Katalog

CUMHURİYET/14 DİZİ-RÖPOKIAJ 4 HAZİRAN 1991 Ingiltere ve Fmnsa, 1920 yılının başında Türkiye'yi ( nasılparçalayacaklannftartışıyorlardı Avrupa'da Küıdistanpazarhğı Oncesi ve sonrasıyla ŞEYHSAÎT AYAKLANMASI UĞUR MUMCU — 3 — 26 Şubat 1920 Perşerabe günu Londra'da S. W 1 Downing Street 10 numaralı Başbakanlık Konu- tu'nda toplanan konferansın sabahki otununu kı- sa sürmüş; görüşmeler öğleden sonra saat 16.00'da başlamıştı.'46 ' Toplantıya Dışişleri Bakanı Lord Curzon başkan- hk ediyordu. Başbakan Lloyd George o gün top- lantıya gelmemişti. Konferansa katılan Fransız De- legasyonu Başkanı B. Cambon, söz almış konuşu- yordu. Konu, Kürdistan'dı. Kürdistan bağımsız olacak mıydı? Olmayacak mıydı? Ingiliz Dışişleri Bakanı Lord Curzon, söz alarak "Kürdistan konusunun çözülmedigini" söyledi. Başbakan Lloyd George, Avam Kamarası'nda ya- pacağı konuşmayı hazırlıyordu. Başbakan, Avam Kamarası'nda Turk* olmayan soyların yaşadığı bü- tün bölgelerin Türk lmparatorluğu'ndan aynlma- sı görüşünü savunacaktı. Bu soylar kimlerden oluşmaktaydı? Araplardı, Ermenilerdi, Suriyeliler ve Kürtlerdi. Fransız delegasyonundan B. Berthelot: — Kürdistan yeni bir ögedir. Gdecegi Sykes- Picot Aniaşması< 47 ) ile çizilıniş degildir, diyor ve Kürdistan'da çeşitli madenlerin bulunduğunu ileri sürüyordu. Lord Curzon, Sykes-Picot Anlaşması'nın Fran- sızlara Ortadoğu'da ekonomik haklar vermediğini söylüyordu. Kürdistan, bu bakımdan da önemliy- di. Çünkü, kurulacak bir Kürdistan, Ermenistan ve Suriye-Geldani bölgesine yakın olacaktı. Kürdistan madenleri üzerinde kim hak sahibi olacaktı? Fransa mı? Ingiltere mi? Ingiliz ve Fransız delegasyonu bu konuda anla- şamamışlardi. Ertesi günkü konu Ermenistan'dı. Başbakan Lloyd George'un başkanlığındaki toplantıda Erme- nistan konusu görüşülmüştü. Hem Ermenistan kurulacaktı hem de Doğu Ka- radeniz'de Ermenistan'ın korumasında "özerk Laz Derleti." 17 mart günü Gürcü Cumhuriyeti temsilcileri adı- na N. Ceitze de kaldığı Curzon Hotel'den Barış Konferansı Başkanlığı'na gönderdiği dilekçe ile Art- vin'i istiyordu. Londra Banş Konferansı'nda Kür- distan konusu karara bağlanmadı. Sorun, ttalya'nın Sen Remo kentindeki toplan- tıda karara bağlanacaktı. Konferans 18 Nisan 1920 gunü "Villa Devechan" da başladı. Ingüiz Başbakanı Lloyd George, 19 Nisan 1920 Pazartesi günü saat 16.00'da başlayan toplantıda söz aldı. t Konu, gündeme gelmişti. Lloyd George sözlerine, "Kürdistan hakkında ka- rar vennek çok güçtiir" diye başlamış ve şöyle ko- nuşmuştu. Bu konuşmayı tutanaktan izleyelim: "— Bu ülke şimdiye degin Türk tmparatorlugu- nun bir parçası olagelmiştir. Ülkede oturanlar, ge- nellikle komşulan ile ve çogu zaman da Türk hü- kimetinin kendisi Ue savaş haUndeki kabüelerdir. Ülke, Ermenistan'ın yanı başında olduğu ve yazgı- n da Asuri va da Geldani Hıristryanlan ilgflendir- difi için Avrupalı iilkeler açısmdan ilgi çekicidir. Aynca Guney Kürdistan, Biiyttk Britanya'mn raan- da yönetiminin denetimi altına geçme olasüığı bu- lonan Musul ilinin de bir bölamünü oluşturur. Çeşitli olasılıklar ileri siiriümüştür. Oraeiin Fransız hüküraeti ile tngiliz hükümeti- nin ülkenin bazı bölümleri üzerinde konımanlık kunnalan gibi. Halbnld,taerikisi de bu sorumlu- tagnyüklenmekistenıen^şlerdir. Bomın üzerinettl- keyi Tnrldye'den ayınp özerklik vennenin iyi ola- cafı düşünüldn. Ancak Kürtierin kendüerinin ne istedigini ve özerk bir devlet olarak örgütlenecek oluriarsa ne denli bir denge oluşturacaklannı kestirmek güçtür. Chnrchill de Idşisel olarak Kürtierin daygulannı an- lamaya çalışmıştır. Istanbul, Bagdat ve başka yer- lerde soruştunnalar yapürdıktan sonra sonnçta temsil yetenegi olan bir Kürt bulma olanağı eide edUememiştir. Hiçbir Kürdün, kendi özel kabilesi- nin dışıada hiçbir şey lemsil etmedigi izlenimi edi- nilmektedir."««> Lloyd David George, Şerif Paşa'nm da Kürtleri temsil ettiğine inanmamaktadır. Istanbul'dan ve Bağdat'tan gönderilen raporla- n günü gününe okuyan tngiliz Başbakanı şu kanı- dadır: "— ..Kiirtlerin, arkalannda büyük deylet olma- dıkça variıklannı sürdüremeyecekleri düşüncesin- de oldnklan izlenimi edinilmektedir." tngiliz korumanlığını isteyerek kabul edecekleri ve Fransız koromancılığını isteyecekleri kuşkusuz- dnr. Ama ne Fransa ne Büyük Britanya bu gorevi üstlenecek oluriarsa -ki ber ikisinin de istemeyece- ji umulur- kendilerinin Türk konıması alünda bı- rakılmalannın veglenebOecegı düşnncesinde olduk- lan sanüryor. Ülke Türk yönetimine alışmıştır ve degişik bir koruyucu keşfedemeyecek ise Türkiye1 den aynlması güç olacakür. Musul ilinin dağlık kesiminde Kiirtler oturduğn için Göney KnrdisUn'ın bu böliımü İngiliz çıkar- laruu ilgikndirir. Bağımsız bir Kürdistan diişıinül- dügü sreda, bu Kürtierin Musul ilinin öteki böliim- lerinden aynlarak yeni bağımsız Knrdistan devle- tine baglanabilecegi amulmuştu. Şimdi akiıgımız bilgUere göre Musul ilinin bö- Innmesi uygulamada yapılmayacak ve bnna ilk karşı koyacaklar da Kürtler olacakür! Bn dnramda bağımsız bir Kürdistaa kurulursa, o zamaa Musul ilinin bir kısım halkının Britanya mnH«ı aHında mı kalnuryı, yoksa kendi vatandaş- lan ile mi birieşmeyi istedikkrine kendilerinin ka- rar vermelerinin sağlanmasıdır. Bn konuyu anlaşma içinde çözmek çok güçtür." tngiliz Başbakanı zaman kazanmak istiyordu. Londra Konferansı, 20 Şubat 1920 Kürdistan bağımsız olacak mıydı, olmayacak mıydı? Konferansın en önemli^ündem maddelerinden biri de buydu. Ingiltere Başbakanı Lloyd George, Türk olmayan bütün soylann yaşadığı bütün bölgelerin Türkiye'den aynlması gerektiği görüşündeydi. Fransızlar, Kürdistan'da değerli madenlerin olduğunu ileri sürüyordu. Bunlar üzerinde kim hak sahibi olacaktı? Konferansta Ermenistan ve özerk Laz devleti kurulması karara bağlandı, ama Kürdistan konusu çözülemedi. San Remo Konferansı, 19 IMsan 1920 Ingilizler, arkalannda büyük bir devlet olmadıkça Kürtierin varhklannı sürdüremeyecekleri görüşündeydi. Fransızlar da Kürdistan'ı ellerinden kaçırmak istemiyordu. Konferansta Kürtierin bulunduğu bölgelerde, Kürt, İngiliz, Fransız, İtalyan, Âcem temsilcilerinden oluşan bir heyetin inceleme yapmasına ve bir özerklik planı oluşturulmasma karar verildi. Aynca eğer Kürtler bağımsız olmak isterlerse, Türkiye, bölgedeki hak ve yetkilerinden vazgeçecekti. Bu maddeler, Sevr' de de yer aldı. 19 nisan 1920 tarthinde, ttalya'nın San Remo kentinde başlayan konferansm yüksek konsey üyeleri. tngiliz Başbakanı Lloyd George (solda önde), «rkasında Dışişleri Bakam Lord Curzon, fransız Dışişleri Bakanı MUIerand (sagdan nçüncü). (Fotograf: niustraüoa, 24 Nisan 1920) SAN REMO'DAN SEVR'E DOGRU — tngütere, Fransa ve ttalya tarafından San Remo Konferansı'nda çizilen ve Sevr Anlaşması'yla kesinleştirilen yeni Türkiye haritasmda, Malatya-Bitlis- Diyarbakır üçgeninde kalan bölge 'Kürdistan' olarak kabul ediliyordu. Aynca Kars ili Ermenistan sınırlan içinde bırakılıyor. tzmir ve çevresindeki iller Yunanlılara bırakılıyordu. (Illustration, No: 4029/ 22 Mayıs 1920) TürkiyB sınırlan W'.]- \ Boğazlar bölgesi 1922 yılında tsviçre'nin Lozan kentinde başlayan görüşmelerde Türkivr'yi tsmet Paşa, tngiltere'yi Lord Curzon (soldan 2.), Fransa'yı M. Poincare (soldan 3.) İtalya'yı ise B. Mussolini temsil ediyordu. (The Graphic, 25 Kasım 1922) Fransız Delegasyonu Başkanı Dışişleri Bakanı Mösyö Millerand da Kürdistan'ı elinden kaçırmak istemiyordu. Bu çelişkiyi tutanaktan izleyelim: "— B. Millerand konnşmalan sırasmda Lord Curzon'un Musul ilinde yaşayan bazı Kiirtlerin Bri- tanya mandasına gececeklerine işaret ettiğini belir- terek, bu konunun tümıi ile Fransız ve tngiliz hü- kümetlerinin arasmdaki bir sorun olduüunu ve van- lış sonuç çıkanlmamasını sağlamak amacıyla ko- nunun çekinceli olduğunun kaydedilmesini istedi- gini belirtti."H9) Konferansm o günkü oturumu saat 19.10'da ka- pandığmda 5 sayıh toplantı eki hanrdı. Bu ek metin ile Kürdistan sınırlan çizıliyordu: "— tşbu anlaşmanın yürüriüğe ginnesinden sa- ydarak alü ay içinde İstanbul'da toplanacak ve Bri- tany^ı, Fransız ve İtalyan hükümetlerince atanacak bir komisyon (..) maddelerde tanımlandığı biçim- de Fırat'ın doğusunda, Ermenistan'ın güney sınır- lan güneyinde, Suriye ve Irak/Mezopotamya/ku- zey suurlannın kuzeyinde çogunlukla Kürtierin bu- lunduğu bölgeler için bir yerel özerklik planı ha- zıriayacaktır. Bu plan bölgede yaşayan Asuri- Geldani ve oteki soy ve din azınlıklannın korun- ması için tüm güvenceleri içerecek ve bu amaçla, Britanya, Fransız, ttalyan, Acem ve Kürt temsilci- lerden oluşacak bir komisyon işbu anlaşma nuküm- leri geregince Türk sınınnın lran sının ile aynı ol- duğu yerierde, gerekmekte ise ne gibi düzeltmeler yapılacağını incelemek ve karara bağlamak için bu yerleri gezecektir." Sen Remo'daki bu metin, Sevr Anlaşması'nın 62. maddesi olarak yer almışür!* 50 ) Sen Remo'daki konferansta hazırlanan 5 sayıh not ekinin 3. maddesi de şöyleydi: "Bununla birlikte, işbu anlaşmamn yüriirlüğe ginnesinden başlayan bir yıl içinde, 1. maddede ta- mmlanan bölge içindeki Kürt halklan, bu bölge nü- fusunnn coğunluğunun Türk yönetiminden bağım- sız olmak istedigini gösterir biçimde MUIetler Ce- miyeti Konseyi'ne başvuracak olur ve konsey de bu Lozan Konferansı, 21 Kasım 1922 Kurtuluş Savaşı sonuçlanmış. Batı dünyası artık Ankara hükümetinin gücünü ve etkinliğini kabul etmişti. Ama Ingiltere, Kürdistan konusundaki tutumunu sürdürüyor, bölgede özerk bir Kürt devleti kurulmasını savunuyordu. Bu kez asıl mesele Musul'du. Petrol kaynaklarımn üzerindeki Musul, Ingiliz işgali altındaydı ve Kürdistan'a bırakılan bölgede kalmaktaydı. îsmet Paşa, bölgede plebisit yapılmasmı istedi, Ingilizler karşı çıktı. Sorun, Cemiyet-i Akvam'da ele alınacaktı. halklann bn bağımsızlığı kullanmaya yetenekli ol- duklan kamsına vararak, bunu kendilerine sağian- masuu öf ütleyecek olnrsa, Türkiye bu ögütleme hü- kümlerini yerine getinneyi ve bölge üzerindeki tüm hak ve yetkilerini bırakmayı basmdan yükümknir. Bu bırakma işleminin aynntılan, Türkiye ile iş- bu anlaşmayı imzalayan başbca müttefUder arasın- da ayn bir anlaşma konusu olacaktıc" Sen Remo'da 19 Nisan 1920 günu kaleme alınan bu madde de 10 Ağustos 1920 Sevr Anlaşması'nın 64. maddesi olarak kabul edilmiştir. Anlaşma, Ankara'daki TBMM tarafından tep- kiyle karşılandı. Anlaşma imzalanırken, Şerif Paşa ve Diyarba- kırb Fahri Bey de Sevr'dedirler.. Aynı günlerde Sad- nazam Damat Ferit Paşa, Kürtleri M. Kemal'e karşı kullanmak için iki Ingilizle gizli planlar yapıyor- du.<») Sevr'den Lozan'a Erzurum ve Sıvas Kongreleri yapılmış, 23 Nisan 1920 tarihinde TBMM kurulmuş ve TBMM hükü- meti, Kurtuluş Savaşı'nı başlatmıştı. 1. lnönü Zaferi'nden sonra Sadnazam Tevfık Pa- şa başkanlığındaki lstanbul Hükümeti, Londra'da toplanacak konferansa katılacak Osmanlı delegas- yonu için M. Kemal'den delege göndermesini ister. M. Kemal bu öneriyi reddeder. TBMM de aym doğ- rultuda karar verir. Ankara Hükümeti, Dışişleri Bakam Bekir Sami Bey başkanlığındaki bir delegasyonu Londra'ya gönderir. Bekir Sami Bey'in Ankara ile görüşme- den imzaJadığı yabancılara hak ve ayrıcahk veren anlaşmayı Mustafa Kemal kabul etmez. Bekir Sa- mi Bey görevinden alınır, yerine Yusuf Kemal Bey (Tengirşek) atanır. 30 mart -1 nisan tarihlerinde Yunan ordusu "2. tnönü Savaşı" ile püskürtülür. 23 Ağustos 1921 gü- nü başlayan Sakarya Savaşı iie Yunan ordusu 13 ey- lül günü kesin yenilgiye uğratıhr.^ 52 ) Sakarya Savaşı, bir dönüm noktası olmuş; Sa- karya Savaşı'm Büyük Taarnız izlemiştir. Batı dUnyası, artık Ankara Hükümeti'nin gücü- nü ve etkinliğini kabul etmiştir. 3-11 ekim günleri arasmdaki görüşmelerden sonra imzalanan Mudan- ya Mütarekesi'nden sonra Lozan'da Barış Konfe- ransı toplanmıştır. Konferans 21 Kasım 1922'de Lozan'da Hotel de Château'da açıldı. Görüşmeler, 4 Şubat 1923'te ke- sildi. 23 Nisan 1923'te yeniden başlamış ve 24 Tem- muz 1923'te sonuçlanmıştır.( 53 > TUrk delegasyonunun başkanlığına "Muzaffer ordular komutam" ve yeni Dışişleri Bakam tsmet Paşa atanmıştı. Lozan'da Türkiye ile Ingiltere arasmdaki en bü- yük sorun Musul'du. "Misakı Milli"< 54 > sımrları içinde kalan Musul, Mondros Mütarekesi'nden son- ra Ingilizler tarafından işgal edilmişti. Sevr Anlaşması da Kürdistan devleti kuruhnası- nı öngörmekteydi. Petrol kaynaklarımn üzerinde- ki Musul, Kürdistan'a bırakılan bölgede kalmak- taydı. Îsmet Paşa, Süleymaniye, Kerkük ve Musul'da yaşayan toplam 503 bin kişinin 263 bininin Kürt, 149 bininin Türk, 43 bininin Arap, 18 bininin Ye- zidi olduğunu açıkhyor; buna karşılık Lord Cur- zon, bu üç ile Erbil'i de katarak bölgedeki Kürt nü- fusunun 457 bin, Türk nüfusunun da 65 bin oldu- ğunu ileri sürüyordu.< 55 > Îsmet Paşa, Musul konusunda plebisit yapılma- sını istiyor, ancak Lord Curzon, bu öneriye "hal- kının çoğunluğu cahil olan, kısmen de göçebe ha- yab yaşayan, kuvvetli ırki ve dini inançlan bulunan" bir bölgede plebisit yapılamayacağını, Kürtierin ple- bisrtin anlamını bile bümediklerini ileri sürerek öne- riye karşı çıkıyordu.(î6 > Îsmet Paşa, 28 Arahk 1922 günû Bakanlar Ku- rulu'na gönderdiği 338 sayılı raporda Ingilizlerin Musul sonınunda ısrarlı olduklarını, Kürdistan'a özerklik vermek istediklerini yazarken şu düşün- celerini de kaydediyor: u — Halbuld biz muhtıra ve mektubumuzda Kür- distan'a daha serbest bir idare vennek istediğimizi zannettirecek bir şey soylememişiz."'571 Îsmet Paşa, konferansta "Musul'u almadan An- kare'ya dönmeyeceğini" söylüyordu. (58) Ingilizler, tsmet Paşa'nın Musul'dan vazgeçme- si koşuluyla petrol geürlerinden pay vermeyi de öne- riyorlardı. Görüşmeler tıkanmıştı. Lord Curzon Musul'u el- den çıkarmamak için her yola başvunıyordu. Bu yollardan biri konunun Cemiyet-i Akvam'da görO- şülmesiydi. Lord Curzon, 25 Arahk 1923 günü Cemiyet-i Ak- vam'a başvunıyordu. Musul'un yazgısını beürleme hakkı Cemiyet-i Akvam'a devredilmişti. Tam bugünlerde -3 Şubat 1923 günü- Bornova- daki İngiliz Kilisesi'ne gece bilinmeyen kişilerce sal- dın düzenlenıyordu! Başbakan Rauf Bey, 4 Şubat 1923 gunü Îsmet Paşa'ya gönderdiği 382 sayıh telgrafla Kürt lideri Seyit Taha'mn Ingilizler tarafından '"Çölemerik'e kadarki bölgede" hükumdar ilan edildiğini bildi- riyordu. Rauf Bey'in telgrafında şu konu da yer aJmıştı: "— tngflizler Kürdistan'da hilafet ve saltanat me- selesi hakkında birtakım hainkr vaatasıyla efk&n zehiriemeye calışmışlarsa da hiçbir şeye muvaffak olamamışlardır."*59 » 1921 yıh mart ayında Koçkiri Ayaklanması baş- lamış; bu ayaklanma 17 haziranda bastınlmıştı.*60 ) Bu ayaklanmayı Nasturi Ayaklanması izledi. 12 Eylül 1924 günü başlayan ayaklanmada İngi- liz askerleri de görev aünışlardı.(61 ) Musul için Cemiyet-i Akvam görüşmeleri de tam bu sırada yapılıyordu. Yarıa: Koçklri Ayaklaaaıası I I İ M M A M M M (46)- Olcay Osman, Sevr Anlaşması'na Doğru, SBF Yay. U l p n i l l l d r Ank., 1981, s: 12İ vd. (47)- Ingiltere ve Fransa arasuıda Ortadogu'nun paylaşılmasına ilişkin 16 Mayıs 1916 tarihli anlaşma. (48> Olcay, s: 465-66. (49)- Olcay, s: 457. (50)- Her iki metni karşılaştırmak için bkz. (Erim Nihat, Devletlerarası Hu- kuk ve Siyası Tarih Metinleri, AÜHF Yay. TTK Basımevi, 1953, s: 551-52 ve Olcay s: 467) (51)- Seyit Abdülkadir'in Sevr Anlaşması'nı imzalayanlardan biri olduğu (Sek- ban, Kürt Meselesi, s: 156) ileri sürülüyor. Ancak resmı anlaşma metnınde Ayan uyeieri Hadi Paşa ile Rıza TevTık ile Bern Buyükelçıliği fevkalade tem- silcisı Reşıd Halıs Bey'in ımzaları bulunuyor. (Erim s: 527) Sonyel Dr. R Selahı, Türk Kurtuiuş Savaşı ve Dış Politika, Turk Tarih Ku- rumu Basıme\i, 1986, Ank., 85. Özgün İngiliz belgesı F. O / 5053/E 9071; F. O/5054/E 966; Yıldız Hasan, Fransız Belgelerıyle Sevr-Lozan-Musul üç- geninde Kürdistan, Koral Yay. 1991. Ist. s: 23. Yazar, Sevr görüşmelerinde Ermenıler ve Kürtler arasında gerginliğin sürdüğünü, Kurt toplumu içindeki çeşitli kesimlerin sözculerinin "kendilerine ail olmayan hayali bir devlet için kavgı ettiklerini" yazıyor. (52)- Aıtuç tbrahim, Büyük Dönemeç, Kastaş Yay. 1985, tst. s: 77 vd. (53)- Gunlubol-Sar, Mehmet-Cem, Atatürk ve Turkiye'nin Dış Politikası, AKDTYK Yay. Ankara, 1990, s: 41 vd; Sonyel s: 369 vd. (54)- Milli Misak hakkında bkz. (Kaymaz Nejaı, TBMM'de Mısak-ı MUli'ye Bagblık Andı tçilmesi Konusu, Tarih ve Toplum. Sayı 19, Temmuz 1985, s: 47 vd.) (55)- Meray Seha, Lozan Banş Konferansı, Tutanaklar, Bdgeler, SBF Yay., 1970 Ank., Takım 1. cild 1. kitap 1 s: 354 vd; Kürkçüoglu ömer, Doç. Dr. Türk Ingiliz llişkileri, SBF Yay. 1978, s: 277, Sonyel s: 307. (3o>- aoıı>ei, s: 310-11, özgün belge F.O 9060/E 932 E 959, aynca Timcs, 24 Ocak 1923. (57)- Şımşır, N.-BUal, Lozan Telgrallan. l (1922-1923) AKDTYK Yay., Ank. 1990, s: 288. (58)- Sonyel s: 399, özgün belge F.O. / 7965/E 13599. (59)- Şimşir, a.g^, s: 493. (60)- Turk Islıklal Harbi, VI. cilt, Isliklâl Harbi'nde Ayaklanmalar, 1919-1921, Genelkurmay Yay. 1974, Ank. s: 260 vd. (61)- Türkiye Cumhuriyetı'nde Ayaklanmalar (1924-1938), Genelkurmay Yay., 1972 Ank. s: 28.