Katalog

CUMHURİYET/14 DtZt-RÖPORIAJ 7 HAZÎRAN 1991 başında M.Kemal:Kürtler özerk olacak• • Oncesi ve sonrasıyla ŞEYH SAtT AirAKLANMASI UĞUR MUMCU AU"JL7 Ocak 1923 tarihinde îzmit'i ziyaret eden Mustafa Kemal Paşa, 'Kürt özerkliği' konusunda açıklamalarda bulunmuştu. 12 Eylül döneminde sansürlenen bölümde şöyle diyordır. "Anayasamız gereği zaten bir çeşit özerklik oluşacak. Hangi bölgenin halkı Kürt ise onlar kendi kendilerini özerk olarak yönetecekler. Türkiye'nin halkı söz konusu olurken onları da beraber ifade etmek gerekir" 1919ve 1920 yıllan birbiri ardına patlak veren ayaklanmalara sahne oldu. Nusaybin'de Ali Batı ayaklanması, Anzavur ayaklanması, Düzce ayaklanması, Çapanoğlu ayaklanması, Zile ayaklanması, Konya ayaklanması, Çerkez Ethem ayaklanması ve Koçkiri ayaklanması birbirini izledi. Kurtuluş Savaşı'mn lider kadrosu, tüm bu olaylardan îngilizleri sorumlu tutuyordu. Mustafa Kemal Paşa anayasa gereği 'Kürtlere özerklik' verilecegini söylemişti. Mustafa Kemal Izmit döniişö Yanmca'da krta teftişinde. .usul sorununun Lozan'da kitlenmesinden sonra patlak veren Nasturi ayaklanması, işin içinde Ingilizlerin de olduğu kuşkusunu uyandırdı. Hıristiyan Nasturiler Hakkâri'yi istiyorlardı. 1924 yüında başlayan ayaklanma iki ay içinde bastmldı. îngiliz uçaklanmn Türk birliklerini bombaladığı olaylar sırasmda, Kürt aşiretleri de Nasturilere karşı savaşa katıldı. 30 Ağustos 1922'deki Büyük Utku'dan sonra Gazi Mustafa Kemal, 14 ocak günU bir yurt gezi- sine çıkmıştı. Bu yurt gezisinin Eskişehir'den son- raki durağı tzmit'ti. 16/17 ocak günü Gazi Mustafa Kemal Körfez'e bakan tepe üzerindeki "tzmit Kasn"nda tstanbuT- dan gelen gazeteciler ile konuşuyordu. Akşam gazetesi yazan Falih Rıfkı'nın (Atay) bir sorusu uzerine Gazi Paşa, Musul ve Kürtler konu- suna değiniyordu. "Musul" diyordu Gazi Paşa "ulusal sımrlan- mız içindedir. Bu ulusal sınır deyişini d« ben bul- mttstum." (93) Ve şöyle sürdürüyordu konuşmasuu: " — Musul'u da kendi topraklanmız içine alan anıra ulusal sınır denuştim. Gerçekten o zaman Musul'un güneyinde bir ordumuz vardı. Fakat bi- raz sonra bir İngiliz kumandanı gelmiş ve lbsan Paşa'yı aldatarak orada oturmuş.(94) Musul bizim için çok ODemlidir. Birincisi, Musul'da suursız ser- vet oluşturan petrol ksrynakJan vardır." Musul'un ulusal sınırlar içine alınmasını gerek- tiren ikinci nedeni Gazi Paşa şöyle açıklıyordu: — ..tkindsi onun kadar öncnüi olan Kurtlttk so- runudur. tngilizler orada bir Kürt hükümeti knr- mak istiyorlar. Bunu yapariarsa, bu duşunce bi- zim sınırlanraız içindeki Kürtlere de yayılır. Buna engd olmak için suun güneyden geçirmek gerekir.. Gazi Paşa, o gün "Kürt özerkligi" konusuna da değinmişti. Ancak, konuşmasının bu bölümünün yaymına 12 Eylül dönemindeki Tarih Kunırau yet- kilileri izin vermemişlerdi. Bu konuşma "2000'e Dojnı" dergisince 1987 yılında yayımlanacak- «.(95) "Tarih Kunımu-Atatürk ve Devrim Araşürma Merked" mührunü taşıyan 1089 giriş numarah tu- tanağın 15 sayfası yayımlanmamıştı. Yayımlanmayan safya Gazi Pasa'nın Kürtlere özerklik verilmesi ile ilgili bölümleri kapsıyordu! Neler konuşulmuştu o gün? Vakit gazetesi Başyazan Ahmet £mln (Yalman) Gazi Paşa'ya "Kürt sonınuna deginmiştiniz" di- ye giriyor ve yanıtı 64 yıl gizlenen şu soruyu sonı- yordu: " — Kürtlük sorunu nedir? Bir iç sonıa olarak deginsenu iyi olur." Gazi Pasa'nın yanm şöyleydi: " — Kürt sorunu, bizim, yani Turklerin çıkar- lan için kesinlikle soz konusu olmaz. Çünkü, bi- zim sınırlanmız içinde Kürt ögeleri oylesine yer- leşmişlerdir ki, pek sınırlı yerlerde yoğun olarak yaşarlar. Bu yogunluklannı da kaybede ede ve Turklerin içine gire gire öyle bir sınır oluşmuştur ki, Kürtlük adına bir sınır çizmek istersek, Türki- ye'yi mahvetmek gerekir. Örnegin Erzurum'a gi- den, Erzincan'a Sıvas'a giden, Harput'a kadar gi- den bir sınır çizmek gerekir. Ve hatta Konya çol- lerindeki kurtleri de göz önünde tutmak gerekir." Gazi Pasa'nın Kürt konusundaki gözlemi buy- du. Peki nasıl bir çözüm düşünüyordu? " — Bu nedenle başhbaşına bir Kürtlük düşün- mekten çok, anayasamız gereğince zaten bir çeşit özerklik oluşacaktır. O halde hangi bölgenin hal- kı Kürt ise onlar kendi kendilerini özerk olarak yö- neteceklerdir. Bundan başka Türkiye'nin halkı söz konusu olurken onlan da beraber ifade etmek ge- rekir. İfade olunmadıklan zaman bundan kendi- leri için sonın çıkanrlar. Şimdi TBMM hem Turk- lerin hem Kürtlerin yetkili temsilcilerinden oluş- mnştur. Ve bu iki öge, bütun çıkannı ve bütun yaz- güannı birieştirmiştir. Yani onlar bilirler ki, bu or- tak bir şeydir. Ayn bir sınır çizmek dognı olmaz." Nasıl bir özerklik olacaktı bu? Gazi Paşa, "özerklik" demiyordu, "bir çeşit özerklik" diyor- du.(96) 1921 Anayasası da 21. maddesiyle illerin "ma- nevi kişiliğe ve özerklige sahip" olmalannı öngö- rüyordu. Madde şöyleydi: " — ll yönetimi yereJ işlerde maoevi kişilik sa- hibidir ve özerktir. Dış ve iç siyaset, dinsel, adli ve askeri işler, uluslararası ekonomik ilişkiler ve birçok Ui ilgilendiren işler dışında, hükiımetin öne- risi uzerine Buyuk Millet Meclisi'nce çıkanlacak yasalar gereğince evkaf, medreseler, egitim, saf- lık, ekonomi. tanm, bayıaduiık, sosyal yardım ış- lerini düzenlemek il kurullannın yetkisindedir." Koçkiri ayaklanması 6 Mart 1921 gunü başla- mıştı. Yunan Ordusu da Bursa'run doğusundan 23 mart günü saldırıya geçmişti. Sonunda Koçkiri ayaklanması bastınlmış; Hay- dar ve Alişan Beyler 17 Haziran 1921 günü 32 ki- şiyle teslim olmuşlardı.(97) Ayaklanmamn liderlerinden Baytar Nuri, neden yenildiklerini açıklarken şu nedenleri sıralar: 1- Sevr Antlaşması'ıun Kürtler arasında heyccan yarattığı, ancak itilaf devletlerinin ayaklanmalara kayıtsız kaldıklan, 2- Kürtlerin aşiretlere bölünmüş olması; aşiret- ler arasında dağınıklık ve düşmanlığın birliği en- gellediği, 3- Orta sınıfın oluşmaması nedeniyle aşiret re- islerinin devletçe kendi saflanna çekildikleri, 4- Aşiretler arasında din ve mezhep aynmları- nın yol açtıjb güvensizliği giderecek Kürt aydınla- nnın yeterli sayıya ulaşmamaları, 5- Türk ordusunun silah ve sayı üstünlüğü. (98) Baytar Nuri, Koçkiri ayaklanmasımn Kürt ba- ğımsızlık savaşında bir "asama" olduğunu yaayor. Genelkurmay Başkanlığı'nca yayımlanan "Türk İstiklal Harbi" adlı kitapta da aynı yargıya hemen hemen aynı sözcüklerle yer veriliyor: " — Siyasi bakımdan büyük önem taşıyan bu ha- rekât dolayısıyla, Kürt bağımsızlığı davasının ilk basamağının Koçkiri olaylan ile kurulmak isten- digi, bu dış etkilerin en açık ve kesin deh*lidir."(99) 1919 yıîı 12 mayısında Nusaybin'de Ab Batı ayaklanması başlamış; aynı yüın kasım ayında An- zavur ayaklanması başgöstermişti. Anzavur ayak- lanmalanm 1920 nisanında Düzce ayaklanmalan izlemiş; TBMM ordulan, "Kuvayı Inzibatiye" ile savaşmışlardı. Ayaklanmalar birbiri ardından geliyordu. 15 Mayıs 1920'de Yozgat'ta Çapanoğlu ayaklan- ması başlamıştı. Ayaklanma Çerkez Ethem Kuv- vetlerince bastmldı. Hükümete sığınan bir kısım ayaklanmaanın oluşturduğu "Akdağmagdeni Ala- yı"ndan kaçanlar da Küçük Ağa ve arkadaşları- nın liderliğinde yeniden ayaklanmışlardı. Çerkez Ethem'in "Kuvayı Seyyare"si bu ayaklanmayı da bastırdı.(lOO) 1920 yılı haziran başında Zile ayak- lanması başladı.(lOl) Ayaklanma Cemil Cahit Pa- şa (Toydenmir) komutasmdaki kuvvetlerce bastı- nldı. 4 Ekim 1920'de Zeynelabidin liderüğindeki Kon- ya ayaklanması Albay Refet (Bele) kuvvetlerince bastmldı. Bu bastırma harekâtma Demirci Efe li- derliğindeki milis güçleri de katıldı. Çok geçme- den Demirci Efe de hükümet kuvvetlerine, karşı ayaklandı. Bu ayaklanma da bastmldı. 27 Aralık 1920 günü Nâzım Hikmet'in "4 top ve 1800 atlı bir ihanet / Yani Çerkez Ethem" di- zeleriyle anlattığı Çerkez Ethem ayaklanması baş- lamıştı.(102) Çerkez Ethem ayaklanması 24 Ocak 1921'de bastmldı. İki ay sonra da Ankara hükümeti Koç- kiri ayaklanması ile karşüaşrruştı. Kurtuluş Savaşı'nın üder kadrosu bütun bu olay- lardan tngiüzleri sorumlu tutuyordu. Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak, "tngiliz- lerin bu defa da komünistligin tamimi gibi bir mas- ke altında" bazı kimseleri Türkiye'ye gönderecek- lerini, Sovyetler Birliği'nde "Halk Şoralar Fırkası" adıyla bir komünist partisi kuran Enver Paşa iie de Ingilizlerin ilişkiye geçtiklerini şifre ile Karabe- kir'e duyuruyor, Kâzırn Karabekir de bu kuşkula- n paylaş»yordu.(103) Musul sorununun Lozan'da kiüenmesi ve soru- nun Cemiyet-i Akvam'da çözütaaesi kararmdan sonra patlayan Nasturi ayaklanması bu kuşkula- nn daha da artmasma yol açmıştı. Musul konusunda Ingilizler ile ilk görüşme 19 Mayıs 1924 günü Istanbul'da yapıldı. "Haüç Toptanbsı" olarak adlandınlan bu görüşmeden bir sonuç alınamadı. tngilizler, Haüç toplantısında Musul'daki haklanndan vazgeçmek bir yana bir de Nasturi sorununu ortaya atmışlardı've Hakkâri'- yi de istiyorlardı.(104) Toplantı 5 haziran günü kapandı. 7 agustos günü de ayaklanma basladı. Nasturiler Hangediği bölgesinde Hakkâri Vali- si Halil Rıfat Bey'i yaralayarak tutsak almışlar, Jandarma komutanını da öldürmvişlerdi. Nasturi ayaklanroası Nasturiler, Süryani papazlanndan Nastoris ta- rafından kurulan "Nastur" mezhebine bağlı Hı- ristiyanlardı. Suriye ve Mısır'a kadar yayılan Nas- turiler, Türkiye sınman içinde Hakkari'de yaşat- lardı. Hakkâri bölgesinde ayaklanmadan önce İngiliz misyonerleri görülmüştü. Bu misyoner kıhğında- ki İngilİ2 subaylarının Imadiye ve Çömelek'te Nas- turileri örgütledikleri ve ayaklanmaya hazırladık- lan anlaşıhyordu. Ayaklanma, Çal (Çukurca), Oramar, Çölemerik. Beytüşşebap ve Habur suyu çevrelerinde başladı.(105) Hükümet, 14 ağustos günü ayaklanmayı bastır- ma karan aldı. Görev Cafer Tayyar (Egflmez) Pa- şa'ya verildi. Bakanlar Kurulu, Nasturi ayaklanmasımn bas- tırümasından Kürt aşiretlerinden de yararlanmayı planladı. O sıralar Turkiye'de bulunan ve "Sünko" diye bilinen Şikak Kürt aşireti reisi tsmail Ağa ile ilişki kuruldu.(106) Zaho bölgesindeki Gılıgoyan aşiretinin de desteği sağlandı. Güli ve Gürür aşi- retleri de Nasturilere karşı savaşa katıldı. Musul'daki İngiliz birlikleri hava akınları ile Nasturileri destekliyordu. 21. Suvari Alayı'na 14 eylül günü Şiraniş ve Birsivi'de üç İngiliz uçağı ateş etti.(lOT) 15 eylül günü Gavdan, Manhuran, Pavriz. Bar- dino ve Kiravi aşiretleri de Cafer Tayyar Paşa kuv- vetlerine katılacaklannı bildirdiler. İngiliz uçakları sürekli olarak birliklerimize sal- dırdılar. 4 eylül günü birliklerinden . Yüzbaşı Ihsan. Tegmen Vanlı Hurşit, Tegınen Rasim, Rıza ve Tev- fık, 270 kadar er 10 otomatik tüfek ve 380 tüfekle kaçışları olayı büyür. Teğmen Rıza, Bitlis Milletvekili Yusuf Ziya'nın kardeşidir. 16 Eylül 1924 günü Başbakan lsmet Paşa'nın Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Paşa'ya yazdığı raporda Bitlis Milletvekili Yusuf Ziya'nın kardeşi Beytüşşebap'taki 18. alay Emir Subayı Rıza'nın ağabeyi Yusuf Ziya'ya gönderdiği 31 ağustos ta- rihli telgrafta "Emredileu miktardaki meblagı em- rinize poliçe etmek uzere cevabını bekliyornm" dendıği kaydediliyordu.(108) Yu,suf Ziya da Tefmen Rıza'ya, Erzurum'a gi- deceğini, paranın hemen gönderilmesini, tutannın önemli olmadığım bildirmişti. tsmet Paşa, bu şifreli yazışmalann ayaklanma ile ilgili olduğu kanısındadır. Ustelik, kaçan subay- lardan biri Zaho'dakı İngiliz birlıklerine katılnuş- tır! lsmet Pasa'nın yazısında "Kürt aşiret reisleri- nin Türk kıtalanna katümaya hazır olduklan" da beürtilmişti. Nasturi ayaklanması 28 eylül günü kesin olarak bastmldı. Ayaklanmanın liderleri Irak'a doğru kactılar. Turkish Petroleum şirketi 25 Temmuz 1923 gü- nü lngiltere Dışişleri Bakanhgı'na basvurarak Mu- sul'un Türklere bırakılmamasını istemişti. lngiltere 6 Ağustos 1924 günü de Cemiyeti Akvam'a baş- vurarak Musul sorununun ele alınmasını istemişti. Nasturi ayaklanması bu başvurudan bir gün son- ra başlamıştı! Ayaklanmanın bastınlmasmdan sonra Genelkur- may Başkanı Fevzi Çakmak, 23 Ekim 1924 günü MiUi Savunma Bakanhgı'na şu raporunu gönder- mişti: " — Musul sorunu henüz açık ve beUi bir biçim göstermemekte ve bu nedenle gend dnnımdaki be- lirsizlik devam etmektedir. lngilizier, bir yandan çeşitii durumlar yaratarak ve styasal görüşmeler ha- ztrlayarak ve düzenkyerek zaman kazanmakta, bir yandan da lrak'ta daha guçlü bulunmak konusu- na önem vermektedirkr. Musâl ihnin kuzey bölüm- lerinde suayönetim Dam, Lânli subaylann Irak'taki kıtalanna rvedOikk yollanmalan, Irak'taki kuvvet sıklet merkezinin Musul a nakloluaması, tngüiz- lerin tran içinde de faaliyet göstermekte olmalan, bizzat müstemlekeler bakanının nçakla Mnsul'a kadar giderek denetlemeleıtk bulunması, aynı za- manda Irak başbakanının da Irak hükümeti adı- na Musul'un bütun sancaklannı dolaşması ve de- netlemesi ve en son istihbarat cümlesinden olarak kuvvetli bir İngiliz donanmastnın Basra'ya hare- ket ettirilmiş olması, tngiltere'nin Musul sorunu- na çok önem verdigini göstermektedir."(109) Genelkurmay Başkanı şu kanıdadır: Yalruz siyasal görüşmelerle yetinmeyelim, savaşa hazırlıklı olalım... Şeyh Sait ayaklanması da işte tam bu günlerde başladı. Yann: Islam» Ktrtç«l«k 93) lnan An. Gazi Mustafa Kemal Atatürk'un 1923 -. EskişehiT-lzmit konuşmalan, TTK Yay. 1982 Ank. s: 45. Konusmalan bugunkü dile çevirerek yayımhyoruz. .Ahmet Emin Yalman, anı- lannda bu konuda söz etmiyor. Ancak, 26 Ocak 1923 günlü Vakit gazetesin- de "tagiHzler Körtcmliik meselderi etnfiBda tahriklen giristüer vt ortakgı boUadırmaya basladılar" konusumı işleyen "tngiltert ve Kürtcölük" başlık- h bir yazı yazdığrnı anlatıyor (Yalman, Ahmet Emin. Yakın Tarihte Gordük- lerim ve Geçirdiklerim, cilt 3. Yenflik Basımevi 1970 tst s: 33). 94) Jaeschke Gotthard. tngiliz Bdgeleri s: 33; Tansel Selahattin. Mond- rostan Mudanya'ya kadar 1 cilt Başbakanhk Küttür Mtts, Yay. Ank. 1973 s: 39. Atatttrk, Söylev'de Ali Ihsan Sâbis'i ağır biçimde eleştirir. Atatürk Söylev, TDK yay. Ankara 1981 s: 490. General Sâbis'in 2. Dunya Savası yıl- larmdaki siyasal tutumu ve iUşküeri hak. bkz (Mumcu Uğur, 40"lann Cadı Kazanı, Tekin Yay. 1990 lst, s: 40 vd) Gene Sâbis'in arulan için bkz (Sâbis Ali rbsan, Birinci Dünya Harbi cilt 3, Nehir Yay); Sirel Ziya Arif, Bir Emri- vaki Ue tngilizler Musul'u Nasü Aldılar, Yakm larihiiniz, 26 nisan 1962 s 261-2. 95) 2000'e Doğru, 30 Ağustos-6 Eylül 1987 Gizlenen Tutanak, Atatürk, Kürtlere özerklik, s: 1-6. 96) 2000'e Doğru, 1921 Anayasası'nın illere özerklik tamyan bu maddesi- ni görmezlikten gelmişti. Konusmarun bu açıdan yorumu için: Uğur Mum- cu, Türk ve Kürt; Cumhuriyet, 5 Arahk 1989. 97) Türk tstiklal Harbi s: 280. M.Nuri Dersüni. Alişan ve Haydar Beyle- rin önce idama mahkûm olduklannı, sonra TBMM karan ile affedüdikleri- ni, uzun süre tstanbul'da sürgun yasadıktan sonra 1931 yıhnda çıkarılan af yasasını izleyen günlerde Koçkirrye döndüklenm, Zara'da Kaymakam Şük- rü eliyle düzenlenen bir suikast sonucunda öldunildtıklerini yanyor. (Dersi- mi s: 147) 98) Dersimı s: 151 99) Türk İstiklal Harbi s: 280; Dersimı s: 152 "Koçkiri Knrt İstiklal ssvaşı- nın Mr merhalesidir, ODUIÜ* bir meydan moharebesi kaybettik. Fakıt harp bitmedi. Blz so» laferi kazanacağız." 100) Kutay Cetnal, Çerkes Ethem Dosyası, Boğazıçi Yay. 1989 Ist. 3 bası s: 305 vd. 101) Şehidoğlu Sureyya Hami, MOli Mücadde'de Zile Ayaklanması, 1983 Ank. s: 20. 102) Nadi Yunus, Çerkez Ethem Kuvvetlerinin thaneti, Sel Yay. 1955 Ist. s: 105 vd; "Çcrkez Etbem'in ihaaeti kamtlanmış sanlmaz. tspatrtmeyigerektiriyor". (Bkz. Küçük Yalçın, Türkiye Uzerine Tezler, Tekin Yay. 1985 Ist. s: 710-11); aynı doğrultuda görüs (Şener Cemal, Çerkes Ethem Olayı, Okan Yay. Ist. 1984, s: 70.) 1Urde|leriın, Yonaaulan pek tyl taunm. Diaimizi, •amusomuzu, hnrrl- yettmizi, mahnuzı müdafaa etmekte baloıınınslanlu. Onlar Türk milletiae degi! asi M.Kenuü Paş» ve asaklanna karsı barp ediyoriar. -Çerkez Ethem, Pryami Sabah 2 Nisan 1921." (Sanhan Ze^, Çerkez Ethem'in thaneti, Kaynak Yay. 1984 lst. s: 192) Çerkez Ethem'in Yunan ordusuna katıhnası ve Türk ordusu ile savaşı hakkmda bkz. (Akmcı Ibrahim Ethem, Demirci Akıncuan, TTK yay, 1978 Ank, s: 31) 103) Karabekir KSzım, tstiklal Harbimizde Enver Pasa ve lttihak «e 1e- rakki Erkânı, Tekin Yay. 1967 lst. s: 138-39 ve 327. UUgUizlerhı Eavcr >t Hılil P«jal»rit teraasa gefaaestee tavasnt etö#l P- «ar baynrnlu Hakkı ismindeld saku») 104) Kurkçüoilu ömer, Türk-tngüıı llişküeri, (1919-1926) SBF Vay. 1978 Ank. s: 292. 105) Doğu Bolgesi'ndeki Geçmiş hyanlar ve Ahnan Dersler, Genelkurmay Yay. 1946, Ank. s: 16, Mumcu Uğur, Kâam Karabekir Anlatıyor, r. 138. 106) Türkiye Cumhuriyeü'nde Ayaklanmalar, 1924-1938, Genelkurmay 'öy 1972 Ank. s: 43-44; Sekban, Kürt Meselesi, s: 139-141. 21 Haziran 193O'da tran Şahı tarafmdan duşürüldüğu pusuda öldürülen tran'daki Kürt ayaklan- malannın lideri Simko, Kürtler tarafından "Kart Zapatın" olarak adlandı- nhyor. Bkz. Kürt Halk Hareketi ve Baas Irkçıhğı, Komal Yay. 1975 Ank. 43. 107) Türkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, s: 55. 108) Türkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, s: 484. 109) Türkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar, s: 486.