Katalog

SAYFA CUMHURİYET 21 ŞUBAT 2005 PAZARTESİ İNCELEME Dr. Sinan Şahinkaya, 2004 yılı yatınm teşvik belgelerinden çıkan sonuçlan değerlendirdi: İstihdamsızbüyüme önlenmeliDr. serdar Şahinkaya'dan: Ülkemizde uygulanmakta olan teşvik sistemi özellikle, 'seçicilik', 'yönlendiricilik' vasfını kaybetmiş durumdadır. Piyasa dinamiklerine paralel her "şeyi" teşvik ediyorum diyerek ülke gerçeklerinin dinamikleri ile uyuşmayan, kaynak israfına da neden olan yapılar ne yazık ki sürdürülmektedir. A nkara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültcsi yarı zamanlı öğretim elemanı ve Mülkiye yazı kurıılu üyesi Dr. Serdar Şahinkaya ile "teşvik tartışmalan" ekonomi gündemıni meşgul ederken " yatırun teşvikleri" üzerinde durduk. - Yatırun Teşvik Belgeleri iktisadi olarak neyi ifade eder? SERDAR ŞAHtNKAYA - Yatmm Teşvik Belgeleri (YTB), gelecek döneme ilişkin yatırım fikir ve kararlannın taşıdığı potansiyeli göstermesi açısmdan önemli bilgileri içennektedir. Gerek panel data anlamında sadece değerleııdirildiği yıla ait, gerekse de zaman serisi anlamında bırden çok yıla ait dönem boyunca sergilediği gelişmeler, yatmm eğilimlerındeki değişikliklerin bir anlanıda "scyir detterini" okumamıza imkâıı tanımaktadır. isterseniz, değerlendirmelerimizi de sadece 2004 yıhnda düzenlenen (KOBİ'lere dönük teşvikler hariç) YTB üzerinde ana başhklar itibanyla durabiliriz. - Ülkemizde şu anda yatinnı teşvikleri çerçevesi özet olarak nasıl çizilebilir? ŞAHtNKAYA-Bilindiği üzere ülkemizde halen, Yatırımlarda Devlet Yardımlan'nın esasını, ne yazık kiüç yıl öncesine ait 10 Haziran 2002 tarih ve 2002/4367 sayılı Bakanlar Kurulu Karan çizmektedir. Bu karar kapsanıında sağlanan destekler üç ana eksende özetlenebilir: a.) Gümrük Vergisi ve Toplu Konut Fonu istisnası, b.) Katma Değer Vergisi istisnası, c.) Genel Bütçeden kredi olarak; i. Araştırma-geliştirme yatınmlan, ii. Çevre korumaya yönelik yatmmlar, iii. Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu veya TÜBİTAK tarafından belirlenen öncelikli teknoloji alanındaki yatmmlar, iv. Teknoloji Geliştirme Bölgelerinde yapılacak yatırımlar, v. Bölgesel gelişmeye yönelik yatmmlar kapsamındaki illere ve gelişmiş yörelerden Kalkınmakta Öncelikli Yörelcre ve özel amaçlı bölgelere taşınacak yatmmlar için yatınm kredisi tahsisi ile Kalkınmada Öncelikli Yörelerde yapılacak imalat sanayii, tanmsal sanayi ve madencilik yatırımları için yatırım ve işletme kredisi tahsis edilebilmektedir. - 2004 yıluıda Yatınm Teşvik Belgelerinin seyrine ait temel noktalar nelerdir? ŞAHİNKAYA - 2004 yıhnda Hazine Müsteşarlığı'nca, yüzde 2'si Tannı sektörü, yüzde 4'ü Madencilik, yüzde 63'ü îmalat Sanayii, yüzde 1 'i Enerji ve yüzde 30'u Hizmetler sektörlerine ait toplam 4.078 adet YTB düzenlenmiştir. Belgelere ait toplam yatırım tutarı 21.5 katrilyon TL, döviz ihtiyacı 8.5 milyar ABD Dolan'dır. Ki bu tutarlar, 2005 Yılı Genel Bütçesınde öngörülen Faiz Dışı Fazla (FDF) büyüklüğüne nerede ise eşittir. 4078 adet YTB'nin hiçbirisinde tşletme sermayesi ihtiyacı öngörülmemiştir. Farklı sektörlerdeki yatınmların olgunlaşma sürelerine paralel olarak işletme sermayesi ihtiyaçlan da bu tutarlara eklendiginde ortaya çıkacak finansnıan ihtiyacı toplam yatınm tutannın en azından yüzde 20 - 30 (sektörlere göre değişen) fazlası olabilecektir. Istihdlam artışı - Bu kadar büyüklükte bir yatınm tutannın gerçekleşmesi durumunda nasıl bir istihdam artışı ortaya çıkacak? ŞAHtNKAYA- YTB 'lerin tümünün hayata geçmesi ile birlikte gerçekleşecek olan (öngörülen) istihdam 167.640 kişidir. Buradan hareketle, kabaca ortalama olarak 1 kişi istihdamı için gerekli yatınm tutarı 128 milyar TL olarak saptanabilir. Sektörlere göre 1 kişilik istihdam için gerekli olan yatınm tutarı ise; Tannı 58, Madencilik 77, imalat Sanayii 133, Enerji 929 ve Hizmetler sektöründe 119 milyar TL olarak hesaplanabilir. Iki yıldır yüksek büyüme oranlar sürmesine rağmen işsizliğin giderek kronik bir sorun haline geldiği ülkemizde YTB'nin potansiyel istihdam imkânlan üzerine bir başka nokta da 167.640 istihdamın yörelere göre dağıhmına ilişkindir. Öngörülen istihdamın, yüzde 48.9'u Normal Yörelerde, yüzde 29.9'u Gelişmiş Tabio-1: 2004 Yılı Yatırım Teşvik Belgelerinin Sektörel Dağılımı *k Belge Sayısı (Adet) • Toplam Yatırım (Milyar TL.) jm% Sabit Yatırım (Milyar TL.) { f Döviz Kullanımı (1000 $) 'WL İstihdam (Kişi) m^L \A İ ¥J!L, ^ Tarım 82 371.800 371.800 88.183 6.419 Madencilik 168 601.293 601.293 187.854 7.851 Kaynak: İmalat 2.558 13.346.396 13.346.396 6.007.291 100.554 1 1 www.hazine.gov.tr' Enerji 41 035.419 .035.419 498.611 1.115 Hizmetler 1.229 6.140.440 6.140.440 1.740.977 51.701 ieki verilerden hareketle Tablo-2: 2004 Yılı Yatırım Teşvik Belgelerinin Bölgesel Dağılımı Belge t 3S*İ M.Marmara Iç Anadolu f Hİ Ege i"v*> ^, / Akdeniz '^"-v^SSl Karadeniz i « â s ^ Doğu Anadolu Güneydoğu Anadolu Muhtelif Toplam Sayısı (Adet) 1.519 726 640 431 317 161 264 20 4.078 Toplam Yatırım (Milyar TL) 8.703.666 3.572.227 2.653.473 2.461.513 1.556.852 540.895 1.666.875 339.846 21.495.347 Kaynak: www Sabit Yatırım (Milyar TL) 8.703.666 3.572.227 2.653.473 2.461.513 1.556.852 540.895 1.666.875 339.846 21.495.347 .hazine.gov.tr'dek Döviz Kullanımı (1000$) 3.974.532 1.449.772 912.681 622.041 529.568 166.185 783.314 84.823 8.522.916 Bİ1Toplam 4.078 21.495.347 21.495.047 8.522.916 167.640 düzenlenmiştir. İstihdam (Kişi) 54.095 27.032 27.685 22.933 16.290 7.671 11.320 614 167.640 1 verilerden hareketle düzenlenmiştir. Tablo-3: 2004 Yılı Yatırım Teşvik Belgelerinin İçeriklerine Göre Dağılımı Komple Yeni Yatırım Tevsi Tamamlama Yenileme Kalite Düzeltme Darboğaz Giderme Modernizasyon Entegrasyon Nakil Finansal Kiralama Devir Restorasyon Araştırma Geliştirme Çevre Koruma Yap Işlet Devret Altyapı Ürün Çeşitlendirme Toplam Belge Sayısı (Adet) 2.008 1.227 129 252 M 27 • 32 J 74 ml 18 • 2 1 293 • - 16 | 4.078 Toplam Yatırım (Milyar TL) 11.800.685 6.532.032 945.791 . 1.043.899 1 36.973 ^ ^ 88.549 • 491.329 • • 123.468 • 23.762 • 343.198 wf -—~M l,—â-^a-—<C ( 65.662 21.495.347 Döviz Kullanımı (1000 $) 4.075.525 3.068.104 321.137 504.216 17.806 45.159 186.303 57.333 11.689 200.880 - 34.764 8.522.916 İstihdam (Kişi) 104.615 47.894 6.547 3.974 280 452 2.209 712 215 742 167.640 Kaynak: www.hazine.gov.tr'deki verilerden hareketle düzenlenmiştir. Yörelerde, yüzde 21.2'si de Kalkınma Öncelikli Yörelerde yaratılacaktır. Hatırlanacağı üzere 29 Kasım 2004 tarih ve 2004/89 sayılı Yüksek Planlama Kurulu Kararıyla kabul edilen 2004 Yılı Katılım öncesi Ekonomik Programı (KEP), 2004- 2007 döneminde istihdamın 1.650.000 kişi artmasını öngörmekte ve işsizlik oranının 2005'te yüzde 9.8, 2007'de de yüzde 9.3 olacağını tahmın etmektedir. KJEP bu tahminlerini, "öngörülen büyttme vc yatmm arrjşlarıııa" bağlamaktadır. Oysa, ekonominin sıcak paraya dayalı spckülatif bir büyüme konjonktürü içinde bulunduğu 2002 sonrası dönemde, istihdam artışı sınırlı kalmış ve "işsiz büyüme" (jobless grovvht) özellikleri göstermiştir. Zaten rapor, 4. sayfasında "2002'den bu yana devanı eden yüksek bUyüme eğiliminin islîlıılaıııa yeterince yansımadığmı" ifade ederek bu görüşümüzü paylaşmaktadır. Bu noktada yanıt aranması gereken soruyu, 167.640 kişilik bir istihdam yaratmak için 21.5 katrilyon TL tutarında yatınm gerekiyorsa, KEP'in öngördügü 1.650.000 kişiyi istihdam edebilmek için gereken yatınm tutarı nedir? şeklinde formüle edebüıriz. - Bir başka nokta da, bu belgelerin nıahiyetlerine göre dağıbnıı olmalı değil mi? ŞAHİNKAYA- Evet, son derece haklısınız. Tablo 3 'ten de izleneceği gibi Hazine Müsteşarlığı'nca YTB, mahiyetlerine göre şu şekilde tasnif edilmektedir: Komple Yeni Yatınm, Tevsii, Tamamlama, Yenileme, Kalite Düzeltme, Darboğaz Bölgelerarosı dengesidik var Yapılacak teşviklerle bölgeler arası cşitsizlik gklerilmeyc çalışıbnahdır. ANKARA (ANKA) - YTB'ler, bölgelere göre nasıl bir egilinı göstermektedir? ŞAHİNKAYA - Bu noktada bize Tablo 2'nin bulgulan yol gösterebilir. YTB'nin bölgesel dağılımı irdelendiğinde; 1519 belge ile birlikte Marmara'nın maalesef kanıksanmış bırinciliği sürerken, Iç Anadolu 726 belge ile ikinci, 640 belge ile Ege üçüncü, 431 belge ile Akdeniz dördüncü, 317 belge ile Karadeniz beşinci, 264 belge ile Güneydoğu Anadolu altıncı ve 161 belge ile de Doğu Anadolu bölgesi yedincı ve son sıradadır. Farklı bir açıdan bakıldığında, toplam YTB'nin yüzde 36.3'ünün Gelişmiş Yörelere, yüzde 44'ünün Normal Yörelere, yüzde 19.7'sinin de Kalkınmada Öncelikli Yörelere ait olduğu tespitınde bulunulabilir. Bu bağlamda, var olan ve giderek de derinleşen, orta vadedc Kuzey lrak, Kürt Devleti ve GOP bağlamında daha da yakıcı bir önem arzedecek olan "bölgeler arası dengesizlik" meselesi de özel olarak düşünülmelidir. Zira, yatırımlarda devlet yardımlarının, farklı bir ifadeyle teşvik mekanizmasının bir iktisat politikası aracı olarak kullanımındaki amaçlardan biri de, gerek iktisat literarürü, gerekse de çok önemsendiği varsayılan AB Müktesabatı açısından "bölgeler arası dengesizliği" en aza indirmektir. YTB'lerin il bazında aynntısına inildiğinde, çarpıkllğı izlememiz daha da kolaylaşmaktadır. Örneğin sektör ve yöre ayırımı gözetmeksizin, 100 adet ve üzerinde YTB düzenlenen il sayısı sadece 10'dur. Kocaeli 105, Denizli 116; Tekirdağ 117; Antalya 138; Gaziantep 146; Konya 185; Ankara 206; tzmir 226; Bursa 253; îstanbul 874. Görüldüğü gibı, tek başına îstanbul kenti, Doğu, Güneydoğu Anadolu ve Karadeniz bölgeleri toplamından fazla pay almıştır. Giderme, Modernizasyon, Entegrasyon, Nakil, Finansal Kiralama, Devir, Restorasyon, Araştırma Geliştinne, Çevre Koruma, Yap Işlet Devret, Altyapı, Ürün Çeşitlendirme. Bu tasnif temelindc 4078 YTB'nin 2008'i komple yeni yatınm için, 1227 adedi tevsii, 293'ü finansal kiralama, 252'si yenileme, 129'u da tamamlama için düzenlenmiş görünmektır. Diğer kalemlerin payı ihmal edilebilir düzeyde olmakla birlikte XXI. yüzyıl Türkıye'sinde, Genel Bütçeden kredilcndinlnıesinin dc öngörülmesine rağmen AR-GE kaleminde YTB düzenlcncmemış olması bizlerı çok ciddi bir biçımde düşündürmclidır. Hedeften sapıldı - Bu bağlamda kısa bir genel dcğerlendirnıe yapıldığında neler öne çıkmalıdır? ŞAHtNKAYA- Ülkemizde uygulanmakta olan teşvik sistemi özellikle, "seçicilik", "yönlendiricilik" vasfını kaybetmiş durumdadır. Piyasa dinamiklerine paralel her "şeyi" teşvik ediyorum diyerek ülke gerçeklerinin dinamikleri ile uyuşmayan, kaynak israfına da neden olan yapı/lar ne yazık ki sürdürülmektedir. Yatırımlarda Devlet Yardımları sistematiğinin biirünü ve özel olarak da TBMM gündemınde olan " Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkında Kanun Tasansı"nın, bu bağlamda büyük bir titizlikle irdelenmesinin uygun olacağı değerlendirilmektedir. TBMM tarafından 2000 yıhnda kabul edilen Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planının Temel Amaçlan vc Stratejisi isimli belgede, Türkiye'nın yapısal dönüşümleri gerçekleştırmesi durumunda Çumhuriyet'in kuruluşunun 100. yıldönümüne rastlayan 2023 yıhnda, kişi başına düşen gelirimi/in Avrupa Birliği ülkeleri düzeyine çıkmasının ve 1.9 trilyon dolar düzeyinde bir Gayrisafi Milli Ilasıla ile dünyanın ilk on ekonomisi arasına girmemiz öngörülürken, 4'üncü Türkiye iktisat Kongresi sonuç bildirgesinde de Bilgi Toplumu olma hedefimiz saptanmış bulunmaktadır. Böyle bir hedefe doğru yürüyebilmek için çagdaş bir ekonominin sahip olması gereken kurunısal yapıların oluşturulması için yoğun çaba sarf etmek gerekmektedir. Bu çabalarda özgür, bağımsız, araştıncı, yaratıcı düşünceye; tüketmekten ziyade üretmeye ve paylaşmaya ve yeniden Çumhuriyetimizin temellerindeki harç olan kültürel aydınlanmayı esas alan bir çerçevede eğitim, önemli bir rol oynayacaktır. Flnansmanı düzenleme Unutulmamalıdır ki, Türkiye'nin, uzun vadeli ve dengeli bir sanayıleşme/kalkınma vizyonu, kısa/orta vadeli ama ardı arkası kesilmeyen istikrar programlanna terk etme zihniyetinden vazgeçmesı gerekmektedir. Sektörler ve bölgeler arası kaynak tahsislerini uzun vadeli bir iktisadi kalkınma stratejisi doğrultusunda yönlcndiremeyen hiçbir ülkenin özellikle de Türkiye gibi görece geri bir ekonomik yapılanmanın gelişmiş ülkeler arasına gimıesi ve orada varhğını korumaya devam etmesi olasılığı bulunmamaktadır. Yeni alanlara yatırım yapacak firmaların finansmanını gerek geleneksel "ticari" esaslı bankacılık yöntemleriyle gerekse de uygulamalan itibanyla kısa dönem perspektifli sermaye piyasalanyla çözüme kavuşturmanın güçlüğü nedeniyle devlet, bu "finsınsıııanı" esas olarak Kalkınma ve Yatınm Bankaları aracılığıyla özel bir tarzda düzenlemek durumundadır. Bu bağlamda ihracat finansmanının Türk Exımbank eliyle sürdürüldüğü gibi yatınmlann ve üretimin finansmanı da; köklü proje değerlendirme geleneği bulunan ve bölgeler arası dengesizliğin giderilmesine dönük finansal programlar konusunda "alan bilgi ve tecrübesi" ile başanlı uygulamalara sahip Türkiye Kalkınma Bankası aracılığıyla rahatlıkla yürütülebilir. İktisadi kalkınma (sanayilcşme)/büyüme için; malı kesımin (özellikle bankacılık kesimi) ekonominin reel kesimiyle paralel bir gelişme göstermesi zorunludur. Kullanılabilir fonlann yatınmcılara kısa ve dolaysız yoldan ve de asgari kaynak maliyetiyle aktanlabilmesi mali piyasalann/bankacıhk sektörünün sağhklı çalışmasına bağlıdır. Zira; bankaların temel iktisadi fonksiyonu, ülkenin iktisadi büyümesinin sağlanarak refah düzeyinin yükseltilebilmcsi için tasarruf-yatınm ilişkisini düzenlemek vc ödünç verilebilir nitelikteki fonları verimlilik düzeyi yüksek yatınm projeleri arasında tayınlamak/dağıtmaktır. Bu bağlamda, genel olarak finansal piyasalar ve özel olarak da bankacılık kesimi ile iktisat politikalan arasında tutarh organik bağlar yeniden tesis edilmelidir. Ayrıca, hazırlanacak yasal düzenlemelerde bu birlıktelik kesinlikle ihmal edilmemclidir.