Katalog

12 ŞUBAT 1989 CUMHURİYET/7 Avrupa'daki Türk imajı "bütün gayretlerimize rağmen"fazla bir değişikliğe uğramadı Batuıııı gözünde hâlâ barbarız AVRUPA ÇİZGİ ROMANINDA TÜRK İMAJI HADİ ULUENGİN 1 Yüzyıl başının "hasta adam", "barbar" ve "vahşet sembolü" Türk imajları, çok karmaşık ve köklü nedenlerden dolayı, biraz nüans farklılıkları olsa da bugün hâlâ Batı'da mevcut "Türk imajı"na damgasını vurmuş olarak kaldılar. BiATl &ZE MASlL E A K I Y O K ? B A T I L I M K £ıZ> HASIL ÇOĞÜ Af\AM B 2 A KİENCH K£KC/ 1A D Ş ONLAR \\\ A T A N M A S I Y U A BAŞtAYAM BATı'Yl TAHIAAA ve BATv'YA K£Mt>iMİZi TANıTAAA YİKMİ5EKİZ MEH/VIET EFBNpi'KıM 1721 YIUNOA PARıS SBPıRı / BUGüK ODkTAN KeKDlMı2i*AVRUPAU' 5AYAVWlzA YfeTeCEJC 6AŞARIYA ülAŞTı BiZ <ENPiMiZı M£ SV/ARSAİC VA DA N£ SAfJARSAfc SAC^NALlNrV&U KoNUDA 65AS OLAM WsN ÇoK ÖĞ OlAN ^ EH PDPuLgR ve KlTtESÖ ıL£TİŞİM AWJÇtA*)tfî>A>4 # ÇiZâi'PoMAM*DAN VötA ÇltCARAK TÎİRK ıf^AJINl ıHCÖJgOi AVPüPAU TÜI?K Turkıye, 14 Nısan 1987 gunu Avrupa Topluluklan'na tam uyelık başvurusu yaptı Bır butun olarak "Avrupa Utopyası"na talıp oldu ve ondan pa> ısted\ V ırmı Sekiz Mehtnet Efendı ıle başlayan ve "Tanzımat, Meşrutıjet, Jon Turk inkılabı, Cumhun>et ve Keraalıst Devrim" ıle surdurulen Garplılaşma, muasırlaşma, Batılılaşma, pozıvıtızmı >akalama ıradecıhğınde, nıhaj ve çok önemlı bır adım atıldı Ancak Turkı>e ve Turkler, hemen hemen hıçbır zaman, aıt olmak ıstedıklerı butunun kendılen hakkındakı ımajından memnun kalmadılar Imparatorluğun yıkılış donemınde, "Le Temps"da, "Times"da, "Wiener Zeitung"da sık sık çızılen feslı. kaftanh, tespıh lı, ebleh ve şışman "Avrupa'mn hasta adaııu" kankaturlerı, artık halkla ılışkılerın önemını kavramış olan Dersaadet'ı daıma hoşnutsuz ettı 2 Meşrutıyet ertesınde, Osmanlı sefa retlerırun bınncı kâtıplen, Batı başkentlerındekı gazete burolannı gezerek karıkaturlerdekı Turk suretınde kaftan venne redıngot ve ja ketın kullanılmasını ıstedıler Son Balkan Savaşı'nda ve Bın n u Umumı Harp'te, Tuıkun ımajı, Parıs'te, Londra'da, Romada', Sen Petersburg'da vah"Adam memnun gönjnüyordu şetın ve barbarlığın semboluyve her sefennde daha gür bır du şekılde Allah Allah dıye bağınyordu (Becassıne dıası / Cumhurıvet döCaumery Pınchon / Becassıne nemınde bu göTürMerArasında, S 13) runtu bıraz da olsa değışıme uğradı Turkrye Cumhurıyetı hukumetı, bellı başlı Avrupa başkenılerınde yeru bır ımaj yaratabılmek ga>Teuyle basın vayın ve kultur ataşelıklerı kurdu Batıh gazetecıler ıçın Turkıye'ye gezıler duzenledı Ne var kı, >uzvıl başının "hasta adam", "barbar" \e "vahşet sembolu" ımajları, çok karmaşık ve koklu nedenlerden dolayı, bıraz nuans farkhlıklanjla olsa da bugün halen Batı'da mevcut "Turk imajY'na damgalarını vurmuş olarak kaldılar Bu ımaj, on yıl once de Parker'ın "Geceyansı Ekspresi" filmıyle zır\e noktasına ulaştı Bu yazı dızımızde, çağdaş Batı kulturunun en populer ıletışım araçlanndan bırı olan çızgı romandakı "Turk imajı"m ırdeleyeceğız Aslında bır doktora tezı oluşturabılecek kadar zengın malzeme ıçeren bu konuda, bız esas olarak Avrupa çızgıromanı uzennde durduk Çunku "Comıcs" olarak adlandırılan Amerıkan v'zgıromam, sunuş ve okuyucu açısından \vrupa'dakınden daha farklı bır ozelhk taşıyor ve bugun genel bır çızgı roman kulturunden soz edılebılecek ıkı temel mekânı da, Batı Avrupa ve Japonya oluşturuyor Cınsellık teması uzerıne ınşa edılmış bır alt kultur bıçımlendıren Japon çızgı romanıda Turk ımajını arayabılmemız ıse zaten maddeten soz konusu değıldı \ azıyı hazırlarken, ıçınde şu >a da bu 5e kılde Turk ve Turkı>e temasının geçtığı toplam 22 çızgıroman albumunden yararlandık Bu velpaze, ılk Avrupa çızgıromanlarından bın olan ve 1919 baskıh Ermenı "avcısı' Fend "Bekasın TurkErmenılerie anlaşma yolları îer Arasında", ararken "Ateş etrneyin dıyor 1987 baskıl'ı (VıdalClav6/KöpekAdası,S "Lester Cock32) nej Dalmaçyalılav Kralı"na kadar uzandı En kuçuk vaşlarda okunan "Tenten Ottokar'ın \sası"ndan entelektuel "Corto MalteseHabeşiler"e, kurgubılım, "tan KaledıneŞan Paşa"ya kadar her yaş ve smıfa hıtap eden eserlerı kapsadı. Desınator ve senarıstler, mıllıyet olarak Fransız, Belçıkalı, ltalyan, Ispanyol, Hollandalı ve Polonyalıydılar Çızgıromanın Batı Avrupa'da esas ıtıbanyla BelçıkaFransaHollandaItalya dortlusu taratından gerçekleştınldığı ve yerlı yaratıcıları çok sınırlı olan dığer ulkelenn bunların tercumelennı tuketmekle vetındığı goz onune alınırsa, bu çok genış orneklemenın çızgıromanda Turk tematığı ıçın yeterlı olduğunu ve doğru bır olçek teşkıl ettığını soylemek mumkun Cegan. Âbtderva Suyu'nun kuzey sırtlartna duşer Alıta Dereı Hakıvan \adısi uzanır Tepede mevzılenmış ve makıneh tufeklerı bulunan bır duşman mufrezesıne karşı aşağıdan, \adtden \e aliar ustunde çekılmış kılıçlarla, azlık bır nexı suvarı grubunun saldırıva geçmesımn sonu bellıdır Ama Enver Paşa en ondedır Atını \ıtdınm gıbı surer kıhcnla fıa\avı yarorak koşar Yanındakıler de ondan gen kalmazlar Bır kumandamn, bır başkumandanın, bır basktn mufrezesıne karşı en onde ve alla, kılıçla karşı çıkışı, askerı savaş usullerıne sığmaz Ama artık burada askerlık değıl, yolun sonu, son hamle ve beklenen sonu aravıs konuşacaktır Öyle de olur ( ) Daha arkadakı ıkıncı mılralyoz. ateşını, huzmesını en onde getenlenn ustunde yoğunlaştınr Bunlarm en önunde de Enıer Paşa vardır Boylece, çağdaş mıtralvoz, ortaçağın unlu sılahı olan kılıcı yener Enver Papa vurulur Atından duşer ( ) Enver Paşa dramınm son perdesı ıse böyle kapanır !}erket Surpvvn Mitralyöze karşı kılıç lanabılecek olanlar hakkında rapor vermek" talımatıyla Parıs sefırı kebırlığıne tayın olunur Anık OsmanlıTurk toplumu ıçın 270 yıldır suren Şark Garp, Doğu Batı ıkılemı kesın olarak başlamıştır Tanzımat, Meşrutıyet ve Cumhurıyet, son tahlılde, Y\rmı Sckız Mehmet Efendı'ye verılen gorevlerın uzantılandır Paul Rycaut'nun yukarıdakı oznel saptamasına rağmen, 16, 17 ve 18'ıncı yuzyılda Avrupa'da mevcut genel Turk ımajı, hem nefret ve hakır gorme duygusunu hem de hayranlık ve cazıbeyı ıçermektedır Turk guçludur, çuıı ku tarıhın en buyuk ımparatorluklanndan bırıne hukmetmektedır Bu yuzden hayranlık uyandınr ve çekıcıhk varaur Turk, Kanuni Sultan Suleyman'da sembohze edılen "Muhteşem Turk"tur Turk, korkunçtur da Çunku hukumranlığını Hınstıyan devletlerı yok ederek sağlamıştır Bu yuzden nefret edılır ve Hınstıyan değerlere sahıp olmadığı ıçın hakır gorulur 18 yuzyıldan ıtıbaren ıse, Avrupa'da "Turk mıtosu" oluşacaktır Genel ımaj ılk baştakınden çok farklı olmasa dahı, Doğu duşuncesını keşfederek yenı bır humanızm yaratan Batı, "Aydınlanma Çağı"na gırerken, Şarkı Osmanlı Imparatorluğu ıle ozdeşleştırerek bu yenı Turk mıtosunu şekıllendırmijtır 17O6'da Fransızcaya çevrılen "1001 Gece Masallan" hıç ılgısı olmadığı halde Turklere atfedılecek ve belırlı bır hayranlık duygusu yaratacaktır 1789 Fransız Devrımı ıse evrensel bır yaklaşımla, Jon Turklerden yuz sene once, Galata'dakı Fransız sefaretınde Turkçe olarak "Hurrıyet Musavat Lhuvvet" bıldırısı bastıracaktır 19 Yuzyıl başında Lord Bvron, Batı'dakı "Dogu romantızmı"nın habercisidır Avru Times, Kırım Savaşı arifesinde, Türklerin "Çökmekte olan bir ımparatorluğun barbar milleti" olduğunu yazıyordu. pa'da daha once Turk ımajında hâkım olan hayranlık korku, aşk nefret ılışkısı, Byron'un eşcnsel temas kurduğu Y anyalı Ali Paşa va ıthaf edılmış şnrlennde apaçıktır Vıctor H ugo'nun "Doğu Şiirleri" ıse Navarın yenılgısı sonrasındakı Osmanlı Imparatorluğu na fazla bır hayranlık beslememektedır ve Byron'la başla yan "Helenistçiliğin" etkılerını taşır Lamartine, de Nerval ve sonra da Loti, Turk ımajında belırlı bır egzotızm ve olumlu gorunum yaratan son 19 yuz yıl yazarlarıdırlar Artık, "Doğu sorunn" Avru Betedıye başkanı arşıvrjekı pa'mn bır nu cıttlenjen bmni duşürunce. (Stephane ın Maceralan / Ceppı maralı konulanndan / Karakulak'ın Doğusurtda, S bırı halıne gel 40) mış, Batı başkentlerının somurgecı ve yayılmacı polıtıkasıyla bırlıkte Şarkıyatçılık bır "bilim" olarak doğmuştur Tımes, kırım Savaşı arifesinde, Turklerın, "Çökmekte olan bır ımparatorluğun barbar mılleti" olduğunu vazmaktadır Bırıncı Balkan Harbı oncesınde Sloane "Vurdumduvmazlığa \aran bu kadercilığiyle, sahıp oldugumuz butun kavramlan altust eden Turku anlamak ve hakkını vememek ıçın adeta dorduncu bır hisse ıhtıyamnız vardır. O bizim ters kutbumuzdur" demektedır Devran değışmış, Osmanlı Imparatorluğu uçurumun kenanna gelmış ve Batı'da hâkım genel Turk ımajındakı belırlı hayranlık ve cazıbe öğesı artık tamamen ortadan kalkmıştır Şımdı yalnız netret ve hakır gorme duygusu vardır "Muhteşem Turk", uvgarlıkların ve ozgurluklerın yemınlı duşmanı, onaçağdan berı bılınen Barbar Turk'ten başkası degıldır "£/ıifr Pojo" (3. cıll. M\fa 648649) 4\demır Enver Paşanınson sözien "Elveda Beyler Kısmet nevse 0 olur " (Corto Maltese / Hugo Pratt / Semerkand ın Altunı Evı, S 120) Yıl 1938 JAylardan yaz Avrupa jsavasın •jesığınde ,Sovyetler Bıhıgı ndekı rejımınden kacan muhendıs Stern Istanbulda da Kendısını zleyen Rus ajanlarından yakasın kurtarmak ıcın ıssız kaklaradalıyor ;MaxFnedmanın Maceralan / Gıardıno ŞarKınKapısı)? 7 Stalm Enver Paşa'nın son anları Corto Maltese, Rodos'takı Kavaklı Camu'nın kubbesındekı alemı kaldırır ve Lord Bjron'un elvazısıyla yazılmış, dostu Sır Edvvard John Trelawnv'ın sakladığı ve Buyuk İskender'ın Semerkand yakınlarında bıraktığı hazınenın yerını tarıf eden mektubu bulur Corto, Baron Corvo'nun "Helenistik Anılarım" okurken, Sır John Trelavvny'nın Byron'un "Yunanistan Şıirleri"ne atıfta bulunmuş olmasından dolayı oradadır Yıl 1920'dır Camıden sokağa atlar ve Italyan devrıyelerıvle burun buruna gelır Kaçarken, sıvıl bır Turke rastlar ve o Corto Maltese'yı, "Turan oldu" parolası>la açılan bır kapıva goturur Odada, tekne kalıntısı ıttıhatçı subavlar Orta Asya ıUerınde Enver Paşa ıle buluşmak ve 'Turan'ı kurtarmak n,ın komıta toplantısı vapmaktadırlar Corto Maltese'yı, kendı onderlerınden olan Şevket Be> zannederler Corto bundan sonra, Bu>uk iskender'ın hazınesını bulabılmek ıçın once Rodos'tan *\nadolu va, oradan da ^sva ıçlerıne uzanacak ve butun seruven boyunca da Enver Paşa'nın ızını surerek, onun Pamır eteklerınde Ermenı bolşevıkler tarafından oldurulmesıne şahıt olacaktır Enver Paşa'nın, Pamır Vadısı'nde, utopyası uğruna olmesı romanda 58 kare planşta tasvır edılır ve burada buyuk bır romantızm ve patetızm hâkımdır Bu çok kısa ozetten de anlaşılaeağı gıbı, modern çızgı romanm en buyuk ustalanndan bın olan Hugo Pratt'ın yarattığı "Corto Maltese Semarkand'ın Altunı Evı"nde, Bırıncı Dunya Savaşı ertesındekı Turkıye, olavın mekân ve tematığını oluşturmaktadır "Semerkand ın Altunı Evı", Hugo Pratt, hem avdın olmanın getırdığı tıtızhkten, hem de belkı \enedıkhlığının av antajlanndan dolavı, 1920 başları Turkıvesf nı ve o doneme ılışkın tablovu son derece gerı,ekı,ı bır bıçımde çızmıştır Istanbulda akşampazarı (Dteter Lumpen'ın Maceraiarı / ZentnerPellejero / Istanbul Hançen, S 8) Neden çizg'roman? Turkıye'dekmden farklı olarak, Batı çızgı romanı vığınsal bır nıtelığe sahıp Her yıl on mılyonla tuketılıyor Henuz okuma vazma oğrenmemış tocuklardan aydınların en bılgılı lerıne, televuvon dergısırnn sayfalarını ımaj empoze edıyor Yazıvla ıfade edılenı re yazdığı raporda şovle bır bolum mevcut "Busım ve çızgıyle pekıştırıyor Bazen vazıyı da radaki herhangı bır elçının bır Turk ıle sıkı hı kullanmayarak yalnız gorsellıkle yetınıyor dostluk ılışkılenne gırmekten kaçınınaiıi gerekır ( ) Çunku bır Turk, bır Hırıstıvan ıle "Dıeter Lumpen'in Maceralan Istanbul gerçek dostluk kurmava muktedır degıldır." HançerT'nde, pavvonda dans eden kadına ba * * * * kan Turk erkeğı konuşmuyor Ama bakışta Avrupa 19 vuzyıla kadar Turklen, fetıhler her şey var "Stefan'ın MaceralanKarakulak'ın Dogusunda"da çızılen ve uzennde hıç sonrasında kendısıne sığınan Bızans ve Balkadın olmayan Galata Koprusu kalabahğı, kan verhlen, çok savıda gonderdığı sey\ah, elçı belırlı bır şehır ımajı vansıtıvor Çızgıroman ve tacırlerı, Istanbul'dakı Venedık, Cenova ve bu gorseüığıv, le, kıtabın otesınde, fotoğrat, sı Frank kolonılen aracılığıyla tanımaktadır Ranema, televızvon ışlevını de ustlenıyor Senar cine "Beyazıd" tragedyasını, nı, Molıert yo ve kurgu, maceranın gıdışatında "lyilen" "kıbarlık Buddlası"nı vazmıştır Bernıer, Tave "kotulerı", "haklılan" ve "haksızlan" vernıer, Galand, Chardin, Mantran, d'Anıonerıyor Onerıler tuketıcı, yanı okuyucu nez eu\, I.ucas Istanbul ve ımparatorluğa aıt genı^ dınde, ımajla guçlendırılıyor Çızgıroman bı ıçerıkh kıtaplar kaleme almış, Baudıer, Melınçaltı >aratıvor vebu bılınçaltını resımsızbır zeraı, du Verdıer, Stochove, du Rver ve kıtaptan çok daha voğun bıçımde şartlan d'Herbelot Osınanlı ve Turk larıh ve dılını 111 celemışlerdır Parıs'te "Turquene!>' (Turk dırıyor lemeler) modası hukum surmektedır ltalyan ressamlan Turk portrelen Lizmektt, çızgıromanın ılk haberusı olan gravurlerde Turk Çızgı romanm otekı onemı, adının da ıfa Kim kimi lanıyor? dc ettığı gıbı hem gorsel hem de yazılı bır an Fransa.'mn Babı Alı nezdındekı elçısı Pa teması ışlenmektedır Yanı Batı da, h'ç de va latım tarzı oluşturnıasından ka>naklanıvor ul Rycaut'nun 1668 vıhnda "Osmanlı Impa bana atılmavacak onemlı bır Turk ımajı var lık ve ogretım hakkında derın ıncelemelerde Çızgı roman, şckıllerle bıçımlendırılmış bır ratorlugu'nun Şımdıkı Durumu" adı altında dır ve bu ımaj zengın bır materyal bmkımıne bulunmak ve bunlardan ımparatorluğa u>gukarıştıran ev kadınlarından trende vakıt geçırmek ıçın ıstasyon bayıınden son albumu alan banlıyo ışçılerıne kadar, yaş ve sosyal statulen değışık olağanu^tu genış bır toplumsal yelpazeye hıtap edıyor "Nataşa 13. Havari" de, ılkokul talebesı, Istanbul'dan kuşadasf na gıden otobuste, Belçıkalı maceraperestın dışarıdakı manzaraya bakarak Nataşa'ya, "4dam eşek sırtında, kadın >ava. Bu memleket hoşuma gıttı" demesıne guluyor Genc lıselı, "Kopekler \daj>ı"nda. korkunç Bınbaşı Ferıd'ın Trabzon Ermenılennı gaddarca ol durmesınden dehşete duşuyor Nostaljık profesor, "Şark'ın Kapısı"nda, 1935 I^tanbulu'nun Tepabaşısı'nda, Beyaz Rus Kontes Sovınskaya'ya rastlamaktan haz alıyor Bu bağlamda çızgı roman evrensel bır boyut taşıyor \e onun aktardığı herhangı bır Turk ımajı hem \ok genış kıtle>e ulaşıvor hem de genış kıtlelerde mevcut ımajları >ansıtıyor 17 yuzyıldan berı, sıvası, ekonomık ve askerı açılardan Batı ıle eşıt olmayan bır ılışkı yaşayan Turkıye ve Turkler, kendı ıletmek ıstedıklerı ımajlar açısından da avnı eşıtslz ılış kıyı yaşamışlardır "Onlara" aıt olmak "onlar" tarafından belırlendığınden, ozellıkle Meşrutıvet ve C u m h u r ı y et sonrası Turkıyesı'nın Batı ıle olan ılışkılerı bır dılema oluşturmuştur Ba tı'ya aıt olmak, esas olarak, Turkıve'nın \e Turklerın kendı ıradelerı dışında bır olgu teşkıl ettığınden, yanı \v rupalılık ve Batılılık refe ransları ıster davanmaktadır Buna karşılık 18 vuzyıl sonuna kadar Os ıstemez o manlı vonetımınde, donmeler harıç, Avrupa sıfatlara sahıp dıllerını bılen hemen hemen hıç kımsenın ol olanların mulkımadı|ı, Galata elçıhklerındekı çevırmenlenn vetınde bulunFener Rum anstokrasısının tekehnde bulundu d u ğ u n d a n . ğu, "Frengıstan" hakkındakı fıkırlerın, tek Turkıye ve tuk Avrupa'va gıtmış sevvahlar ve Akdenız'de Turkler, kendı Osmanlı sancağı altında seyıeden gemıcı ve ıstedıklerı y a da ender Musluman tacırlerle sınırlı kaldığı du hıssettıklerı olşunulurse. Avrupa'nın Turkıve'vı, onun ken vude değıl, Batı HiRSöyan korsanıar ölümden dısını tanıdığınüan cok daha ıvı bıldığı de hlann ve Avru korkmayanTurkdenızcısını ortava cıkmaktadır Her halukârda. Batı'dakı palıların ıs domuz yağı dolu fıçıya solcarak Turk ımajınm, Turkun Batı ımajından daha tedıklerı vetorkutmayıbaşarıyortar (Kızıl zengın ve çoğulcu olduğu tartışmasızdır h ı s s e t t ı k l e r ı Sakal ın Maceralan / Charlıeroranda Batılı ve ^ 9 / Halıçe Baskın S 17) Havatın davatması sonucuııda, Osmanlı Turk devletının "kâfır Freııgıstan"ın ustuıı Avrupalı olluğunu ılk defa kabul etmesı ve onu oğren muşlardır Bu ılışkı Turkıve ve Turkler açımek ıradesı gobtermesı ıse 1"M8 "Pasorofça" sından edılgendır Antlaşması ertesıne uzanır Vezırı Âzam DaŞımdı Batı çızgıromanındakı Turk ımajımat lbrahım Paşa, 1719 da Vıyana'va ılk kana bakalım ve kendı suretımızı onun aynaIILI Osmanlı elçısını gonderır tkı vıl sonra da ^ ırmı Sekız Mehmet ttendı, "oradakı u> jar sında görelım SİRE1EK