Katalog

14KASIM1993PAZAR CUMHURİYET SAYFA DUNYADAN Orta Asya'da şeriat korkusu#eto İjork ei S ovyetler BırliğTnin dağı- lmasından sonra, Orta As- ya'da kurulan cumhuriyet- lerden biri olan 5 milyon nüfuslu Tacikistan. dağlık coğrafyası. petrol kaynaklannın ve nükleer silah- lannın olmaması nedeniyle bugüne dek yabancı basın organlannda pek fazla yer almıyordu. Ne var kı son günlerde yaklaşık 20 bin askerini gûvenlık nedeniyle Tacikistan'da bulunduran Rusya'nın yanı sıra ABD elçilik düzeyınde etkin bir temsilci bulundururken Türkiye. İran, Çin ve Almanya birer diplo- matla temsil ediliyor. Eski Sovyet cumhuriyetleri arasında köktendinci akımlann en güçlü olduğu ülke Tacikistan. Rusya, Tacikistan'da palazlanan şeriatçı eğilimin öteki Orta Asya cumhuriyetlerine sıçramasından kaygılanıyor. Söz konusu ülketerin bölgede başlattıklan iktidar mücadelesi, 19. yüzyılda Ingılız İmparatorluğu ve Rusya'nın Orta Asya'da üstünlük kurma "oyjunlarmm" bir uzantısı olarak görülüyor. Bugünün gözde oyunlan şenatçı akım üzenne oy- nanıyor. Orta Asya, bir anlamda Rusya'nın Orta Amenka'sı. Orta Asya ülkelerinde sürdürülen ideolo- jik çatışmalan izleyen sıyasi gözlem- ciler, Rusya'nın bu kargaşadan bü- yük kaygı duyduğunu belirtiyor. Tacikistan'da giderek güçlenen köktendincilerin, Afgan gerillaları ve Ortadoğu'daki şeriatçılar tarafi- ndan destek gördüğü ilen sürülü- yor. Köktendincıler, iktıdarda söz sahibi olmalannın yanı sıra, aralan- nda Kazakıstan'ın da bulunduğu komşu ülkelere ideolojilerjni yay- maya çalışıyor. Eski Sovyetler Birli- ğı'ne bağlı cumhuriyetlerden biri olan Kazakistan, zengin petrol ya- taklan ve nükleer sılahlanyla ulusla- rarası arenada çok önemli bir konu- ma sahip. ABD Dışişleri Bakanı VVarren Christopher ve tran Devlet Başkanı Haşimi Rafsancani geçen hafta başkent Alma Ata'ya bir ziya- rette bulundu. Rusya. geniş bir Müslüman nüfu- su banndırdığından. yanıbaşında güçlenmekte olan köktendincilerin kendi sınırlan içinde de etkıli ola- cağından kaygı duyuyor. Bu arada gelişmeleri yakından izleyen Türki- ye, kendi ülkesındekı laik uygula- malann Tacikistan'dakı aşın dinci- ler tarafından hoşgörü ile karşılan- madığının bilincınde. IKomünist rejim dini 70 yıl yasakladı Tacikistan'da hemen herkes şeri- atçı akımın abartıldığı kanısında. Bu olgu. ABD'de gerek Demokrat- lann. gerek ılımlı Cumhuriyetçilerin Orta Amenka'dakı komünizm teh- likesinın Reagan yönetimi tarafı- ndan gereğinden fazla büyütüldüğü kanısında birleşmesine benziyor. Amerikah bir diplomat. Ruslann desteğini kazanmak için. dini akı- mlann güçlenmesi karşısında Ta- ciklerin tüm dikkatleri konu üzerine çektiğıni söylüyor. Başka bir Batıh diplomat ise Ruslann ABD'nin ve Baü'nın desteğini kazanmak için köktendinci tehlikeyi bahane ettiği- ni belirtiyor. Bir Birleşmış Milletler yetkilisi ise "Amerikalılar kökten- dinci aknnlar karşısında her an deh- şete kapılmaya hazır bekliyor" di- yor. İslam dırunin bir tehdıt unsuru ol- madığını öne sürenler. 70 yıl süren kömünist yönetimin baskısı altında Tacikistan'da şeriatçılarm gûç kazanması Rusya'yı kaygılandırıyor. Tacikistan'da tüm dını etkınliklerin yasaklanmış olmasına dikkat çeki- yor. Kadınlann büyük bir kısmı çağdaş ya dageleneksel gıysilen ter- cih ediyor. Öte yandan dini eylem- ler, Sünni ve Şii mezheplere oranla daha ılımlı bir yapıya sahip olan İsmaililer tarafından üstlenilıyor. Ancak, gerek Amerikahlar. gerek Ruslar, köktendincilerin bir gün ik- tidan ele geçirecekleri korkusunu sürekli gündemde tutuyor. Komü- nizmin çöküşünü izleyen yıliarda ikinci sınıf insan muamelesi gören Müslümanlar. örgütlenerek yöne- tımde söz sahibi oimak için mücade- leye gjrdi. Binlerce insanın ölümüyle sonuç- lanan siyasi ayaklanmalar, darbe- ler, karşı darbeler. kanlı iç savaşlar- dan sonra, geçen aralıkta iktidar eski komünistlerden oluşan bir yö- netımin eline geçti. Aralannda Müslüman Yeniden Doğuş Partisi'nin de bulunduğu tüm sıyasi partiler kapatıldı. Baülı diplomatlar bu partinın dini bir dev- let kurma peşinde olmadığını belir- tiyor. Ülkede bulunan yabancı diplo- matlar, köktendinci akımlann gide- rek güçlenmesiyle İran'ın etkınliği- nin azaldığına dikkat çekiyor. Dağlık bölgelerde hükümete karşı genlla savaşı başlatan karşıt grup- lann başını Müslüman milıtanlar çekiyor. Birleşmiş Milletler'e bağlı göz- lemciler. Müslüman mılitanlann Suudi Arabistan'dan parasal destek gördüğünü iddia etmekle birlikte en büyük desteğin Afgan gerillalan- ndan geldiğıni belirtiyor. Savaşı- mlannın temelinde dini nedenler yatmakla birlikte, Afgan gerillalan ashnda 1980'lerde ülkelerini istila eden Rusya'dan intikam almak isti- yor. BM gözlemcileri, 300 ile 400 ki- şiden oluşan Tacik ve Afgan kuv- vetlerinin Tacikistan'a Afganistan üzerinden saldırdığını belirtiyor Aşın dinci akımlann bir tehdit unsuru olmasına engel olmak amacıyla Ruslar, 201. Motorize Pi- yade ve Sınır Koruma tümenlerini Tacikistan'da bulunduruyor. Bun- lann yanı sıra helikopterler. gelişmiş tanklar, silahlı personel taşıyıcılan ve modem toplar askeri birhklerin gücünü artünyor. Dağbk Tacik- Afgan sınınnı korumakla görevli Rus askerleri uyuşturucu ve silah kaçakçılığını engellemenin yanı sıra Müslüman gerillalar ile de çarpı- şmak zorunda. Rusya'da Tacikistan'ın bir gün Afganistan'a benzeyeceği inancı gi- derek güçleniyor. Rusya Federasyo- nu Dışişleri Bakanı Andrey V. Kozi- rev Rus askerlennin başka bir ülke- nin sınırlannı koruma amacıyla çarpışmasını ve ölmesini mazurgös- termek için Orta Asya'da aşın Isla- mi akımlann gelişmesını engelleyen büyük bir güç oluşturduklannı id- dıa ediyor. Aynca Tacikıstan'daki bu tehlikeli gelişmelere dur denmez ise Kırgızistan ve Özbekistan'da da benzer olaylann yaşanabileceğini söylüyor. Kısaca Kırgızistan'ın bir tampon bölge olarak kalmasını isti- yor. ISeriatçı akımlar Rusya ya sıçrayabilir Tacikistan'ın komşulanyla olan sınırlannın coğrafı yapısı incelendi- ğınde. Rusya'nın endışelennde haklı olduğu ortaya çıkıyor. Ka- çakçıbk ve gerilla savaşı Afganistan sınınnda durdurulamaz ve Tacikis- tan'a sızmasına ızin verilırse. komşu ülkelere sıçraması engellenemez. Amerikah bir diplomat Afganlar ve köktendincilerin Tacikistan'ı ele ge- çirmesi durumunda. KJZII Mey- dan'a da girmelerinin an meselesi olacağmı belirtiyor; aynca ABD'nın salt Rusya'ya yardım amacıyla Ta- cikistan'da bulunduğunu da vurgu- luyor. öte yandan Tacıkistan'da bir İslam devletinın kurulmasını istemı- yen dıger ülkelenn çıkarlan çelışı- yor. Türkiye ve Rusya'nın arasında derin bir güvensızlik ortamı ya- ratılmış olduğuna dikkat çekıierek, bu güvensızliğın geçmışınin Os- manlı İmparatorluğu ve Çarlık Rusyası'na kadar uzandığı öne sü- rülüyor. Azerbaycan ve Ermenistan arasındaki savaşı izleyen dönemler- de ikı ülke arasındaki ilişkinin daha da kötüleştıği belırtiliyor. Tüm bu gelışmelenn ışığı altında ABD'nin bölge üzerindekı spekü- lasyonlan Baülı bir diplomatın şu sözleriyle dile geliyor: "Tacikistan Rus İmparatorluğu'mın bir parçası veya köktendincilerin oyuncağı ol- mak zorunda değil. Bence bu iki seçe- nekten çok daha iyi çözümler ürete- bilir." Raymond Bonner Kendi kendiniikiyebölenülke: Çekoslovakya NATIONAL 1 992'nın son saatlerinde Bratis- lava'nın arka sokaklannda tu- haf bir karanlık ve sessizlik hü- küm sürüyordu. Kent, o geceyansı Avrupa'nın en yenı ülkesinin. yani Slovakya'mn başkenti olacaktı. Caddeler şımdıden, atılmış boş şam- panya şişelenyle dolup taşıyordu. Yenileri ise her an bırilerinin elinde patlatıhyordu. Kalın paltolar ve eşarplara bürünmüş büyük bir kala- balık. üstüne solmuş bir çelenk bırakılmış kara bir tabutun etrafına toplanmıştı. Tabutun üstündeki lev- hada "Sevilmeyen ü>ey annemiz, 31 Aralık'ta 74 yaşındayken öJdü..." diye yazıyordu. I. Dünya Savaşı'nın ardından ye- nilgiye uğramış Avusturya-Macar İmparatorluğu'na bağlı bölgelerin bir araya getinlmesı>le oluşan Çe- koslovakya, artık ikı ayn cumhun- yet haline geldi: Çek Cumhuriyeti ve Slovak Cumhuriyeti. Ülkelerinin bu şekilde aynlması. Slovaklann ve Çeklerin tümünü aynı şekilde sevin- diren bir olay değildi. Slovaklar ve Çekler. aynı Orta Avrupa coğraf- yasına ait. aynı dili ve kültürü payla- şan uluslar. Slovakya, Macarlann bin yıllık işgaünin etkilerini yanısıtı- rken, Çekler ise daha çok Avustur- va'dan ve Batı ülkelerinden etkilen- mişler. I Kan dökmeden kadife bir boşanma 1989 yılında her iki ulusun aydı- nlannın önderlik ettiği Kadife De\- rim, 41 yıldır sürmekte olan komü- nist rejime karşı şiddete yer verme- yen bir zafer kazanarak herkesi mutlu etti. Aradan daha iki yıl geç- memişti kı "kadife bir boşanma" için mahkemeye başvurdular. Çek Cumhuriyeti'nin başkenti Prag'da bir ekonomist. "Aynlma fikri çılgıncaydı. Tüm A\rupa birleş- mek için çabalarken, biz kendinüzi ikiye bölüyomz. Bundan en çok zarar görecek olan taraf, daha kfiçük ve daha az gelişmiş olan Slovakya" di- yor. BraüslavaJı bir psikolog ise larklı görüşlere sahip: "Çeklerin nfi- fusu 10 milyon. Bu Slovakya'mn iki katı eder. Aynca daha zengin ve daha sanavileşmişler. Her zaman bizi ida- re etmişlerdir. Artık Prag'm gölge- sinden çıkmanın zamanı geldi." Praglı bir kıtapçı ise "Bırakın git- sinler" diyor. "Böylece kan dökül- mesi önlenir. Bakın. >ugoslavya'- daki komşularımızın başına ne gel- di." Ülkenin her iki tarafından da pek çok ınsan kendisini bölünmeye çok önceden hazırlamıştı. Charles Universitesi'nden genç bir Slovak, bölünmeden önce Çek pasaportu almak için başvurmuş 40 bin kişi gjbi pasaportunun çıkmasını bekli- yor "Gelecek Prag'da" diyor genç kız. Pragda profes>onel bir anket dü- zenleyıci olarak çalışan Ivan Tomek, "Aslına bakarsanız bir ara, Çekler ve Slovaklar kanşık olmak üzere. Prag'da gün doğuşu. Çek Cumhuriyeti'nin başkenti yeni gûne sakin hazırianıyor. Fotoğrafta, Vitava Iraıağı'm kesen kentin simgesi Charles Köprüsü görülüyor. halkın yüzde SS'i bölünmeye karşıydı. Hiçbir referandum dûzen- lenmedi. Çekoslovakya'yı uçurum- dan aşağı iten Bratislava hükümeti- dir" diye konuşuyor. Özgürlülde beraber Çekoslovak Federasyonu'na içinde iskeletlerle dolu dolaplar olan harap durumda bir ev miras kalmıştı. Bir zamanlar kömünist bloğunun imrendiği en- düstrisi. teknoîojik bir antika sayılı- yordu artık. Sovyetler Birliği'nin çö- küşüyle pazarlar ortadan kalktı. İşsiz kalan fabrikalar Slovak- ya'daki işsizliğın yüzde 20'ye kadar yükselmesine neden oldu. Yeni ko- nan vergjler ve enflasyon işçilerin zaten zor bela ayda 150 dolan bulan maaşlannı yiyip bitiriyordu. Ma- dencilik. kimyasal fabrikalar, kö- mürle işleyen enerjı santrallan ha- vayı ve suyu zehırleyerek ülkenin üçte birinden fazlasında birçevre fa- ciası yarattı. Ancak hiçbir şey Çek ve Slovak halklannı yıldıramavacakmış gıbı Çeklerle Slovaklar arasındaki 74 yıllık evliiik 31 Arabk 1992'de kadife bir boşanmayla sona erdi. Avrupa, birleşmek için çaba harcarken Çek ve Slovak Federe Cumhuriyeti, iki bağımsız devlete bölünmeyi tercih etti. Bu aynlıktan zarar gören daha az gelişmiş olan Slovakya oldu. görünüyor. Edebivat, müzik ve avangard sanat açısından son dere- ce zengin olan, pek çok Gotık ve Ba- rok eser banndıran dünyanın bu bölgesı, Dvorjak. Mendel, Rilke ve Kafka'nın da doğum yen. Aynca. yumuşak kontakt lensler, Beta ayakkabılan. polka ve Pilsen birası da burada ortaya çıktı Paris, Londra. Roma gibi Av- rupa'nın tüm büyük kentleri görül- mesi gereken dramatik yerler olma- lanna karşın Prag, tüm bunlann arasında bir opera sayılır Charles Üniversıtesi'nde müzıkolog olan Jarmila Gabrielova "Her zaman çok güçlü bir müzik geleneğimiz olmuş- tur" diyor. Herhangi bir enstrüman çalma- yan ya da en azından şarkı söyleme- yen bir Çek'e rastlamak çok zor. Kömünist yönetimi çökertmekte protest müzik çalan, yasadışı sergi- ler düzenleyen. direniş edebiyatı ya- ratan sanatcılann bü>-ük rolü ol- muş. Bugün Çek Cumhuriyeti'nin cumhurbaşkanı olan Vaclav Havd, Çekoslovakya'nın en ünlü muhalifi olduğu günlerde Prag'ın absürd ti- yatrosu ıçın oyunlaryazardı. Göste- nşsız dairesinde yapüğı bir söyleşı sırasında. "Hepimiz, hükümet yönet- mek konusunda amatördük. Yazar- lar, doktorlar, filozoflar, ekonomist- ler bir anda hizmete çağnlmıştı. 40 yıllık totaliter yönetimin sonunda de- mokrasi deneyimi olan politikacı kal- mamıştı." diye karşı karşıya kaldık- lan zorluklan anlatıyor. Havel'in üstündeki sorumluluk- lar çok fazla. Ülkenin ekonomik yönden eli kolu bağlanmış durum- da. Politik kurumlan henüz daha yenı kurulmakta. Clkcnin gücü de Slovakya'yla aynlması nedeniyle bölünmüş bulunuyor. Ancak ne olursa olsun Yugoslavya'dan alınan ders. Çekler üzenndekı etkısıni sür- dürüyor. Havel. "L mutluyum. Tüm tehlikeiere rağmen A\rupa'nm banşa kavuşması için elindeki en iyi şans bu" diyor. Peki ya gelecek? Bazı pohtik lider- ler. Çekoslovakya'nın bolünmesine fazla şaşırmadı. "Bir zamanlar birle- şik olan İsvec >e Noneç'e bakın" di- yorlar. Yenı cumhunyetler de onlar gibı. ayn bayraklar altında olsa bıle sürecek pek çok ortak noktayı ve güçlü bir tarihsel yakınlığı payla- şıyor. Prag'da, bir parkın bankında otu- ran ihtıyar bir adam. "Bakın, ben Avusturya-Macaristan İmparator- luğu'nda doğdum. Çekoslovakya'da büyüdüm, Almanlardan dolayı acriar çektim ve Rusya'nın bir sömürgesin- de 40 yıl geçirdim. L stelik tüm bunla- n Prag'dan bir kere bile ay rılmadan yaşadım. Bugün. bin yıldır olduğu- muz gibi yeniden Çek olduk. Bunun neresi kötûT' diyor. Thomas J. Abercrombie Almanya Adalet, aşın sağalan gözetiyor P olis, geçen hafta bir Ameri- kan sporcusunu döven beş dazlaktan dördünü çarça- buk serbest bırakmakla, ceza hu- kuku poliukasını uygulamaktan başka bir şey yapmıyordu. Bu po- litika, Almanya'da her geçen gün biraz daha şiddetli tepkilere neden oluyor. Politikacılar ile kriminologlann çoğu Alman adalet sisteminin "sağ gözünün kör oünasından" yakını- yor. Bu polisin, savcı ve yargıçla- nn, iş sağcılar ya da Neo-Nazilere geldiğınde daha yumuşak davranı- yor olmalan anlamına geliyor. Berlin Özgür Üniversitesi'nde hukuk profesörü olan Herman Blei "Burada onlarca yıldır varolan eğilinüerin sonuçlannı alıyoruz" di- yor: "Şiddet suçları gittikçe daha ha- fif biçünde cezalandu-ümaya başlan- dı. Siyasal bir güdü söz konusu ise, sağcı bir sanığa solcu olandan çok daha müşfik davraıulıyor." Amerikah sporcu Duncan Ken- nedy'yi dövmekle suçlananlardan dördünün sahverilmesıne karşı yükselen öfke dalgası, bir ölçüde olayın uluslararası bir skandal ya- ratmasından kaynaklanıyor. An- cak, anımsattığı dığer olaylar. dik- katlerin yeniden ceza hukuku sis- teminde yoğunlaşmasına yol açtı. Geçen ay, eski Sachsenhausen toplama kampını ateşe vermekle suçlanan ikı kışı suçsuz bulundu. Sorgulan sırasında her ikisi de suç- lannı ıtiraf etmiş, ancak, daha son- ra ıfadelennin baskı alünda ahndı- ğını söylemiştı. Hükmün venlmesınden sonra yapılan bir tartışmada milletvekili Frank Werner "Gerçek şu ki.savcı- lar son derece zayıf bir iddianame hazırladı ve tümüyle samklann iti- raflanna dayanmaları hiç iyi olma- dı" dedı. I Adalet sisteminin trajedisi Sachsenhousen ve Berlin yakın- lanndaki diğer toplama kampla- nnda öldürülenlenn anıiannı ko- rumaya yönelik vakfın yöneticisi Jurgen Dittberner. karan Ahnan adalet sisteminin trajedisi olarak nitelendirdı. Sachsenhousen davasının ulaş- tığı sonuç. aynı kişinin yine ka- muoyunun dikkatini toplayan bir başka saldın olayının saruğı olma- sı ve sonradan salıvenlmesı yüzün- den özel bir önem kazanmış du- rumda. Sanık, hayranı olduğu StefH GnuTın yeniden şampiyon olması için rakibi Monica Seks'i bıçakladığını itıraf etmiştı. Bir yargıç. saldırganın o sırada- ki zihinsel durumu nedeniyle eyle- minden sorumlu olmadığı karan- na varmıştı. Hiçbir kayıt konmak- sızın serbest bırakılmış, yargıç te- nis maçlannı ızlemekten alıko- nulmasına bile karşı çıkmıştı. Bu iki karann ilan edılmesınden sonra Almanya'nın en yüksek ti- rajlı gazetesi Bıld, kararlan ön say- fadan verdiğı "Domuzca bir ada- let" başlığı ile protesto etmiştı. I Cinayete para cezası Geçen hafta venlen bir başka hüküm kamuoyunu bir kez daha öfkelendirdi. Dresden'de bir yar- gıç, üç sanığı Mozambıkh' bir işçiyi öldürmekten suçlu buldu. Bunlar- dan ikisini belırli bir süre gözetim altında tutulma ve para cezası öde- meye mahkum ederken, üçüncü- sünü iki buçuk yıl hapis cezasına çarptırdı. Bu olaylar, ağır suçlardan hü- küm giyen solcu Kızıl Ordu Frak- siyonu üyelerine yapılan muamele ile büyük bir karşıtlık halinde. On- lann çoğu onlarca yıllık. bazılan da ömür bpyu hapis cezasına çarp- tınlmışü. Ömeğın. bir cinayet işle- yen gruplarda yer alan Irmgard Möller şu anda 15 yıl artı ömür bo- yu hapis cezasını çekiyor. Berlin Başsavcısı Jutta Limbach "Alman adalet sisteminin işleyişine karşı yükselen büyük bir öfke söz konusu. Bu ülkede. sistemimizin sağ gözünün kör olduğu izleıûmini yaratan pek çok şey oluyor" dedi. Başbakan Helmut Kohl. gelecek yıl yapılacak genel seçımler önce- sinde suç ola>anı vurgulayacağını söyledı. Geçenlerde hükümet, ya- şamı tehlikeye sokmayan yarala- maya verilecek hapis cezasmın 3 ıla 5 yıla yükseltilmesini de içeren yeni yasalar paketi sundu. Önde gelen politikacılar Neo- Nazilere karşı kullanılabiJecek mevcut tüm yasalann daha şiddet- le uygulanmasını isü'yor. Parla- mentonun tanınmış bir üyesı olan Envin Marsche»ski, halkın içinde Nazi simgelenyle dolaşmanın bir yıla kadar hapis cezası verilebile- cek bir suç oluşturduğu halde bu yüzden hemen hiç kimsenin mah- kemeye çıkanlmadığıru söyleyerek polısi uyardı. The New York Times Stephen Kinzer