Katalog

ARKEOLOJİ Byblos},/ A KDENIZ / # Asvad •Ramad El Ouadad Kebarahf »Muntaha ları arasına gömulmuş vahsl boğa kafataslarına rastlanmıştır Boğanın en fazla aranılan hayvan olması, görulduğu gıbı besın değenne bağlı değıldır Tamamen kulturel ve ıdeolojık bir olgudur Mureybet'te sanatta kadın figurinlerının ortaya çıkması ıle aynı döneme rastlar Daha ılerde "tanrıçaboğa" kutsal çıftıntn I Ö 6 bın yılda Fillstln ve Anadolu'da çok önem kazandığinı göreceğız Mureybet bu luntularından sonra, bu kavramın ortaya çıktığı yerın Orta Fırat bölgesı olduğunu açıkça anlıyoruz Neolıtık dönemde kadın sımgesının ortaya çıkma nedenının 'yenı tarımsal verımlılığı' anlatmak olduğu ılerı sürüldu Oysa şımdı bu sımgenın doğuşunun, tarım devrımınden önce geldığı kanıtlanmış Aynı şekılde "Boğa kultu" de bu hayvanın özel olarak avlanmasından ve daha sonra yetiştirılmesınden önce ortaya çıkmıştır Kadın fıgurinlerını ve bu sanatı daha lyl kavramamızı saglayan Çatalhöyük duvar resımlerıni incelemekte yarar var Henrl de Contenson tarafından yapılan Ramad kentı kazılarında yenı bır buluntu ele geçtı i ö 6000 yıllarında pışmış topraktan yapılan kadın heykelcıklerının başı, kafanın arka bölumu yukarıya doğru yukseltılerek betımlenmış, gözler de "yılan gözu" denılen blr şekılde kıl ıle belırlenmıştır Daha doğuda, Irak'ta, tamamen değışık bır kulturel bağlamda (Hassuna kulturu) aynı kafatası uzantısı Yarım Tapa'nın örneklerınde ortaya çıkarılmıştır iran'da Choga Mami'de, gözler kıl ıle belırlenmış, bazen de boyanmışlardır Zagros'ta ıse, 7 bın yılın sonlarında ve 6 bın yılda, "T" şeklınde kadın fıgurlnlerı yapılmıştır Bu bırkaç ornek ıkı şey göstermektedir Bırıncısı Neolıtık çağın Yakındoğusu'nun kadın fıguru betımlemesınde ortak bır temaya sahıp olduğudur Tabıı değışık kulturler Içınde bu tema az çok değışıme uğramıştır, ancak tum bu ortak anlatımın altında tek bır duşunuş olduğu gerçeğını bozmaz Simgenın değerı, vucudun şu veya bu parçasını abartarak ya da bozarak belırtılmeye çalışılmıştır işte Ikincı nokta da budur Verımlılık anlamı mutlaka vardır, ancak tek değildır Insanın en seçkin yeteneklerının merkezı baş ve öznel gucu gösteren bakışlar, yani gözler de bu heykelcıklerde önem kazanır Bu kadın betımlemelerının Yakındoğu ve Doğu Akdenız'dekı tarlhsel geleceğı duşunulur ve onlara daha sonraları "tanrıça" sı(atı verıldığı göz önunde tutulursa, "ana tanrıça" kavramını Neolıtık çaga kadar çıkaran duşunuşu anlayışla karşılarak gereklr Gerçekten de bu fıgunnler tanrıçanın bırer betımlemesı mıdır? Bıze mutlaka daha fazla kanıt gerekır Bu kanıtlar, Anadolu'da Çatalhöyük ka zılarını yuruten James Mellaart (Londra Universıtesı Arkeolojı Enstitüsu) tarafından elde edılmıştır Bu köy i ö 7 bın yıl ıle 5500 yıllarına kadar önemli bır yerleşım bölgesı ıdı Oturma hacimlerının olagan dışı bır şekılde lyı korunmuş olması nedenıyle tapınaklardaki (reskler ve kabartmalar ortaya çıkarılmıştır Bu buluntulara heykelcıklerı de katarsak Neolltık çağ dini uzerıne oldukça fazla kanıt elde edıldığını görürüz önce heykelcıkler En çok tanınanı, ikl panterın oluşturduğu bır taht uzerınde oturarak doğuran aşırı şışman bır kadın heykelcığıdır Kadının ve panterlerın bu gerçekustu bıleşımı, fıkrın hayal dunyasından doğduğunu gösterır Bu hem tanrıça, hem ana roFünu yüklenmış kadın fıgurune, Hacılar köyü heykelciklerınde de sıkça rastlanır Ayakta, oturmuş, taht uzerlnde duran kadın, kucağında bır çocuk, bazen de bır panter tutabilır Gözler buyuk ve çoğunlukla sıyah boya ıle vurgulanarak belırtllmıştır Tanrıça, özellıkle Çatalhöyuk'te duvar resimlerinde görulür ve Paleolıtık mağara resımlerı ıle kıyaslanmayacak kadar artıstık kompozısyonlar ıçınde yer alır Burada resımlerde kadın ve hayvan betımlemelen buyukluklerı ve duvarda çızıldıklen yer ıle sımgesel bır duşunuşun ve hıyerarşık bır sıstemın varlığını kanıtlarlar Tanrıça, kabartma Ile betimlenmlş, kollar ve bacaklar açık olarak tapınağın kuzey ya da batı duvarını kaplar Bazen şışkın olan karnı göbeğın etrafındakı daırelerle belırlenır Onun altında boğa (bazen koç) boynuzları bulunur Ouvar uzerınde ıkı benzer fıgur resmedıldığı hatta bazen tek bır vucudun ıkı kafay taşıdığı betımlemeler yapıldığı da görulmuştur Mellaart, bunları "ikiz tannçalar" dıye adlandırır Bazen de bu çaft göruntunun, kavgalaşan Ikı panter şeklıne donuştuğu durumlarda hayvanın hem tanrıçanın simgesı olduğu, hem de onun yerını tuttuğu duşuncesi yansıtılmıştır Bu ortadakl flgürun yanında yabandomuzu çene kemıklerıyle dışlerı ve gellnclk, tllki çene kemıklerı ve akbaba gagaları yer alır, yaşam ve ölum sımgelerı arasında garıp bır bileşım kurulmasına yardımcı olurlar Bu hayvan alayı ıle tanrıçanın da hayvan bıçımınde gösterılmesı, ana tanrıçanın nıtelıklerı arasına bır yenısını eklemektedır Yaşam uzerıne egemen olan aynı zamanda ölume de hukmeder Kutsal bir çiftin doğuşu Anadolu sanatı Ile sadece ıkı fıgürun egemen olduğu bır kavramdan gerçek tanrıların var olduğu bır bağlama geçıyoruz Kadın ve boğa fıgurunun çokluğu ıle dıkkatı çeken Halaf kulturu, 6 bın yılda bugun Irak ve Turkıye sınırları uzerınde bulunan Mezopotamya da ortaya çıkmıştır Bu kultur, etkısınl Akdeniz ve Arap körfezine kıyısı bulunan Yakındoğu ulkelerıne yaymıştır Kadın fıgurlerının yanı sıra bu kulturu sımgeleyen boyalı seramık örneklere de sıkça rastlanmaktadır Paleolıtık çağda mağara resimlerl, simgesel bır dunyayı betımllyordu Ancak burada bellı blr hıyerarşı söz konusu değildl Oysa Neolıtık çağ resımlerınde görulen tanrıça ve boğatanrı fıgurlerının egemen olduğu düzenlemeler yepyenı blr hiyerarşı kavramını vurgulamaktadır Kutsal olan şey, Insan düzeyınde değıl onun 'ustünde' yer alır Bu da ınsan ya da hayvan şeklınde olan ustun bir varlığa ınanan ve bu guce dua etmek ıçın kollarını yukarıya doğru kaldırmış ınsan fıgur lerının yer aldığı resımlerle kanıtlanabılır Bu yenı eğılım nedlr? Ana tanrıça neyı sımgelemektedır? Yenı ekonomık bağlamda rolü nedır? Daha önce görduğumuz gıbı, ana tanrıçayı hayvanlar çevrelemektedir Çatalhöyük köylulerı, sadece tarım ıle değıl koyun, keçı ve domuz yetıştırıcılığı ıle de uğraşmaktadırlar ve dolayısıyla hayvanlar dunyasının bır bölumünu kontrol altında tutmaktaydılar Ancak ana tanrıçanın çevresinde görulen hayvanlar bu evcll hayvanlar değıl vahşı ve tehlıkelı olanlardır Ana tanrıçanın yanında betımlenen hayvanlar, ınsanın bllmedığı ve dolayısıyla tehlıke ve olum anlamına gelen bır dunyadandır Korkulan hayvanlar, tanrıçanın tahtını oluştururlar, tanrıça bu korkuyu ınsanlar uzerınde ogemenlık kurmak ıçın kullanır Çatalhöyük yerleşım merkezının ust katlarında sığırların evcılleştırılmeye başlandığı araştırmacılar tarafından bulunduysa da boğanın Gırıt Mınoen uygarlığına kadar kontrol edılemez bır gucun simgesı olarak kabul edıldığı bılınmektedır Çatalhöyuk'te bulunan mağara resımlerınde boğanın karşısına çıkan Insanların panter postu glydlklerl görulur Kadın heykelclklerl ana tanrıçayı mı temsil ediyor? Neolıtık devrın gelışmesı ıle bırlıkte kadın heykelcıklerı de Yakındoğu'da gıderek fazlalaşmışlardır I ö 7 bın yılda, Levant (Ya kındoğu) uygarlığı ıçınde tamamen tarımsal bır bağlam ıçlnde ortaya çıkarlar Caferhöyük, Çayönü, Damas yakınlarında Tell Aswad, Urdun uzerınde Jerlcho, Negev'de Balda ve Ürdun'de Ain Gazel yerleşım bölgelerınde ömeklerı bulunabılır Amerikalı Gary Roltosson'un Aın Gazel de ortaya çıkardığı buluntular sadece şışman yapılı kadın heykelcıklerı ıle değıl, hemen hepsi vahşı sığır turlerını betımleyen toprak fıgurler açısından önemlıdır Bu fıgurlerden ıkı tanesı gövde uzerıne çakmaktaşları saplanmış olarak bulunmuşlardır. Neolitık çağın en önemli kısılığı 'kadın'dır israll, Munhatada bulunan pışmış topraktan kadın fıguru bu kadın ımgesının gerçekustu bır örneğldlr Iö 5 bin yıla tanhlenen bu fıgurde, kalçalar abartılmış, katatasının arka tarafı yükseltllmlş ve gözler "yılan gözü" denllen blr blçımde kıl ıle vurgulanmıştır Bu özelllklere neolitik çağda butun Yakındoğu bölgesınde rastlanır ikincı bır fıgur bulunur Boğa Çatalhöyük fe w av sahnesını gösteren bu duvar resmı tapıtsı, abartılmış boyutlan ıle vurgulanmıştır In Çatalhöyük te heykelcıklerın yanı sıra tama men mımarıye bağlı bır dın sanatı söz konusudur Her oturma alanı, tanrıçanın kabartma olarak betımledıği bır tapınağı da ıçerır Tanrıçanın ınsan bıçimınde ılk ınanılan varlık olması ve yanı sıra ınsanın, yarattığı bu varlıkta kendı ımgesini bulması ılgı çekıcıdır Duvar resımlerınde bır başka ılgınç nokta karşıt kavramların çatışmasıdır ölüm ile yaşam aynı kompozlsyon Içlnde yer alır, vahşı hayvanlar tanrıçanın ayakları altında uy sallaşırlar Bu sanat ıle blrlıkte bıze hıç de yabancı olmayan bır kavram ortaya çıkar ikı düzeyın bulunduğu bır evren Bınsı, zorluklarla karşı karşıya olan Insanın bulunduğu yer, dlğerı de her şeyı çözumleyebılen tanrının bulunduğu yer Bunu göz önunde tutarak, bugun bızım anladığımız anlamda dının kaynağını Neolıtık çağa kadar uzatabılırız Neolıtık devnmın, ınsan gucunun çevreye uydurulması kavramını beraberınde getırdlğını görduk Bu yenı çalışma aşkı, ınsanın doğa ıle olan illşkilerlnı değlştırmıştır Amerikalı Marshall Sahlins'ın etnolojık araştırmalarının da gösterdlğı gıbı avcı toplumlar doğadan çok daha az şey beklıyorlardı Bu toplumlara, hava şartları uygun olduğu zaman gunde bir İkl saat çalışarak varlığını surdurmeye çalışmak yetıyordu Gunun gerı kalan zamanları, savunulacak bır toprak parçası ya da ışlenmesı gereken tarlaları duşunmeden geçıyordu Tarım ıle bırlıkte, toprağa sahıp olma kavramı da gelıştı Aynı şekılde, evcıl hayvanlar da bırer değer halıne geldiler, bazı mallar değış tokuş yapılmalarına karşın, duşmanlara karşı korunulması gereken varlıklardı artık Uretimin ınsanlar arasındakı barışa bır son verdığı ve doğaya karşı bır saldırganhk hıssı yarattığı çok ılerı sürulen bır kavramdır Bu psıkososyal evrım ekonomık olgunun basıt bır sonucu olarak kabul edılır Bu göruş altında, ınsanın hlç H o "°reksınımıolmadığı haldetarıma ve ıayvan yıiıştırıcılığıne neden yöneldlğl df a lyı bır sek ' > de açığa kavuşmaktadır (Re «>rche 1941