reaktorun en pahalı kısmı yakıt, yanı 64 kılogram uranyum Inglliz çalışmaları da bienzer sonuçları ortaya koymuş Aıle ıncelemelerı, yeteneklı kışılerın bırıncı dereceden akrabalarında da yeteneklılık ve daha sık ruhsal hastalık bulunduğu sonucunu vermış ABD'de 1987 yılında yayımlanan bir çalışma (Andreasen) ruhsal hastalık ıle yaratıcılık arasındakı ılışkıyı daha net ortaya koyuyor Bu çalışmada ABD'de onde gelen 30 yazar yer almış Yazarların arasında Phillp Roth, Kurt Vonnegut, John Irving, Robert Lovvell gıbı Turkıye'de de bılınen kışıler var Sonuçlar oldukça ılgı çekıci. Yazarların % 8O'ı hayatlarında en az bir kez affektif bozukluk (manık depresyon, depresyon, sıklotımı gıbı duygu durumunda bozuklukların ön planda olduğu hastalıklar) geçırmışler Bu rakam karşılaştırmanın yapıldıgı kontrol grubu ıçın °/o 30 Bu affektif bozukluklann çok onemlı bır oranını da manık depresyonun oluşturduğu gözlenmış. Yazarların akrabalarında ruhsal hastalıkların varlığını araştıran bölumde ıse bırıncı derecede akrabalarda ruhsal hastalık sıklığının belırgın derecede yuksek olduğu gorulmuş Ruhsal hastalıklar ıçınde de affektif bozuklukların çok onemlı bır yuzde oluşturduğu bulunmuş Ancak affektif bozuklukların aılevi geçış özellıklerı gosterdığı göz önune alınırsa, yaratıcılıkla affektif bozukluk arasındakı ılışkıyı berraklaştırmak ıçın çalışmayı genışletmek gerekmış Bırıncı dereceden akrabaların yaratıcılıkları araştırılmış Yaratıcılık ıkı kategorıde ele alınmış, blrincisi, gazetecılık, dans veya muzık oğretmenlığı gıbı kısmen yaratıcı sayılabılecek faalıyetler, John Irving ikinclsi ıse öykuroman yazmak, profesyonel olarak dans etmek, konser sanatçılığı yapmak, onemlı bır bılımsel katkı da bulunmak gıbı dogrudan yaratıcı faalıyetler Genelde varılan kanı, bu yazarlar grubunda özellıkle affektif bozuklukların toplumun dığer kesimlerınden daha yuksek oranda bulunduğu, bu yuksek oranın (ve aynı zamanda yaratıcı özellıklerın) yazarların bırıncı derecede akrabaları ıçın de geçerlı olduğu şeklınde Affektif bozukluklar ıçınde özellıkle ma nık depresyon (ve onun daha hafıf bıçımı olarak tarıf edebıleceğımız sıklotımı) ıçın genetık geçışın son yıllarda oldukça destek ve kanıt bulduğunu belırtmem gerekıyor Bu da çalışmanın sonuçlarıyla uyumlu Affektif bozukluğun uzun vadelı bır hastalık olmakla bırlıkte donem dönem ortaya çıkıyor olması, hastalık donem lerı arasında oldukça uzun ve sağlıklı donemler bulunması, zıhınsel faalıyetı yıkıcı etkısı bulunmaması öne çıkan Özellıklerı Yazarların çoğu hastalığın ak tıf dönemlerınde daha az verımlı olduk larını ıfade etmışler Bu arada hastalığır dogrudan yaratıcılık kaynağı olduğu du "Affektif bozukluk" hakkında azı ıçersınde yaratıcılıkla yakın ılışkısı araştırılan bır ruhsal hastalık kategorısı olan affektif bozukluk nedır? Her ne kadar Amerikan Psıkıyatrı Bırlığı'nın son sınıflamasında bu ısım " m o o d " bozukluğu na donuşturulmuşse de, burada kastedılen ruhsal problem aynıdır Affekt kelımesıne duygulanım', mood kelımesıne de duygudurumu' Turkçede karşılık duşmektedır Yanı bu hastalığı geçır mekte olan kışının belırtı ve yakınmalarının ön planda ve belırleyıcı olanları kışının duygudurumuna ılışkındır Orneklersek, depresyon veya manık depresyon bu hastalık kategorısındedirler Yazıda en çok sözu geçen manık depresyooda kışının duygu durumu belırlı donemlerde elem ve çokkunluk, belırlı donemlerde de taşkınlık, aşırı hareketlılık arasında oynaya bılır Bu kaymalar dışında da "normal" çızgıde seyreder özellıkle manlk depresyonda genetık etkenlerın bır rol oynadığı konusunda onemlı kanıtların elde edılmekte oldu ğunu da eklemelıyım Y Manik depresyon daha sık Bazı kontrollu çalışmaların destekledığı ve genel kabul goren bır goruşe gore lyl eğitim gormuş, slvrilmiş ya da yaratıcı özellikler gösteren kışıler arasındakı ruhsal hastalık sıklığı, toplumun dığer kesımınden olan insanlara göre daha yuksek Bır ruhsal hastalık nedenıyle hastaneye yatırılmış 21 bın iyi eğıtım gormuş Norveçli ıle yapılan bır çalışma, bu kesımde manlk depresyonun toplumun dığer kesımlerıne gore belırgın oranda yuksek olduğunu ortaya koymuş (1966) izlanda'da yapılmış araştırmalarda ıse ruhsal hastalık nedenıyle hastaneye yatırılan unıversıte mezunlarının, dığer toplum kesımlerınden kışılere oranla 6 katı sayıda olduklan bulunmuş (1983) Buna paralel Amerikan ve Burada yerleşık klınık psıkıyatrı terımlerıyle konuşmakta olduğumu tekrarlamalıyım Kal dı kı, bununla insanlara bırtakım etıketler ya pıştırmak ve onları bırer "durum" olarak al gılamak kastedılmemekte Yanı, yaratıcı kı şılerde bır hastalık, hem de toplumun yadır gadığı bır ruhsal hastalık keşfetmek çabas bu alandakı araştırıcılarda da yok Sadece gözuken tellı bır eğılımı hıpotez ol; rak alar kışıler bu ılışkılerı istatistıksel olarak orta ya koymuşlar Ama her yaratıcı bıreyın ıçın de evrıldığı bıreysel yasam surecı, onun ken dı ıçındekı ve ınsanlarla ılışkılerı toplumsa tutumu zorunlu olarak değışmez kabul edı lerek bu sonuç elde edılmış Dığer değışken lerı de göz önune alacak çalışmalar yaratı cılık ıle ruhsal hastalık arasındakı dinamıl ıllşkıyı spekulatıf olmaksızın açıklayabılecek tır Araştırmacı Andreasen'ın yazısının soı paragrafını aktarmak ıstıyorum " dığe yandan bu sonuçlar, affektif bozukluğun bı reyde yarattığı acı ve ıstıraba karşın toplum sal olarak bazı kazançlar getırdıgını duşun duruyor Affektif bozukluk (ve yaratıcılık) hen kalıtsal bır tavır hem de kalıtsal bır nımet ola bılır" I )