Katalog

YEŞİL S A Y F A BİLİMYAYIN Akbuzağı Geçidinin Efsanesi M. tlham Artuz • Denizlerimiz Dosyası VIII Bilim tarihi Yaprtian(2) Geçen haftakı yazıdan da kolaylıkla anlaşılabıleceğı gibı, bılım tarıhı konusundaki yayımlar, gerek sayı gerek kapsam açısından yetertı olmaktan oldukça uzak Nitekım son yıllarda bu alanda yayımlanmış yapıt sayısı, uçu ya da dördu geçmemekte Bu konudakı en buyuk eksıklık de bu ulkedekı bılımsel gelışmelere tarıhsel açıdan bakan, genış kapsamlı özgun çalışmanın olmayışı (Osmanlılar'da bılımsel geiışmeler içın A. Adıvar'ın Osmanlı Türklerinde İllm adlı yapıtı, bu alandakı tek çalışma olma ozellığını korumakta) Gerçek şu kı çeşıtlı dıllerde bılım tarihıne ılişkin çok sayıda yayım olmakla bırlikte, bilımsel gelışmelerı özgun çalışmalardan, bunun olanaksız bulunduğu durumlarda ıkincıl (ve guvenılır) kaynaklardan ızleyen, genış kapsamlı bılım tarıhı yapıtları bır eiın parmaklarıyla sayılacak kadar az Bu tur bır çaba içın coğrafı açıdan çok genış bır alana yayılmış, çok sayıda belgeyı ıncelemek, degişık dıllerdekı bu kaynakları kendı dönem ve uygarlıkları bağlamında irdelemek gerekır Bu da, daha çok, bılım tarihinın bellı başlı bır akademık uğraş olarak unıversrtelere gırmesıyie olanaklı duruma gelmıştır Gene de, bu yuzyılın başından bu yana gıderek gelısen bu atanda bırkaç bılim tarıhçısinın çoğunlukla kışısel çabaları sonucu, gerek önemlı yapıtlar verdıkleri gerek bılim tarihınin yaygın bır ılgı görmesıne katkıda bulundukları söylenebıllr. Bu yazarlar arasında George Sarton'un ozel btr yerı vardır (Sarton ve çalışmaları bu sayıda 'Bır Portre' köşesinde tanıtılmakta) Belçıkalı bır matematıkçı olan Sarton'un çok sayıda yapıtından kuşkusuz en önemlisi, 19271946 arasında yayımladığı Introduction to History of Scl•nce (Bılım Tarihıne Gırış) adlı çalışmasıdır Bılım tarıhındekı gelışmelerı 14 yuzyıla kadar ınceleyen bu yapıt, bugun artık bılım tarıhı alanında bır klasık nıtelığı kazanmıştır G I slanbul Boğazı, Akdenız'le Karade nız'ı bırleştıren ve jeopolıtık açıdan buyuk önem taşıyan bır su yolu ola rak mıtolojık çağlardan berı ınsanoğ lunun ilgısını çekmiştır Mıtolojıde Zeus'un gızlı sevgılısı Kral Inakhos'un guzel kızı lo'yu, kıskanç karısı tanrıça Hera'dan gızlemek ıçın ak bır buzağıya dönuşturmesı ve bunu ogrenen Hera nın buzağıya bır atsıneğı musallat etmesı ıle dıyar dıyar koşan lo, Boğazıçı'nden geçer ve Bo ğaz'ı oluşturur Bu nedenle mıtolojık çağlardan berı Boğazıçı'ne "Buzağı geçldl ' anlamına gelen "Bosphorus" adı verılmıştır Efsaneye göre tanrıça Hera, akbuzağıyı sayısız gözlu dev çoban Argos'a teslım eder Ancak Zeus'un sadık savaşçısı Hermes, Argos'un tum gözlerını kör ederek lo'yu kurtarır Bu efsaneden çıkarılabılecek hısse, Kara denız'ın Marmara Denızl ile bağlantısının jeolojık dönemlerde çok onemlı değışıklıklere uğramış olduğudur Aslında Boğazıçı'nınoluşumundan öncekı dönemlerde bu bağlantı, Izmıt körfezı Sapanca gölu ve eskı Sakarya nehrı yatağı uzerınden geçen "Sakarya boğazı" ıle saglanmıştır Bu bağlantı bolgenın tektonık olaylarla yukselmesı ve Sakar ya'nın yatak değıştırmesı ıle sona ermıştır Bu bağlantıyı bölgedekı faunıstık ınceleme lerı ıle 1896'de doğabılımcı W. Kobelt ılk defa ortaya atmıştır Daha sonra sevgılı hocamız Curt Kosswig, 1940'ta Jeolog Max Pfannenstiel'e yazdığı mektupta bubağlan tıyı kanıtlayan bolgesel fauna elemanlarına dıkkat çekmiştır Bu launa elemanlarına Sapanca gölunde bugun dahı rastlanmaktadır istanbul Boğazı'nın bugunku halını alması Wurm I dönemıne, yanı bundan yaklaşık 110 000 yıl öncesıne rastlar Jeolojık çağlar da her buzul dünemınde dunya, denız sevıyesının düşuşlerı ıle blrlıkte Marmara Karadenız bağlantısı da kopmuş yanı Boğazıçı kurumuştur Bölgedekı bu sevlye alçal ma ve yukselmeierının kanıtları olarak gerıye Boğaz'ın taraça oluşumları ve zengln fosıl bırıkımlerı kalmıştır Boğaz'ın bu çok önemlı özellıklerını göz önune almaksızın surdurulen yapılaşma, taraçaların da kaybolmasına neden olmakta dır Bunun sorumluluğunu bıraz da bılım çevrelerının doğa ıle yeterınce ılgılenmemelerınde aramak gerekır Bu taraçalarda yalnızca bu yöreye aıt pek çok fosıl ve bunları ıçeren yataklar yapılaşmanın telaşı arasında kaybolup gıtmekte ve bu eşsız doğal zengınlıkler yok olmaktadır Bu fosıllerden ılk yerbılımcımız Abdullah Bey ın adı ıle bıllm dunyasına kazandırılan "Trllobites Abdullahi" ve silur çağı mercanlarından "Pleurodlctyum constantlnopolltanum" ve P. problematlcum" gıbı yaklaşık 400 mılyon oncesının Boğazıçı formasyonlarına ılışkın fosıllerı ve bunların oluştuğu yerel şartları ıncelemek en hafıfı ıle zorlaşmıştır Hıdrografık açıdan Boğazıçl (31 km), Marmara Denızı (210 km ) ve Çanakkale Boğazı (60 km) ıle yaklaşık 300 km uzunluğunda tek bır su yolunun daralan, genışleyen ve menderesler oluşturan bölumlerınden ıbarettlr Bunlar bır butun olarak ıncelendığınde hıdrolojik rejlmlerı çok daha kolaylıkla anlaşılabılır Bu su yolu sıstemının ıkı ucunda yer alan Akdenlz ve Karadenız'ın suları arasındakı buyuk yoğunluk farkı, bu ıkl denizın su butçelerındekı farklılıklardan kaynaklanmak tadır Karadenız de yağışların ve denize ulaşan akarsuların buharlaşmadan fazla oluşu, tuzluluk ve yoğunluğun Akdenız'e oranla çok düşuk olmasına neden olmaktadır Tablo 5'te Karadenız'ın teorık su butçesinın önemlı bıleşkelerı gösterılmıştır Daha öncekı bolumlerde açıkladığım gıbı, teorık olarak 336 km2/yıl su akıttığı varsayılan akarsuların, Karadenız e akan nehırler uzerınde yapılan barajlarla 198085 döne mınde yuzde 17 oranında kısıtlandığı (Tolmazin 1986) ve bunun butçedekı fasılları buyuk çapta etkıledığı göz onune alınırsa alt akıntının da aynı oranda kısıtlanacağını kabul etmek gerekır Bu durumda alt akıntının taşıyabıleceğı teorık su mıktarı yaklaşık 106 km'/yıl olabllecektlr Bu su kutlesinin Saray Marmara'ya doğru akan esas akıntı veya B o ğaziıların deyımı ıle aşağısuyunun ters yönunde hareket eden orkozsularının esas akıntı ıle bırleştıklerı ve kıyı konturu ıle bır lıkte bır uçgen olusturdukları alanlardır Bu uçgenlere koltukaltı denır Burada akıntıların hareketı çok yavaşlar ve oltacılar, balıkların da yoğunlaştığı bu alanlarda kolayca olta sallayabılırler Buraları, özellıkle Boğa zıçı'nın amatör balıkçıları ıçın vazgeçılmez av alanlarıdır Genellıkle dar olan koltukaltı bölgelerı Boğaz akıntılarının en fazla şıddetlendığı akıntı şerıtlerı ıle sınırlandığından gırgır gıbı buyuk avcı teknelerinın buralarda ağ saramayışı, amatör veya profesyonel oltacı lar ıçın bır avantaj oluşturur Boğazıçı nın Karadenız, Marmara ve Akdemz arasındakı bağlantıyı sağlayan ve göçmen (pelajık) balıkların beslenme ve/veya ureme gereksınımlerı ıle yaptıkları perıyodık mevsımsel göçlerın oluşmasını sağlayan bır suyolu oluşu Turkıye balıkçılığı açısından önemını arttırmaktadır Bu göçler sırasında Karadenız'ın genış alanından Boğazıçı kanalına gıren balık surulerl burada alabildiğince yoğunlaşırlar ve Boğaztçl'nd* tzbnen aynasuian burnu Uskudar kesıtınden Boğazıçı'ne gırmesl, bunun tümu ile Karadeniz'e ulaşacağını garantilemez Zira Boğazıçı'nin dip topografısı, Karadenlz'den gelen su kütlesunun kalınhğı ve mendereslenmenın yarattığı engeller bu kesıtten geçen suyun önemlı bır bölumunun yuzeye yuksolmesıne (upwellıng) neden olmaktadır Bu yukselmeyı Boğaz'ın pek çok yerınde ve hemen hemen her zaman gozlemek ola sıdır Boğazlıların aynasuları dıye nıteledıklerl bu yukselmeler, Boğaz yuzeyınde hafıfçe kabarık, duzgun yuzeylı daıreler şeklınde belırırler(Resim) Özellıkle Boğaz ın keskın bu runlar oluşturan Sarayburnu Arnavutkoy ve Kandıllı Akıntıburunları ıle Rumelıhısar Şeytan akıntısı bolgelerınde bu aynasularını her zaman ızlemek olasıdır Bu upvvellıng alanlarının Boğaz balıkçılığı açısından da önemı buyuktur Aynasuları ıle bırlıkte yuzeye yukselen ve ıstavrıt, ızmarıt gıbı kuçuk balıkların yemını oluşturan plankton organızmaları, bunları avlayarak geçınen lufer, palamut torık glbı balıkların bu bölgelerde bırıkmelennı sağlar Ayrıca akıntuburunları, Boğaz'ın yuzeyınden Aktlf Akaraular Yağış Azaktan çıkan Bogaz'dan glren Toplam kmVyıl 336 120 53 123 632 kutle halınde avlanmaları da kolaylaşır An cak bu göçlerın normal seyrinı muhafaza ıçın yapılmaması gereken bazı hataları belırtmemız gerekır Başta orkınoz gıbı en ın balığımız olmak üzere, torık palamut gıbı pelajık kutle balıkları, suyun bulanıklığına karşı son derece duyarlıdırlar Görerek avlanan bu balık turlerı bulanık sulara gırmezler Halbukı Boğaz' ın hemen dışında, Rumelı yakasında faalıyet gosteren lınyıt ocaklanndan, bu balıkların göç yolları uzerıne ve Boğazıçı'ne yönelık akıntılara, 1380 sayılı Su Urunlerı Yasası nın hukumlerıne karşın, moloz ve kömur artıkları dokmeyı bır marıfet saymaktayız Bu atıklann yarattığı bulanıklık ve taşıdıkları askı (suspansıyon) materyalı balık akımları kadar Boğazıçı'nin ve hatta Marmara denızı nın bır bölumunun ekolojısını olumsuz yönde etkılemektedır Eşsız istanbdumuzu, bir ıncı gerdanlık gı bı kuşatan Akbuzağı geçıdı ıçın 20 asırda yaptıklarımızı duşundukçe Zeus'un savaş çısı Hermes'm sayısız gözlu Argos'tan sonra hızını alamayıp bizlerı de kör etmış olmasından kaygı duymamak elde mı? U kmVyıl 340 32 260 632 Yüzd* 53.60 5.06 41.14 100.00 Bilim Yayın Gene, geniş kapsamı ve bilımsel gelışmeleri ayrıntılı bır bıçımde ıncelemesı nedenıyle bu alana önemlı bır katkı sayılan bır başka yapıt da, ABD'lı bılim tarıhçısi Lynn Thorndıke'ın A History of Magte and Exp«rimental Science (Büyü ve Deneysal Blllm Tarlhl) adlı sekız ciltlık çalışmasıdır Ooğa bılımlerınl ilk uygarlıkların buyuye ağırlık veren ınançlarından bu yana ırdeleyen yapıt, bılımsel gelışmelerı 17 yuzyıla kadar ele almakta Bılım tarıhınde önemlı bir yerı bulunan bır başka yapıt da, gerek kapsam gerek hazırlanışı bakımından ele alınan dığer ıkı çalışmadan farklı nıteliktekı Bilim Tarlhi. Fransız bılım tarıhçisı Rene Taton'un dertediğı 4 ciltlık bu yapıtta çok sayıda bılım tarıhçisı, bılımsel gelışmelerı başlangıçtan bu yuzyılın ortalarına kadar incelemekte Bılimsel gelışmelerı genış bir bakış açısından ele alan ve oldukça ayrıntılı bır bıçımde ınceleyen bu yapıtların (ve benzer çalışmaların) çevırı yoluyla kısa sürede okurlarımıza kazandırılması umulur ü Yüzdc PaaH 53.16Buharlaama 18B94Azak'a glran 8.39 19.46Bogaz'dan çıkan 100.00 Tablo 5 Kandenlz'ln su bOtçoai