Katalog

1 6 NİSAN 2004 CUMA CUMHURİYET SAYFA INCELEME Mustafa Kemal'e yol gösteren ilke yurt toprağını sahiplenmek, kendi deyişi ile Kırkyülık Türk ocağına sahip çıkmakür Atatüık'ten Halay dersiCÜNEYTAKALIN H atay, Mustafa Kemal'in yaşammda- ki son savaşıdır. Ötekilerde olduğu gi- bi, bu savaşta da "San Paşa" siyasi, diplomatik, idari vb. bütün cepheler- de birden savaşır. Her türlü iç ve dış olanağı değerlendirir. "Hatay", Mus- tafa Kemal'in deyişiyle "Kırk yünk vatan toprağMÜr". Onu Türkiye'den ayn düşünmek kımin haddine? Günümüzde Annan Pianı ile noktalanmak istenen Kıbns olaylannı bir fılm şeridi gibi şöy- le bir gözden geçirdikten sonra, Mustafa Ke- mal' in tarihe yadigâr bıraktığı Hatay dersini in- celeyen kişi, garip bir ruh halıne giriyor. Insa- nın vicdanı sızlıyor. Iki olay taban tabana zıt sü- reçlere tanıklık ediyor. AB uğruna kurban edilen, elden çıkartılan Kıbns bir yanda, Mustafa Kemal'in sonuna ka- dar sahiplenerek düşmanın elinden söküp aldı- ğı Hatay nerede? Işte, Mustafa Kemal'in yalın, apaçık Hatay dersi. Anlayana sivrisinek saz, anlamayana davul-zuma az! • İSKENDERUN, FRANSIZ YÖNETİMİNE GİRİYOR 31 Ekim 1918'de Mütareke'nin imzalanma- sı sırasında Iskenderun ve Antakya, Türk ordu- sunun elindeydi. Ordunun başında Mustafa Ke- mal vardı. Mütarekenin imzalanmasından son- ra Ingilizler, Mustafa Kemal'in direniş girişim- lerine karşın, Iskenderun'u işgal ettiler. Onlan Suriye üzerinden Antakya'ya yürüyen Fransız- lar takip etti. O zamanki Istanbul hükü meti as- keri birliklerin bu işgale direnmemesini istedi. Dahası, Mustafa Kemal'i -Yıldınm Ordulan Grubu'nu dağıtarak- Istanbul'a çağırdı. Mustafa Kemal'in Istanbul hükümetinin o günkü emrini içine sindiremediği ve o toprak- lara. o vatan parçasına bağlılığını sürdürdüğü anlaşılıyor. tlk firsatta, eline olanak geçince, Hatay sorununu gündeme getirmesinin başka bir anlamı olamaz. Yerel milisler ve güçler, işgal altına girdikten sonra Iskenderun ve Antakya'da 1918-1921 ara- sında Fransızlara karşı çeşitli direniş hareket- leri örgütlerler. Diğer bir deyişle bağımsızlık me- şalesi o yıllarda turuşturulur. Bunun da etkisiy- le 1921 'de Fransızlarla Ankara Antlaşması im- zalanırken Hatay için, özellikle Sancak (Isken- derun) için kimi esaslar, koruyucu önlemler ön- görülür: Türk unsurlann çıkarlannın korunma- sı ve bölgeye özerklik verilmesı gibi. Ne var ki, Milletler Cemiyeti 1923 Eylül'ünde Suriye üze- rinde Fransız yönetimini İcabul edince, Sancak da Fransız manda yönetimi altına girer. Isken- derun-Antakya 1936'ya kadar Fransız manda yönetimi altında kalır. CöNÜL BAĞI HİÇ KOPMADI "Kırk asırhk Türk yurdu işgal altında kala- maz." Anadolu'dan kopanlan bu vatan toprağına olan gönül bağım hiç koparmayan Atatürk'ün "Hatay'a 1923'te angaje otduğunıT savunan Türk Tarih Kurumu'nun eski yöneticilerinden Uhığ İğdemir, görüşünü bir anekdotla destek- ler: "(1923'te) Adana'daHatayh bir lazşiirokıı- du Atatürk'e karşı ve 'Paşam bizi de kurtann' dedi Atatürk o ünlü sözii orada söyledi: Kırk asırhk Türk yurdu işgal alünda kalamaz." (An Inan, Tarihe Tanıklık Edenler, Çağdaş Yay, s. 100) HALK CEPHESİ HÜKÜMETİ: FRANSIZ MANDASININ TASFİYESİ Kıbns sorunu nasıl dış etkenlerin devreye girmesi ile hareketlenmişse, Hatay sorunu da dış koşullann ortaya çıkışıyla gelişmıştir. Mustafa Kemal, günümüzden farklı olarak, dış etkenle- ri lehine çevirmeyi bilir. 1935'te Avrupa'da kendisini iyice hissettiren faşizm tehdidi hem Ingiltere- Fransa cephesini hem de Sovyetler'i yeni arayışlara iter. Komin- tern 1935'te "Faşizme Karşı BirleşikCephe1 'po- litikasıru ilan eder. Buna göre faşist partilerin güçlenmesinin önüne geçmek için komünist partıler sosyal demokrat ve liberal partilerle it- tifaka gıdecektir. Akdeniz'de yükselen sağın Ispanya Iç Sava- şı'na müdahalesinin yarattığı tepkiyi de arka- sına alarak Fransa'da iktidara gelen sosyalist Leon Blum başkanlığındaki Halk Cephesi içer- de önemli toplumsal reformlara girişirken (40 saatlik iş haftası) dışanda sömürgeciliği tasfı- ye için adımlar atar. Leon Blum 1936 Ekim'in- de Suriye'nin ve Lübnan'ın bağımsızhğını ta- ruyacağını ilan eder. Üstü küllenmiş duran Ha- tay sorunu bu olay üzerine yeniden parlar. Türkiye'yi düşündüren sorun, Suriye'nin ba- ğımsızhğını izleyen Suriye-Fransa ittifak an- laşmasında Iskenderun hakkında hiçbir hük- mün bulunmamasıdır. Bunun, Fransa'nın (îsken- derun) Sancak üzerindeki yetkisini Suriye'ye terk etmesi anlamına geldiği açıktır. Mustafa Kemal işte bu noktada olaya el ko- yar. Afet tnan, Isviçre dönüşü 20 Temmuz 1936'da Atatürk'e Montrö Boğazlar Konferan- sı ile ilgiü bir şey sorar. Atatürk kestirip atar: - O (Montrö) bitti. Şimdi tskendenın-Antak- ya meselesi var. " -Neolacak 9 -AlacağızorasınL Afet tnan devam ediyor. Ankara'da Türk-Fransız deklarasyonunun imza töreninden hemen sonra... (Fotoğraflar: CUMHURİYET ARŞİVİ) V er kurtulculuğun hükümet politikası düzeyine çıkanldığı günümüzde, Mustafa Kemal'in izlediği Hatay politikası paha biçilmez derslerle dolu. Mustafa Kemal'in siyasal, diplomatik vb. cephelerde yürüttüğü son savaşından çıkan ders şudur: Kazanmak için önce teslimiyet reddedilmeli, ulusa direnme azmi aşılanmalıdır. Rauf Denktaş, Mustafa Kemal'in en parlak öğrencisidir... M ustafa Kemal, Anadolu'dan kopanlan vatan toprağına olan gönül bağını hiç koparmadı. Adana'da Hataylı bir kız şiir okudu Atatürk'e karşı ve 'Paşam bizi de kurtann' dedi. Atatürk o ünlü sözü orada söyledi: Kırk asırhk Türk yurdu işgal altında kalamaz." Ve Hatay 1939 Temmuzu'nda Türkiye topraklanna katılır. Ancak Mustafa Kemal gözleriyle göremez. i iatay devleti tarihe karıştıJ2*'' r İ.İ Anlaşma lâyihasile zeyilleri Viecliste bugün görüsulüyor fafiiameve protokoifarm tam metinlert U h Cumııur Rcüi \)«, HATAY'IN ANAVATANA BAGLANMASI D önemin Başbakanı Celal Bayar, An İnan 'a anlattığı anılarmda Hatay Cumhurbaşkanlığına Tayfur Sökmen 7 Atatürk 'ün getirdiğini belirtiyor. "lOAğustosgünü Dörtyol'da Dışişleri'nden Cevat Açıkalın, Antakya Konsolosu Fethi Bey ve Tayfur Sökmen 'le bir araya geldik. Hatay devletinin kurulduğunu izah ettim. Soru üzerine devlet reisinin Tayfur Sökmen olacağını söyledim. Sökmen beni affedin dedi. Hayır dedim, Atatürk'ün emribudur. (A.tnan, a.g.e., s. 103) Kurulan Hatay devleti ile Türkiye Cumhuriyeti arasında yakın bağlar kurulur. Hatay Meclisi 1939 Ocak 'ında Türk Medeni Kanunu ve Türk Ceza Kanunu 'nu kabul eder. Hatay devletinin yöneticileri Türkiye 'ye katılma arzusunu açıkça dillendirirler. Ancak 1937 tarihli Fransız-Türk garanti anlaşması ilhak yolunda bir engel oluşturmaktadır. Türk-Fransız temasları sürer. Sonunda, 23 Haziran 1939'da iki devlet arasında yapılan anlaşma ile Fransa, Hatay 'ın Türkiye 'ye katılmasını kabul eder. Buna karşılık Türkiye de Suriye 'nin bağımsızlık ve toprak bütünlüğüne saygı göstere- cektir. Hatay 1939 Temmuz'unda Türkiye topraklanna katılır. Mustafa Kemal komuta ettiği son savaşı da kazanır ancak sonuçlarını gözleriyle göremez. 30 Haziran 1939 tarihli Cumhuriyet gazetesi. - Ondan sonra Hatay ismi eylülde, o senenin eylülünde konuşuldu, edildı. Işte bir Hatay is- mi kondu. (An Inan. Tanhe Tanıklık Edenler, Çağdaş Yayınlan, s. 100). Olaya 1936 yazında el koyan Atatürk, bir yandan kamuoyunu hazırlar, bir yandan da dip- lomatik girişimleri yoğunlaştınr. Türkiye, 9 Ekim 1936 tarihli resmi notada Is- kenderun'a da bağımsızlık tanımasının Fran- sa'dan ister. Atatürk 1 Kasım'da Meclis'i açış konuşmasında dünyaya mesajı iletir: "Bu sırada milledmizi gece gündüz meşgul eden başbca büyük meseie, hakiki sahibi öz Türkoianİskenderun,Antakya veha- \aHsinin mukadderandır. Bunun üze- rinde ciddhetk ve katiyetk durma- >"a mecburuz." (ASD, C. 1) 10 Kasım'da Türkiye'ye verdiği yanıtta Sancak'a bağımsızlık ver- menin Suriye'yi parçalamak anla- mına geleceğini, "mandaterdeviet" olarak buna yetkisi bulunmadığını bildiren Fransa'nın konuyu Millet- ler Cemiyeti'ne götürme önerisini Türkiye olumlu karşılar. Koşullar Tür- kiye'nin lehindedir. Musul'a ağıt yakma- nın Hatay sorununa yaran yoktur. Milletler Cemiyeti soruna 14 Aralık 1936'dan itibarenelkoyarve27Ocak 1937'de Sancak için bir özel statü kabul eder. Buna göre Sancak (Is- kenderun) içişlerindebağımsız, dışişlerinde Su- riye'ye bağlı, kendine özgü bir anayasa ile ida- re edilen ayn bir varlık olacak ve Milletler Ce- miyeti'nin gözetimine sokulacaktır. 1936'da Hatay konusunda Türkiye ile Fran- sa arasında tartışmalar olurken Türk kamuoyun- da gerginlik artar, Iskenderun'da polis ile halk arasında çatışmalarçıkar. Atatürk 1937Ocak'ın- da Konya'ya gider, geziyi Ulukışla'ya kadar uzatır. Ankara'ya dönüşünde, geleneği bozarak Bakanlar Kurulu'nun toplantısına başkanlık eder. Bu sıralarda Fransa ile sorun çıkarmama politikasını esas alan Başbakan İnönü ve çevresi ile Atatürk arasında gerginlikler ya- şanır. An İnan, içlerinde tarihçi Enver Ziya Karal'ın \e Afet İnan'ın da bulunduğu toplu- lugun içinde Celal Bayar'ın şunlan söylediği- ni aktanyor: tt Ne lüzumvar memkketin başınagaileaçma- ya, Türkiye zaten her sene bir Hatay kazanıyor, nüftısumuzçoğalıyor. Bir kısmıda Fransdar ken- dine güvenen adamlardır, atügandırlar, hem Anlaşma metinleri imzalanırken... Fransa'nın hücumunu üzerimize davet ediyoruz. Ne lüzum vardır diye düşünürlerdi anıa bunu Atatürk'e söylemezierdL (A. İnan, a.g.e« 99) Milletler Cemiyeti Hatay için bir anayasa ha- zırlamak üzere alt komisyon kurar... Bu komis- yonun Türkiye ve Fransa'nin da görüşlerini ala- rak hazırladığı anayasa, Milletler Cemiyeti Kon- seyi tarafından 29 Mayıs 1937'de kabul edilir. Aynı gün Türkiye ve Fransa Hatay'ın toprak bü- tünlüğünü ortaklaşa garanti altına alan anlaşma- yı imzalarlar. Ancak anlaşmayı ve anayasayı Hatay'da uy- gulamak kolay olmaz. Fransız sömürge yöne- timi anlaşmalan savsaklaşınca halkla polis ara- sında yeniden çatışmalar çıkar. Fransızlar azın- lıklan (özellikle bolgede yaşayan Alevi Arap- lan) kışkırtırlar, Suriye'deki Araplar da Fransa'ya baskı yaparlar. Durum Türkiye lehine geliş- mekle birlikte kritiktir. Cumhurbaşkanı Kemal Atatürk, 1 Kasım 1937'de Meclis'i açış konuş- masında ulusa müjde verirken Fransa'ya mesaj iletmekten geri durmaz. "Hatay halkmı layık olduğu muthı ve bağım- sız yönetime kavuşması yolunda amaçladıguro- n sağlayacak belgeler imzalanmıştır (alkışlar)™ Yannki Türk-Fransız iüşkilerinin dilediğimiz yolda gelişimine. Hatay işinin rvı bir yönde yü- rümesi esash bir ölçü ve etken olacaknr. (al- kışlar)." (ASD, C.I) Olaylar 1938 bahannda hızlanır. Tür- kiye baskıyı arttınr, bir miktar askeri bir- lik güneye kaydınlır. 10 Mayıs 193 8'de yani hastalığın, etkisini iyice hissettir- diği bir sırada Atatürk, Mersin'e gele- rek saatler süren geçit törenine katılır. A\Tupa'daki sıkıntılan Fransa'yı 1938 yazından itibaren Türkiye'ye karşı tav- nnı değiştirmeye yöneltir. Fransa'yla bir ön anlaşma imzalanır. Bunu Paris'te 10 Haziran 1938'de imzala- nan bir siyasal anlaşma izler. Fransızlar taraf- sız bir plebisit yapılabilmesi için bir kısım Türk birliklerinin Hatay'a girmesini kabul ederler. 3 Temmuz'da imzalanan anlaşma ile Hatay'ın toprak bütünlüğünün iki devletçe güvence altı- na alınması. bu amaçla iki devletin 2500 kişi- lik askeri gücü Hatay'a göndermesi karar altı- na alınır. 5 Temmuz 193 8 'de bir bölük Türk askeri Ha- tay'a girer. 13 Ağustos 1938'de yapılan seçim- de 40 millervekilinden 22'sini Türkler kazanır. Hatay Meclisi faaliyete geçişin ardından Hatay'ın bağımsızhğını ilan eder. Cumhuriyet kurulur. Anayasaya göre hükümet içerde serbest kala- cak, dışişlerinde Fransa'ya tabi olacaktı. Sıra gelir Hatay'ın anavatana ilhakına... YOL GÖSTEREN İLKELER Mustafa Kemal son savaşını da kazanır... M ustafa Kemal'e baştan beri yol gösteren ilke, vatan top- rağını sahiplenmek, kendi deyişi ile "Kn-kydhkTürk ocağına sahip çıkmak n tır. Burada siyasal uzakgörüşlü- lük ile devrimci kararlılık iç içe geçer. Hatay olayı, tıpkı Kıbns gibi, dış konjonktürün önümüze getirip koydu- ğu bir olaydır. İç ve dış olaylan dikkat- le izleyen Atatürk'e göre, 1936'da Montrö Konferansı ile uluslararası say- gınlığını arttıran Türkiye'nin yeni bir hamle yapmasının vakti gelmiştir. Bu hamlenin adı Hatay'dır. Kanşan Avru- pa'nın (en başta Fransa'nın) Türki- ye'ye ihtiyacı vardır. Dönemin Başba- kanı Celal Bayar anlatıyor: -Hesabıvardı Atatürk'ün, zaten he- sabı ohnadan adun atmazdL Tarihçi Enver Ziya Karal soruyor: - Neydi hesabı9 - Nasıl oka 2. Dünya Savaşı başlava- cak. Fransdar, Almanlar bizikendi ta- rafina çekmeye çahşıyor. Afet Inan, Bayar'ın açıklamalannı onaylar (An Inan, Tarihe Tanıklık Eden- ler s. 101). Haklı davada sonuna kadar azimli davranmak ama maceradan kaçınmak Mustafa Kemal'e yol gösteren öteki ilkedir. Fransa'nın büyük devlet poli- tikası karşısında yere sağlam basar, Fransızlara sert çıkmaktan hiç çekin- mez ancak diplomasi yolunu sonuna ka- dar açık tutar. Ve zaferi diplomasi ala- nında kazanır. Ve nihayet kararlılığı.. Mustafa Kemal Fransa'yla sürtüşme- den mümkün olduğu kadar kaçınma- ya çalışan Başbakan Inönü'nün arka- sına takılmaz ama o sıkıntılı günlerde başbakan ile çatışmaktan kaçınır. "Ha- tay benim kişisd sorunumdur, gereldr- se görevimden avnhr, bir yurttaş gibi cahşmm" sözlen hem kararlılığın hem de hükümeti güç durumda bırakma- ma kaygısının ifadesidir. Mustafa Kemal son savaşını da ka- zanarak aramızdan aynldı. Hatay'ı ana- vatana kattı. Kanımca en iyi öğrenci- si, cumhurbaşkanlığına kadar üstlen- diği görevleri aynı kararlılıkla yüriiten yavru vatan çocuğu Kıbns, Baf Tı mü- cahit RaufDenktaş'tır. HATAY ESINLI ANILAR An İnan, Hatay valiliğine getirilen Şükrü Sökmensüer'e soruyor: - Hata> devletinin avn bir puhı var- mış, sizde \^r mı? - Vardı ama şimdi nerde bilmiyo- rum. -Sizin eünize Hata> ba>Tagı geçti mi? - Yok. biz doğrudan doğruya Türk bayrağı ile şehre girdik. Bayrağı çek- tik. Hatay devleti sona ermişti. (An Inan, Tanhe Tanıklık Edenler, s. 106) Hataylılar valilerini karşılıyor. İSMET PAŞANIN HATAY VALİSİ'NE TALİMATI Ismet Paşa, Hatay Valisi Şükrü Sök- mensüer'i kabulünde şöyle der: "Şükrü Bey Avrupa'dabir yanhşzih- niyetvar. Türk bayrağı çıküğı yere tek- rar dönmez. Şimdi bunun aksini ispat edeceğiz. Bu ağır vazife sana düşmek- tedir. Gideceksin. orada Ermeni, Orto- doks şu bu hiçbir fark gözetmeksizin, Türkiye Cumhuriyeti adaletini oraya götüreceksiniz. Türk bayrağuun tek- rar gerije dönmesinin mümkün oldu- ğunuispatedeceksniE.''(i An Inan, Tarihe Tanıklık Edenler, s. 104)