Katalog

-1 M/WYIS 2003 PERŞEMBE CUMHURİYET SAYFA DİZİ 1. Dünya Savaşı'ndan sonra kurulan Irak Devleti, bölgede yaşanan 'Kürt sorunu'nu da içinden çıkılmaz hale getirdi Sınırlan 'pergelle çizilen' coğrafya• K"ürtlerin, dış güçlerle ilişkileri bugüne kadar istikrarlı bir grafik çizmedi. Hemen her dönemde emperyalist ülkelerden birine sırtını dayayarak bağımsızlık düşü göreıı Iraklı Kürtler, her defasında kaderleriyle başbaşa bırakıldılar. Kürt liderlerinin hesapsız kitapsız stratejileri yüzünden bölgede büyük insanlık trajedileri yaşandı. Yaşam koşullannın iyileştirilmesi ve bağımsızlık isteğiyle pek çok ayaklanan Kürtler, savaştan hemen sonra kurduklan iki devleti de sürdüremediler. B irinci Dünya Savaşı sonrasında Osmanlı sı- nırlan içindeki "Irakeyn" topraklannın tn- gilizJer tarafindan kum üstüne pergeile çi- zilerek belirlendiği söylenir. Irak'ta 1. Dünya Savaşı'ndan 1958 Devrimi'ne kadar geçen sürede, yeni Irak devletinin ve Haşi- mi Monarşisi'nin kuruluşuna tanık oluyoruz. Mil- letJer Cemiyeti'nden Irak ve FiJistin'i yönetmek- le yetkilendirilen (San Remo, 1 Mayıs 1920) tn- giltere, aynı zamanda bu üikeleri yeniden düzen- lemekJe de görevlendirildi. Ingilizlerin, Kürtleri ve onlann sorunlannı tanı- madıklanndan işleri zordu. Zira 20. yüzyılın baş- lanndan itibaren Ingiliz, Alman, Rus, Fransız, hat- ta Amerikan misyonerlerinin cirit attığı bu bölge- de Kürtlerin ortak karar alma ve harekete geçme kabiliyetinin önündeki en büyük engel, güçlü aşi- ret yapısıydı. Kürtler, bu bölgede yaşam koşulla- nnın iyileştirilmesi ve bağımsızlık adına pek çok kez ayaklandılar. Bu ayaklanmalann perde arkasında kışkırtıcı bir emperyalist ülkenin varlığı yadsına- maz birgerçek olarak karşırruza çılayor. Aynca ayak- lanmalann bir başka ortak özelliği de hemen hep- sinin ya aşiret ya da bir dini liderin öncülügünde gerçeİdeşmesiydi. Kuzey Iraklı Kürtlerin güçlü ai- diyet duygusuyla baglı olduklan aşiret yapısı dı- şında dini duygulan da tavırlanru etkileyen önem- li etkenlerden biriydi. Kürtlerin, dış güçlerle ilişkileri de bugüne kadar istikrarlı bir grafik çizmedi. Hemen her dönemde emperyalist ülkelerden birine sırtını dayayarak ba- ğımsızlık düşü gören Iraklı Kürtler, her defasında kaderleriyle baş başa bırakıldılar. Kürt liderlerinin hesapsız kitapsız stratejileri yüzünden bölgede bü- yük insanlık trajedileri yaşandı. Neredeyse her beş yılda bir toplu kıyıma uğradılar. Kürtleri kendi oyunlannın figüranı olarak kul- lanan emperyalist ülkeler ise bu trajediyi uzaktan izlemeyi yeğlediler. Ancak yine de Kürtlerin feodal önderleri tarihten ders çıkarmayı beceremediler ve petrol savaşının sessiz figüranı olmayı sürdür- düler. Bugüne kadar îngiltere, Sovyetler, tran, ABD gibi ülkeler Kürt kartını kullanarak Bağdat yöne- timine karşı elini güçlendirdi, istediğini aldıktan sonra da yüzüstü bırakıp gitti. Baflımsız Kürt Devleti denemesl Aralık 1918'de Binbaşı Noel, Mahmud Ber- zenci'yi (1880-1956) Süleymaniye'ye vali atadı ve kendisüıe kuzeydeki tüm Kürt aşiretlerini yönet- me yetkisini verdi. Altı ay sonra, Mayıs 1919'un sonunda Şeyh Mahmud, Kürdistan'ın bağımsızlı- ğını ilan edince, Ingiliz ordusu devreye girdi. 17 Haziran 1919'da, Bazyan Savaşı'nda yaralı olarak ele geçen Mahmud Berzenci, önce idama mah- kûm edildi; sonradan cezası hafifletilerek Hindis- tan'a sürgüne gönderildi. Bölgenin yönetimine, Şeyh Mahmud'un yerine Binbaşı Soane genrildi ve ortalık yatıştı. Binbaşı Soane, 1. Dünya Savaşı sırasında Kuzey Irak'ta Kürt aşiretleri arasında Ingiliz nüfuzunu yaratmak için özel olarak görevlendirilmişti. Kürt- çeyi ögrenen ve ilk Kürtçe gazeteyi bu bölgede çı- karan Binbaşı Soane için îngiliz yazar Ernest Ma- in şöyle der: "Aynı ölçüde üne kavuşmasa da Bin- başı Soane'un başardığı işlerin, T.E. Lawren- ce'un yaptıklanndan aşağı kalır yanı yoktu." Arabistan'dan Emir Faysal, kral olarak getiril- mek istenince (23 Ağustos 1921) Kuzey Irak'ta ka- nşıklıklar yeniden başladı. Kürtler, 192O'de imza- lanan Sevr Antlaşması'nın kendilerine tanıdığı ba- ğımsızlık hakkının fiiliyata geçmesini istiyorlar- dı. Şeyh Mahmud, Süleymaniye'ye geri döndü ve kendini tüm Kürdistan'm kralı ilan etti (Kasım 1922) ve sekiz bakandan oluşan bir hükümet kur- du. İkincl ayaklanma 24 Aralık 1922'de, Irak ve tngiltere hükümetle- ri, Irak sınırlan içinde yaşayan Kürtlere kendi hü- kümetlerini kurma hakkı tanıdılar. Ancak kısa bir süre sonra Kral Mahmud ile onu destekleyen İn- gilizler arasında görüş aynlıklan çıktı. Mahmud'un Türiderle ilişkiye geçmesi tngilizleri kızdırdı ve tn- giltere Kraliyet Hava Kuvvetleri'nin (RAF) saldı- nlar düzenlemesine yol açtı. Bunun üzerine Mah- mud, Serdeş'e sığınrnak zorunda kaldı ve Ingiliz mandasının son bulduğu 1930 yılına kadar bura- da kaldı. Irak'taki yeni politik rejim, Kürtler için de yeni bir dönemin başlangıcı oldu. Irak hükümeti, Kürt- lerin yaşadığı bölgelerdeki Kürt yöneticilerin ye- rine Araplan yerleştirmek istiyordu. 6 Eylül 1930'da Süleymaniye'de Iraklı askerler sivil halka ateş açınca Kürtler bir kez daha ayak- landı. Şeyh Mahmud bu ayaklanmanın da başm- daydı. Irak ordulan Nisan 1931 'e kadar süren ayak- lanmayı bastırmakta yetersiz kalınca RAF devre- ye girdi. Mahmud Bağdat'ta ev hapsine alındı. Geçmîşte günümüze Kuzey Miyase İLKNUR (Ş KuzeyImk'ın tarihinde büyükmloynayan aşiret, istikmrsızhğın da adı oldu Barzanilertarih sahnesinde Irak'ın kuzey böl- gesindeki Erbil şehrinin kuzey- doğusunda yer alan dağlık bölgede, Bar- zan şeyhlerine bağlı aşiretler yaşar. XIX. yüzyıl başla- nnda, Şemdinanlı Şeyh Ubeydullah-i Nehri'nin babası Sey- yid Taha. Barzan kö- yünde yaşayan Taced- dinadlı birine Nakşi- bendi tarikatımn ha- lifeliğini verdi. Ilk Barzan şeyhi olan Taceddin Barza- ni, kısa bir süre için- de bölgede büyük bir nüfuza sahip oldu. Bu nüfuz kendisinden sonra da devam etti. 1800 alle, 9 bin Msl 0 tarihlerde Barzanilerin mevcudu 750 aileden ibaretti. Aynca Barzan Şeyhi'ni dinsel lider olarak kabul eden başka aşi- retler de Barzanilerden sayılmaya başla- dı. 1945 'e girildiğinde, artık Barzan şeyh- leri 1800 aileden ve yaklaşık olarak 9 bin kişiden meydana gelen bir güce dayanı- yorlardı. 1908 yılında Şeyh Abdüsselam Barzani, Osmanlı yönetimine meydan okuyarak Barzan'da ayaklandı. Şeyh Abdüsselam da Şemdinan şeyh- leri gibi Ruslarla işbirliği yapıyordu. Os- manlı yönetimi 1914 yılında Şeyh Abdüs- selam Barzani'yi yakalayarak Musul'da astı. Onun yerine, ateşli bir genç olan Şeyh Ahmed Barzani geçti. 1945'te Barzani aşireti 9 bin kişilik bir güce sahipti. ıFotograflar. 1931 yılına girildiğinde, Irak hüküme- ti, bir yıl sonra son bulacak olan Ingiliz manda yönetiminin kalkmasını kollama- ya ve kendi egemenliğini yaymak için hazırlık yapmaya başladı. Bıradost böl- gesinde yaşayan Lolan aşiretinin lideri Şeyh Reşid Lolan, din ve şeriat adına Bar- zanilere karşı "cihat" ilan etti. Kendisi de Nakşibendi larikannın birşeyhiydi. So- nunda Şeyh Reşid Lolan, Şeyh Ahmed'in genç kardeşi tarafindan ağır bir yenilgi- ye uğratıldı. Şeyhn Lolan'ı yenilgiye uğ- ratan bu gencin adı Molla Mustafa Bar- zani'ydi. Güvenliği yeniden sağlamak gerekçesiyle Irak ordusundan bir tabur, Mustafa Barzani'ye karşı gönderildi. In- giliz uçaklannın da Barzan köylerine sal- dınsından sonra Irak kuvvetleri bölgeye girebildi. Şeyh Ahmed Türkiye'ye doğ- ru çekilmek zorunda kaldı, ancak yaka- landı ve 1935 yılında Irak'a teslim edildi. Irak hükümeti tarafin- danönce Hille'ye son- ra da Süleymaniye'ye sürüldü. Molla Musta- fa Barzani aynı süre içinde Süleymaniye'de rnecburi ikamete tabi turulmuştu. Kacıs 1943 yılında Molla Mustafa Barzani, sür- gün hayatı yaşadığı Süleymaniye şehrin- den kaçtı. Barzani Sü- leymaniye'den kaçhk- tan sonra silahlı gücü- nü daha da arttırdı ve CUMHURİYETARS1\1> irak karakollanna sal- dınlar düzenlemeye başladı. 1943 yılı sonlannda Molla Mustafa Barzani'nin gücü ve otoritesi çok arttı. Nuri Said'in yeni kurduğu kabine savaş yerine görüş- me yolunu tercih etti. Bu nedenle Kürt işleriyle ilgili yeni Devlet Bakanı Macid Mustafa'yı Keziy'e gönderdi. Daha ön- ce Şeyh Mahmud ayaklanmasına da ka- tılan Macid Mustafa, Barzani üe anlaşa- rak bölgede istikransağladı. Ancak Nu- ri Said'in Kürtlere taviz veren politikası kabinedeki Arap arkadaşlan tarafindan kabul görmedi. Bunun üzerine hükümet düştü. Yeni kurulan hükümetin izniyle Şeyh Ahmed Barzani, serbest bırakıldı. Barzani kardeşlerden Ahmet dini, Mol- la Mustafa ise askeri ve siyasi liderliğı sür- dürdü. Yarın: KDP ve KYB Mehabad Cumhurîyetl Sovyetdestekli Kürtdevletinin ömrükısa oldu/ % / % Ocak 1946 tarihinde KDP lideri Kadı F F Muhammed, yapılan bir mitingde Mehabad Jm Â^ Özerk Kürt Cumhuriyetf nin kurulduğunu açıkladı. Sovyetler'in askeri ve mali desteğiyle kurulan Mehabad Kürt Cumhuriyeti'nin ilk Cumhurbaşkanı Kadı Muhammed oldu. 0 sırada Barzanilerden bir grubun yiyecek almak için gittiği karakolda, polislerle çatışması ve 8 Iraklı polisin ölmesi sonucu büyük çatışma çıktı. Molla Mustafa Barzani'nin Irak topraklannı terk etmesinden başka çaresi kalmamıştı. Aşiretiyle birlikte Irak topraklannı terk ederek Sovyetler'in desteğiyle tran güvenlik güçlerinden anndınlan ve Kürtlerin hâkımiyetine geçen Mehabad'a geldi. Mehabad Kürt Cumhuriyeti'nin ordusu Barzanilere emanet edildi ve Molla Mustafa cumhuriyetin genelkurmay başkanı oldu. Azerbaycan Cumhurîyetl faktörü Molla Mustafa Barzani, o sırada kendisini güvenilir bir kişi olarak görmeyen Sovyetler'in güvenini kazanmaya çalışıyordu. Iran Azerbaycanı'nı 1941 'de işgal etmiş olan Sovyetler'in desteğine güvenerek, biraz da oldubittiye getirilerek kurulan Mehabad Kürt Cumhuriyeti, Sovyetler, Ingiltere ve Iran arasında sıcak ilişkiler kurulunca göze batmaya başladı. Sovyet Azerbaycanı, Mehabad Kürt Cumhuriyeti'ni kendi haritalannda yan özerk bir cumhuriyet olarak gösteriyor ve Cuinhurbaşkanı Kadı Muhammed'den Sovyet Azerbaycanı'na katılması isteniyordu. Ancak genç Kürt Cumhuriyeti'nin yöneticileri ise bu isteği reddediyor eğer ille de kendilerinden daha güçlü bir ülkeye kahlacaklarsa bunun Sovyetler yerine eskiden olduğu gibi tran olması gerektığini belirtiyordu. Mehabad Kürt Cumhuriyeti, güçsüz olduğundan ve sadece Sovyetler Birliği'nden destek gördüğünden aldığı her karan Sovyet temsilcilerine onaylatmak zorunda kalıyordu. I3 Aralık 1946 günü, yani Genel Vali Selümullah Cavid'in teslim olmasından iki gün sonra tran ordusunun öncü birlikleri Tebriz şehrine girdiler. Sovyetler daha önce kendi desteğiyle ayakta duran Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin işgalini • Sovyetler Birliği'nin askeri ve mali desteğiyle I946'da kıuoılan Mehabad Kürt Cumhuriyeti'nin ordusu Barzani ailesine emanet edildi. Iran topraklannda yine Sovyet desteğiyle kurulan Azerbaycan Cumhuriyeti'nin çöküşü, Mehabad'ın da sonunu getirdi. Kısa süren devletin cumhurbaşkanı Kadı Muhammed idam edilirken, Irak'a dönen Barzanilerin büyük kısmı Irak askeri makamlanna teslim oldular. sessiz bir şekilde izledi. Hızlı çöküs Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin ani çöküşü, Mehabad Kürtlerini şaşkına uğrattı. Kürt Cumhuriyeti'nin Cumhurbaşkanı Kadı Muhammed ve arkadaşlan, Sovyetler Birliği'nin, bizzat yaratmış olduğu Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin çökmesine izin verdiğinin açıkça ortaya çıkmasından sonra, direnişe geçmeye gerek bile görmediler. 16 Aralık 1946 günü Cumhurbaşkanı Kadı Muhammed ve yakınlan tran askeri birliklerine giderek teslim oldular. Molla Mustafa Barzani ile tranlı General FazJuIlah Hümayini. silah bırakma konusunu görüştükleri sırada, General, Barzani'ye şu soruyu sorar: "IrakJı bir aşiret liderinin tran topraklannda ne işi var?" Barzani ise Ingiliz hükümetinin güvenlüderini sağlamayı garanti etmesi halinde, kendisinin ve adamlannın Kuzey Irak'a Barzan'a döneceği sözünü verdi. Ne var ki Molla Mustafa Barzani, Tahran'da görüştüğü tngiliz Elçiliği yetkililerinden Irak'a döndükleri takdirde güvenliklerinin garanti edihnesi konusunda bir söz alamadı. Iran yönetimi, Barzan aşiretinin Hemedan bölgesindeki Elvendi dağlannda iskân edilmesi önerisinde bulundu. Başlangıçta öneriyi kabul eden Molla Mustafa Barzani, Hemedan bölgesinde tecrit edihniş olarak gücünü ve kuvvetini kaybetmiş bir şekilde yerleşip kahnak istemiyordu. Ama bir yandan da Irak'a döndüğü takdirde karşılaşacağı durumdan da endişe ediyordu. Sürgün ve İdam Çünkü bizzat kendisi bir buçuk yıl kadar önce Irak'a karşı ihtilal bayrağını açmış, sonra da topraklannı terk etmek zorunda kahnıştı. Barzaniler'in fîili lideri Molla Mustafa Barzani olmasına karşın. dinsel ve resmi liderleri ağabeyi Şeyh Ahmed'di. Irak hükümeti, Şeyh Ahmed'i her zaman küçük kardeşi Molla Mustafa'dan daha ılımlı ve kolay ikna edilebilir görüyordu. Şeyh Ahmed, Irak hükümetinden af konusunda yazılı bir taahhüt aldı. Bunun üzerine aşiret mensuplannın çoğunu, "Geliye Şin" geçidi yakınlanndaki birkaç geçiş noktasından geçirerek Irak'a götürdü. Ne var ki bunlar sımnn ötesinde kendilerini bekleyen Irak ordusunun eline düştüler. Bundan kısa bir süre sonra da Molla Mustafa Barzani, başka bir kuvvetle birlikte, daha az işlek bir yoldan ilerleyerek ve yahıız geceleri yol alarak sının geçti ve Barzan bölgesine hâkim dağlara ulaştı. Mehabad'da Kadı Muhammed ve üç yakuu idam edilirken, Irak'a dönen Barzaniler'in büyük bir kısmı Irak askeri makamlanna teslim oldular. Bunlann başmda da Şeyh Ahmed Barzani ile dört eski subay vardı. 1947 yılının haziran ayında bu eski subaylardan Mustafa Hoşnav, Hayrullah Abdülkerim, Muhammed Mahmud Kutsi ve tzzet Abdülaziz idam edildiler.