Katalog

CUMHURİYET/14 DİZİ-RÖPORTAJ 2 HAZİRAN 1991 Ingiltere 1919yılında, Bitlis ve Van illerini içine alan kendi korumasında Kürt devleti kurmayıplanlıyord Majestelerinin Kürdistanı• m Oncesi ve sonrasıyla ŞEYH SAÎT İAKLANMAS] UĞUR MUMCU — ı — "Kürdistan Teaü Cemiyeü", lstanbul'da Cağaloğ- lu'nda Sihhat ve tçtimai Muavenet Umum Müdü- rü Dr. Abdullah Cevdet Bey'in apartmanında Sey- yid Abdiilkadir ve arkadaşlannca kurulmuştu. (1) Hüseyin Şükrii (Baban) Bey, Dr. Mehmel Şükni (Sekban) Be>, Muhittin Nami Bey, Babanzade Hik- met ve Aziz Beyler'ee 1918 yılı eylül ayında lstan- bul'da kurulan Ceraiyet, başkanlığa Seyyid Abdül- kadir'i, başkan yardımcılıklarına Mehmel Ali Be- dirhan ve Ferik Fuat Paşa'yı, genel sekreterliğe de Babanzade Şükrü'yü getirmişti. \2) Eski Hicaz Valisi Mustafa Zihni Paşa, Eski Har- put Valisi Kemahlı Sabit, Bediüzzaman Molla Sa- id, Muş railletvekili İlyas Sami, Kaymakam Abdıi- laziz, Babanzade Hikmet, Şevhülislam Haydariza- de İbrahim, Baytar Çivrilzade Mehmel Ntıri, Emin Paşa, Dr. Mehmel Şükrii, Mevlanazade Rıfat, Fe- rit Ahmel Hamdi Paşa, Topçu yuzbaşısı Emin, Emekli savcı Urfalı Tavfur, Kamuran Ali Bedirhan, Kadızade Mehmel Şefik, Kürdistajı Dergisi Başya- zan Arvasizade Mehmec Şefik, aynı derginin sorum- lu müdurü Mehmet Mihri, Jin dergisi sorumlu mü- dürü Hamza, Berzencizade Abdülvahit, Hevzani- zade KemaJ Fevzi örgütün ileri gelenlerindendi. (3) Cemiyetin Künçe ve Türçe yayınlanan 'Jin' adlı dergisi vardı. Aynca Mevlanazade Rıfat'ın 'Serbesti' gazetesi de Kürt Teaü Cemiyeti'nin görüşleıini sa- vunuyordu. •Rozi Kürdistan' ve Bankı Hak' adlı dergiler de aynı doğrultuda yayınlar yapıyorlardı. Bağdat'ta da 'Kürdistan' adlı bir dergi çıkarılıyordu. Kürt Teali Cemiyeti'ni "Kürt Neşr-i Maarif Cemi- yeti"nın kuruluşu izledi. (4) Bu cemiyeti, aralarında Bedirhanzade Emin Ali Bey, Mithat Bey, Kâmil Bey, Bediüzzaman Sait Bey ve Dr. Abdullah Cevdet'in bulunduğu İstanbul'da- ki Kürt aydınları kurmuşlardı. (5) Bedirhanoğulları, Seyyid Abdülkadir ve Paris 1 teki Kürt delegesi Şerif Paşa, Kürt örgütlerinin ön- de gelen liderleriydi. Osmanlı İmparatorluğu'nda ilk yasal Kürt örgü- tü Diyarbakır'da 1908 yılında kurulmuştu. örgütün adı, "Osmanlı Kürt İttihat ve Terakki Cemiyeti"ydi. Aynı yıl lstanbul'da "Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeli" kurulmuştu. Kürt Teavün ve Terakki Ce- miyeti başkanlığına omur boyu başkan kalmak üze- re Seyyid Abdülkadir seçilınişti. 1918 yılında lstanbul'da "Kürdistan Teali Ceraiyeli" ile "Kürdistan Cemiyeti" 1919 yılında "Kürt INeşr-i Maarif Cemiyeti", "Kürt Talebe Hey- vi Cemiyeti", "Kürt Kadınlar Teali Cemiyeti" ve "Kürt Milli Fırkası", 1921 yılında "Kürdistan Teş- riki Mesai Cemiyeti" ile "Kürt Talebe Hivi Cemiyeti" kurulacaktı. (6) Kürdistan Teşriki Mesai Cemiyeti genel sekreteri Palulu Kör Sadi'ydi. Kör Sadi de Seyyid Abdülka- dir'in en yakın adamıydı. Bütün bu örgütlerin odak ııoktası Seyyid Abdülkadir'in Caddebostan'daki eviydi. Seyyid Abdülkadir, Şemdinli Übeydnjlah'ın oğ- luydu. Peygamber soyundan geldiğini ileri süren Nakşibendi Şeyhi Übeydullah, îran'da bir Kürt dev- leti kurmak için ayaklanmış, 1879'da başlayan bu ayaklanma başarısızlıkla sonuçlanmıştı. Abdülkadir, babası ile birlikte bir süre TaiPte sür- gunde yaşamış, sonra da İstanbul'a gelip yerleşmişti. Şeyh Übeydullah'ın oğlu Seyyid Abdülkadir'in Kürt- ler üzerinde oldukça büyük bir etkisi vardı. Ayan Meclisi üyeliği yapan Abdülkadir, Hürriyet ve lti- laf Fırkası'nın da kurucusuydu. (7) Seyyid Abdül- kadir, 4 Mart 1919 tarihinde kurulan 1. Damat Fe- rit hukumetinde de Şûrayı Devlet Reisi (Danıştay Başkanı) olarak girmişti. JLstanbul'daki Ingiliz Yüksek l\ncak îngilizlerin işi zordu. X aris Banş Konferansı'na katılan . Komiserliği, Kürt sorunuyla yakından lstanbul'da kurulan Kürt Teavün ve Ermeni ve Kürt temsilcileri 20 Aralık 1920 ilgilenmekteydi. Yüksek Komiser Terakki Cemiyeti'nin Başkanı Seyyid tarihinde ortak imzalı bir muhtıra Yardımcısı Webb, 19 Ağustos 1919 tarihli Abdülkadir de Van ve Erbil bölgesinde bir yayımladüar. Muhtırada şöyle deniyordu: raporunda, Dışişleri Bakanı Lord Kürt devleti kurmayı tasarlıyordu. Yeğeni "Uluslann kendi kaderlerini tayin etmesi Curzon'a şunlan yazıyordu: "Amerika, Seyyid Taha, Simko ve Bedirhan ilkesine dayanarak büyük devletlerden Trabzon ve Erzurum'u içine alan bir Kardeşler de Kürt devleti kurma birisinin koruması altında, bağımsız bir Ermenistan himaye edecek. Geri kalan peşindeydiler. Şeyh Mahmut ve Paris Ermenistan ve Kürt devletinin dört ilde bir Kürt devleti oluşturulmak Konferansı'ndaki Kürt delegesi Şerif Paşa kurulmasını Paris Banş üzere Ingilizlerin himayesine bırakılıyor!' da aynı yolun yolculanydılar. Konferansı'ndan talep ediyoruz.'' Cumhuriyel gazetesinin 1925 yılında, Şeyh Sait isyanıyla ilgili haberleri. 1925 yılında patlak veren Şej h Sait ayaldanmasnun lideri Şeyh Sait (sağda ornran) ve damadı Şeyh AbdnDah (solda) İngiliz Kürtçülüğü İngilizler, o günlerde Mardin'in guneyinden ba»- layan \e Bitlis ile Van illerini içine alan Ingiltere1 nin korumasında bir Kürdistan devleti kurmayı planlıyordu. (8) Erzurum ve Trabzon'un da ABD koruması altın- da Ermenilere verilmesi düşünülmüştü. Amerikan Cumhurbaşkanı Wilson'un yayınladığı 14 ilke de Kurtlere devlet kurmak için yeşil ışık yakıyordu. Wil- son'un Osmanlı İmparatorluğu'nun geleceği ile il- gili şu sözleri Ermeni ve Kürt liderlerini umutlan- dırmıştı: "— Bugünkü Osmanlı İmparatorluğu'nun Türk bölgelerinde egemenlik ve güvenlik sağianacak, fa- kat bugün Türk tahakkümü altında bulunan öteki milletlere de mutlak bir yaşama güveni ve hiçbir stı- retle incinmeden kendi başlanna gelişmek hususun- da imkânlar verilecektir..." Krmeni lideri Bogos Paşa, Paris'teki Banş Kon- feransı'na 12Şubat 1919 gunü isteklerini bildirmiş- tı. Ermeniler şu illeri istiyorlardı: Van, Bitlis, Diyarbakır, Sıvas, Erzurum, Trabzon, Maraş, Kozan, Adana. Osmanlı İmparatorluğu'nun Eski Hariciye Nazır- larıııdan Kürt Sait Paşa'nın oğlu eski Stockholm Bu- yükelçisi Şerif Paşa da Paris konferansında Kürt is- teklerini bildirdi: Doğu ve Güneydoğu illeri Kürtlere bırakılmalıy- dı. Ermeniler ve Kürtler, aynı illerde hak ileri suru- yorlardı. Bir sııre sonra bu çelişkiler giderildi ve Ermeni Bogos Paşa ile Kürt Şerif Paşa anlaşarak 20 Aıalık 1920 günü Paris'te ortak imzalı bir 'muhtıra' ya> ın- ladılar. Muhtıra şöyleydi: "Ermeni ve Kürt uluslannın yetkili delegeleri oian bizler / yüksek ırka mensup. çıkarları ortak ve re»- mi ve gaynresmi hükümetleri kendilerine bunca ı\\- lum elmiş bulunan Türklerin boyunduruğundan la- mamen kurtularak ve bağımsızlıklarından başka bir gaye ve maksat takip elmeven iki milletin emelleri- ni Banş Anlaşması'na sunmakla onur duyarız. Uluslann kendi kaderlerini kendilerinin tavin el- meleri konusundaki ilkesine dayanarak büyuk dev- letlerden birisinin koruması altında bağımsız bir Er- menistan ve bir Kürt devletinin kurulmasını ve bü- tün buyuk devletlerin uluslarımızın emel ve arzula- nnı kabul ederek aydınlannıa ve gelişmede bize tek- nik yardım yapmalannı Banş Konferansı'ndan is- temek konusunda fikir birligine vardık. iopakların paylaşılması sorunıına gelince.. Daha önce sunduğumu/ muhlıralarla belirttiğimiz sınır- lann çizilmesi sorununu da Banş Konferansı'nın iyi niyet ve adalet dıngularına bırakınz. Çünku veri- lecek kararın adaletli olacağına inanıyoruz. Bundan başka a/ınlıkların hukuku ile ilgili an- laşmayı da sunarı/."(9) Kürt Şerif Paşa ve Bogos Nobar Paşa'nın imza- ladıkları bu 'muhtıra' Meclis-i Mebusan'da büyük tepkiyle karşılandı. Meclis'te konu üzerinde sert tar- tışmalar oldu. Journal d'Orient adlı bir yabancı ga- zeteye anlaşma konusunda demeç veren Seyyid Ab- dülkadir hakkında soruşturma açılması istendi. Ce- lal Nuri (İleri) Abdülkadir'i suçladı. Abdülkadir, gizli oturumda böyle bir demeç vermediğini açık- lamak zorunda kaldı. Anlaşma, Osmanlı Kurtleri arasında da tepkiyle karşılanmıştı. Erzincan'dan on avret reisi Fransız Yüksek Ko- miserliği'ne gondcrdikleri telgrafta Şerif Paşa'yı pro- testo etmişler. "Türkler ile Kürtlerin soy ve din ola- rak kardeş olduklarını" bildirmişlerdi. Vakıt gazetesinde Bediüzzaman Saidi-i Kürdi Da- va Vekili Ahmet Arif ve Binbaşı Mehmet Sıddık, Vakit gazetesinde 22 Aralık 1920 günü yayımladık- ları ortak yazıyla Şerif Paşa'yı kınıyorlardı: "Dört buçuk asırdan beri İslamın fedakâr ve ce- sur tarat'ları olarak vaşamış ve dini geleneklere bağ- lılığı gaye bilmiş olan Kürtler, henüz beşyüz bin şe- hidin kanlan kurumadan, şişlere geçirilen yetimle- rin, gözleri oyulan ihtiyariarın halırlannı teessürle anarken İslamiyetin zararına olarak tarihi ve haya- ti düşmanımız ile banş anlaşmaları imzalamak su- reliylf dinlerine aykın hareket edeme/ler. Bu neden- le, Kurt ulusal vicdanı bu gibi anla>maları imzala- yanları tanımadığını ve emellerinin din ve milliyel- lerini birieşlirmek olduğunu bildirilmesine aracı olunması..." (10) Bu yazıdan sonra Kurt Şerif Paşa, Paris'teki Kürt delegeliğinden çekildiğini Vakit gazetesine telgraf- la bildirmişti. Kürtler arasında bu kaynaşma bitecek gibi değil- di. Istanbul'daki İngiliz Yüksek Komiserhği Kürt so- runu ile yakından ilgilenmekteydi. 1919-1920 arasındaki İngiliz gizli belgelerine kı- saca göz atarak bu ilgiyi ve bu ilginin amacını an- lamaya çalışalım: İngiltere'nin tstanbul'daki Yükser Komiser Yar- dımcısı Amiral Webb, Dışişleri Bakanı Lord Cur- zon'a gönderdiği 19 Ağustos 1919 günlu raporda şunlan yazıyordu: "— Amerika, Trabzon ve Erzurum'u içine alan bir Ermenistan'ı himaye edecek. Geri kalan dört il de bir Kürt devleti olarak İngilizlerin himayesine bıra- kılıyor." (11) Ancak tngiltere'nin işi güçtü. Güçtü, çünkü, Seyyid Abdülkadir de Van ve Er- bil bölgesinde bir Kürt devleti kurmayı tasarlıyor- du. Yeğeni Seyyid Taha, Simko ve Bedirhan kardeş- ler de Kürt devleti kurma peşindeydiler. Şeyh Mah- mut ve Paris'teki Kürt delegesi Şerif Paşa da aynı sevdanın düş dolu umut yolcularıydı. (12) İşin ilginç yanı, göruldüğü gibi Ermeniler de ay- nı bölgede hak ileri sürmekteydiler. Ermeniler ve Kürtler arasındaki çelişkiler nasıl gıderilecekti? Şerif Paşa ve Bogos Paşa örneğinde gorulmüştü. Ermenileri ve Kürtleri bağdaştırmak güçtu. Kürt liderleri birbirleriyle nasıl anlaşacaklar- dı? İngilizler, Kürtler arasında bir nabız yoklaması yapmak ve gerektiğinde bir ayaklanma düzenlemek için Binbaşı NoePi doğu illerine göndermeye karar vermişlerdi. fstanbul'daki İngiliz Yüksek Komiseri Amiral Calthorpe, Noel'in gezisiyle ilgili ilk haberleri In- giltere Başbakanı Lord Curzon'a 9 Terrunuz 1919 gü- nü şu raporla bildiriyordu: "— Binbaşı Noel, Abdülkadir ve Bedirbanogııl- ları ile görüştü." (13) Amiral Calthorpe'nin yardıması Amiral NVebb'in Londra'ya gönderdiği raporunda Abdülkadir ile il- gili yargısı ilginçtir: "Satın alındıgı lakdirde güçlük çıkarmaz," (14) 8 Arahk 1919 günü Seyyid Abdülkadir, İngiliz Yüksek Komiserliği memurlarından Hohler ile gö- rüşmektedir. Konu, Kürtlerle Ermenilerin çıkarla- rını bağdaştırmaktır. Abdülkadir, Hohler'e yakınır: "— Kürtler güç durumdadır. Kişisel görüşüm du- rumun tehlikdi oidngndnr» Mustafa Kemal gittikct tehlikeU oluyor." (İS) T.B. Hohler, raporunda, Ermeniler ile Kürtlerin Paris'te bir araya gelip anlaştıklannı, bu banş an- laşmasının Şerif Paşa ile Nubar Paşa arasında im- zalandığını da belirtir. Höhler'in Seyyid Abdülkadir konusundaki değer- lendirmesi, Abdülkadir'in "Kürtleri, bağımsızlığı ve Kürtlerin Türklerden aynlması konusunda ısrarlı göründiiğü" de kaydedilir. (16) Ingilizler, Seyyid Abdülkadir'den yararlanmayı düşünürler. Binbaşı Noel, Doğu illerinde tngiliz mandası önerir. Doğu illerinin bir kısmı Ermenile- re verilecek, bir kısmı da Kürtlere! İngiltere'nin İs- tanbul'daki Yüksek Komiserliği Noel'in bu plamnı onaylaı. (17) Irak Komiserliği'nden bir rapor gelir: "Seyyid Abdülkadir ile yeğeni Şeyh Taha'nın ara- lan açıktır. Bu iki Kürt liderinin aralannı Bedir- hanogullan bulabilir." Hükümet de gelişen Kürtçülük akımlanndan te- dirgindit. 10 Temmuz 1919 günü Sadaret'te hükümet üye- leri ile başlannda Seyyid Abdülkadir'in bulundu- ğu Kürt ileri gelenleri arasında bu konuda görüş- me yapılmıştır. Toplantıya hükümet adına Haydarizade tbrahim Efendi, Abuk Ahmet ve Avni Paşalar katılır. Kürt kurulunda da Abdülkadir, Emin Mehmet Bedirhan, Mevlanazade Rıfat, Yüzbaşı Emin ve Binbaşı Avni Beyler bulunmaktadır. (18) Hükümet sözcüleri, Abdülkadir ve arkadaşları- nı Kürt devleti kurmakla suçladılar. Abdülkadir ve arkadaşlan da Damat Feıit'i Doğu yöresini Erme- nilere açmakla! Görüşmelerin sonunda bir uzlaşma noktası bu- lunmuştu: özerk Kürt Devleti! Yöreye Seyyid Abdülkadir'in onaylayacağı vali- ler atanacaktı. Bu görüşmelerden üç ay önce lstan- bul'daki İngiliz Yüksek Komiserliği de boş durma- mış, Binbaşı Noel'i Doğu illerine göndermişti. Noel'in gezisine Kürt liderleri de katılacaklardı. Ancak Kürtler, Noel ile beraber gitmeyecekler, İn- giliz Binbaşısı ile Halep'te buluşacaklardı. lstanbul- daki Kürt liderleri, Emin Ali Bedirhan ve oğullan Celalet Ali ve Kamuran Noel ile Halep'te buluşur- lar. Seyyid Abdülkadir, söz vermesine karşın Halep'e gitmedi. Noel, Abdüİkadir yerine Diyarbakırlı Ce- mil Paşa'nın oğlu Ekrem'i bularak Kürtlerle görüş- meye başladı. Halep'ten Musul'a Musul'dan da Nusaybin'e ge- çen Noel, 1919 yılı Nisan ayının 14. günü Nusay- bin'dedir. (19) Noel, Nusaybin'de aşiretlerle ilgili inceleme ve so- ruşturma yapar. İngiliz binbaşı, 17 mayısta Midyat- ta Hasbani aşiretine konuk olur. Avire'de Sürgici ve Şeykhan aşiretlerince ağırlanır. Aşiret reisi Hacı Ah- mel Ağa'nın oğlu Kâmil, İngiliz siyasetine karşıdır. (20) Binbaşı Noel, Mardin ve Diyarbakır'a da gider. Buralarda incelemeler yapar. Diyarbakır'da hükü- met tarafından kapatılan Kürt Teali Cemiyeti'nin kurucuları ile görüşür. Noel, bu incelemeler sonun- da raporunu verir. Rapor 20 sayfadır. Bu raporda, Kürtlerin örgüt- çü, uygarlığa açık, cesur insanlar olduklarını, Er- meniler ve Kürtlerin Abdülhamid tarafından Ha- midye alayları kurularak birbirlerine düşürüldük- leri, 'Kürtlerin An ırktan olduklan, bu nedenle Av- rupalılara Türklerden daha yakın olduklan" ilerr sürülür. 29 Eylül 1919 günü Bağdat'daki İngiliz Yüksek Komiserliği'nden Dışişleri Bakanhğı'na ve İstanbuP- daki İngiliz Yüksek Komiserliği'ne gönderilen gizli yazıda da Noel'in çalışmalan övülüyor ve Emin Ali Bedirhan'ın Diyarbakır'a vali atanması öneriliyor- du. (21) Yarın: 'Kürt Uwrenee' DlDI10tİ3f UipilUliai • ~ Meşruuyet aydınlarından Dr. AbdoUah Cerdel, •garpçı' diye bilinen düşûnceleri ile tanınan bir aydın- dır. 'tçtihat' adlı yayın organını çıkaran Dr. Abdullah Cevdet, cumhunyetin ilanından sonra Türklerin Almanlar ve ltalyanlar ile evlenerek 'Türk kanına kao eUenmesi' göruşünu savunmuştur. (Tunaya / Tttrkiye'nin Siyasal Haya- tında Batılılaşma Hareketleri / Yedigün yay. / l%0 / ist. / S. 81. Kurt kökenli aydın Dr. Abdullah Cevdet'in Kürdistan hakkındaki yorum- ları için (Hanioğlu / Dr. M. Şükru. Bir Siyasal Duşunur Olarak Abdullah Cevdet ve Dönemi / İst. 1981 / S.318). (2) — Tunaya Tank Zafer / Türkiye'de Siyasal Partiler / Cih 2 / Hürriyet Vakfı Yay. / 1986 / S.186-187; Sekman, Dr. M. Şükrü, Kün Meselesi / Kon Yay. / Ank. / 1979 / S.155-156. (3) — Kürt Teali Cemiyeti kurucuiannın adlannı Şeyh Sait davasııun sav- a l ı m d a n Avni Doğan'ın henüz yaymlanmamış anılannda bulduk. Doğan, 55 kişinin adını veriyor. (S.44). Avni Dogan'ın torunu gazcıeci AH Doğmn incelememize açtıgı belge ve andar, ailesi tarafından yakında yayımlanacaktır. Bu demeğin üç kurucusunun izledikleri yaşam çizgisi ilginçtir: Kürt Teali Cemiyeti Genel Sekreteri Babanzade Şükrü, Istanbul Iktisat Fa- kültesi eski öğretım Uyelerinden Ord. Prof. Dr. Şükrü Baban'dır. Eski valı- ! lerden Babaozade Mustafa Zihni Paşa'nın oğlu olan Şukru Baban, Oğretim | uyelığı ve gazetecilik yaptı. | Baban, Dr. Mehmet Şükru ve eski polis müdürlerinden Halil Bey ile bır- I likte 4 Ağustos 1919 tarihinde Amerikan İnceleme Komisyonu'na Bağımsız 1 Kürdistan kurulması için başvurdu. (Kullay Nacı / İttihat Terckki ve Kürtler ; / Komal Yay. / İst. / 1991 / S.136). ! Dernek kuruculanndan Dr. Şukrü Sekban (Kun Meselesi) adlı kitabında (Kon Yay. / Ank. / 1979 / S.162) "Kiirt •esetesiaia OrUdogn'da yeni bir koz olarak" kullanıldığı kanısındadır. Aynı dernek kuruculanndan Bsytar Muharamed .Nnri Derdmi (Dersün Tarih adlı kitabında (Eylem Yay / 1979 / S.264) Türkiye"nin Kün sorununu, tngil- tere, Sovyetler Birligi ve Birlesik Amerika'da olduğu gibi çözmesi gerektiği- ru. bunu yapamazsa ileride "ecaebi müstemlekesi' olacağını yazmaktadır. Kürtler arasında (Baytar Nuri) diye bilinen M.Nuri Dersim Koçgiri ayak- lanmasının da liderlerindendir. (Dersim Tarih / S.I10). (4)— Tunaya / a.g£ / S.214. (5)— Kürt Teaü Cemiyeti ile Kürt Neşri Maarif Cemiyeti ve Teal-i Islam Cemiyeti kuruculanndan Badiüzzaman Sait Efendi 'Nnrcnhık' olarak ad- landırılan dinsel akırnın liden Said-i Nursi'dir. Said-i Nursi'nin Kürt devleti kurmak ısteyen Seyyid Abdülkadir'e şu yamtı verdiği ileri sürülüyor: Allahn Zulcelal Hazretleri. Kuran'ı Kerim'de (öyle bir kavim getirecegim ki, onlar Allah'ı srverler. Allah da onlan srver) diye buyurmuştur. Beo dc bu beyan-ı ilahi karşısında duşuodum, bu kavmin bin yıldan beri ılem-i ts- lamın baynıkUrlığını yapan Turk nıilleti olduğunu anladım. Bu kahraman millete hizmct yerine dortyuz elli milyon hakiki Muslumaıun kardeş bedeli- •e, birkaç alulsız kvvmiyetçi pc^aden gilraem". (Şahıner Necmettin / Bilinmeyen Yanlanyla Bediüzzaman Said Nursi / Yeni Asya Yay. / 7. Bası / S.229). (6) — Tunaya / Türkiye'de Siyasal Partiler / Cilt 1 / Ikinci Meşrutiyet Dö- nemi / S.404 / Tunaya / a.g.e. / Cilt 2 / S.188 / Kürt Teavün ve Terakki Ce- miyeti hakkında bkz. (Çay, M. Abdülhaluk / 2. Meşrutiyet Sonrası lhanet Şebekeleri, (1) Türk Külturü / Sayı 223 Kasım-Aralık / S.84 vd). (7) Akşin / S.181 ve 195; Erdost Muzaffer / Şemdinli Röportajı / Yön Dergisi / 29 Temmuz 1966 / S.12; Seyyid Abdülkadir'in ailesi hakkında bkz; Erdost Muzaffer / Şemdinli Röportajı / Onur Yay. / 1987 İst. / S.23-32. Yalfin Kııçuk, Kunler Üzerıne Tezler adlı kitabında (Donem Yay./ S. 70) şu satırlar yazılıyor: "Abdölkadlr, bir Kürt Bderl olmasnn yanı»da önde gelen irühatçıdır. El- deki bügilere gön hiç katılmadıgj Şeyh Sait Isyanı nedeniyle Dtyarbakır'da •alnusiDi, M. Kemalln tttihalcı önderteri lemizJeme egilimine de baglaya- biliyornz." Abdülkadir, 1896 yılında tttihat ve Terakki'ye girmiş, sonra da Hürriyet ve ltilaf ın kurucuları arasında yer almıstır. flbnaya / CUd II / 264 / Akşin Sina / Jön Türkler ve İttihat ve Terakki / Remzi Kitapevi / 1987 / İst. / SJ0.). Damat Ferit Kabinesi Uyesi bir Hürriyet ve ttüafçının 'önde geien bir itühatçı' oldu|u ve bu yuzden M. Kemal tarafından temizkndigi' yolundaki sav ve bu sava dayalı kesin yargının hiç dayanağı yoktur! (8) — (... Imadiye dahil fakat Zaho hariç ve Mardin'in gilneyinden 37. en- lem boyunca ve Mamurtltüzaziz. Bitlis, Van illerinin kuzey sınırlanyla be- lırlenen Kürdistan.) Akşin / S.535. (9) — Istiklâl Mahkemesi savcılarından ve Doğu tUeri Umumı Müfettişi Avni Dogan'ın yayımlanmamış anılanndan (S.50-51) alınan bu anlaşma met- nini, günümüz Türkçesı ile yayımlıyoruz. Aynca metni karşılaştırmak için bkz. (Kutlay Naci / tttihat ve Terakki ve Kürtler / Koral-Fırat Yay. / 1991 / İst. / S.122.). (10) — tstiklâl Mahkemesi Savcısı Avni Doğan / Yayuuanmamış Anılar / S.52 / Meclis-i Mebusan'daki tartışmalar hakkında (Tunaya / Türkiye'de Siyasal Partiler / Cilt II / S.194.) Aşiret reislerinin telgrafı hakkında (Yıldız Doğan / Fransız Belgeleriyle Sevr-Lozan-Musul Üçgeninde Kürdistan / Ko- ral Yay. / 1991 / İst. / S.81-82; İngilizlerin yorumu hakkında bkz. (Şimşir / tngiliz Belgelennde Türkiye / 425 vd). (11) — Ulubelen Erol / tngiliz Belgelerinde Türkiye / Çağdaş Yay. / 1982 / tst. / S.195. (12) — Kürt delegesi Şerif Pasa için genış bilgi bkz. (Timur Taner / Bir tttihatçı Düşmanı / Şerif Paşa ve Meşrutiyet gazetesi / Tarih ve Toplum / Aralık 1989 / Sayı 72 / S.17-20, aynca Şerif Paşa / Bir Muhalifîn Hatıralan / Nehir Iftıy. / 1990 / tst). (13) — Şimşir N. Bilal / İngiliz Belgelerinde Atatürk (1919-1938) / Cüt 1 / Türk larih Kurumu Yay. / Ank. / 1973 / S.39 / Belge no: FO 371 / 4158 / 100983. (14) — öke, Mim. Kemal / İngiltere'nin Güneydoğu Anadolu Siyaseti ve Binbaşı EW. Noel'in Faaliyetleri / Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay. / Ank. / 1988 / S^4/ Ingiltere Dışişleri belge no: IOR L/PS/11/ 151. P 23333, 23.IV.1919. Doç. Dr. öke'nin bu kitabı 1989 yılında Boğaziçi Yayınlan arasında "1n- gilb Ajau BiHbası E.W£ N o d i o Kirdistan Misyono" adıyla da yayımlan- mıştır. (15) - Şimşir / a.gje. / S.272-73 / Ingiltere Dışişleri Bakanlığı Belge no: FO 406/41, 424 No:194. (16) — Şimşir / SJ73. (17) — Akşin / S.536 / İngiliz Dışişleri Bakanlığı bdgesi: FO 371/4191 89705. (18) — Akşin 6. Kolordu Komutanbğı'ndan 18 Aralık 1918 günü gönderi- len 4302 sayıh yanya karşılık Harbiye Nezareti'nin gönderdiği vanıtta su kay- gılann yer aldığını aktanyor: "... AvnmcılıgiB kabnl edilemerccegiıri, aacak Kürtlere karsı yüriitülecek tedip hareketkrbıin asayrçi boznk göstererek tagiUzleıe işgal vesilesi verfle- bllecetl..." (19) — öke / S.30. (20) — Öke'nin kitabının bu bölümü Noel'in tuttuğu günlüklere ve Ingil- tere Dışişleri Bakanlığı gizli belgelerine dayanılarak hazırlanmıştır. Kitapta, Noel'in gezileri ile ilgili ayrıntılı bügilere yer veriliyor. Bkz. SJ9, vd. (21) — Şimşir / S.119-120 / İngiliz Dışişleri Bakanlığı özgün.