Katalog

Cumhuriyet Sahıbı Cumhuriyet Matbaacılık ve Gazetecılık Türk Anonım Şırketı adına Nadir Nadi, 0 Genel Yayın Muduru' Hasan Cemal, Muessese Muduru Emine Uşaklıgil.Yazı Işlerı Muduru Oka> Gonensin, • Haber Merkezı Muduru Yalçın Bayer, Sayfa Duzenı Yonetmeni: Ali Acar. TAKVİM 30 Aralık 1984 Imsak: 5.50 Guneş: 7.22 Temsıtcıler ANKARA Valçın Doğan, IZMIR Hikmet Çetinkaya. ADANA Mehmel Mercan, • Servıs Şeflerr Istanbul Haberlen Reha Oz, Dış Haberler Ergun Balcı. Ekonomı Osman l'lagay, Kuitur Aydın Emec, Magazin: Yalçın Pekşen, Spor Danışmanı: Abdalkadir Yucelman, Duzeltme. Refik Dıırbaş, Araşlırma: Şahin Alpay, IjSendıka Şukru Kettnci. Ikindi: 14.30 Akşam: 16.51 Yatsı: 18.17 Burolar • Ankara: Zıya Gökalp Bulvarı, Inkılap Sokak No 19/4 Tel: 33114147, • İzmir: Halıt Zıya Bulvarı No 65'3, Tel: 254709131230 • Adana: Çakmak Cad No 134Kat3,Tel 1455019731 • Basan v<? Yayan. Cumhuriyet Matbaacılık ve Gazetecılık T A Ş. Turk Ocagı Cad. 39/41, Cağaloğlu, Ist PK. 246Isr. Te): 526 10 00 (9 hat) Telex: 22246 Öğle: 12.11 12 EYLUL •• ANKARA Amerikan Büyükelçisi Spain anlatıyor UFUK GÜLDEMİR TANKLAR KOŞE BAŞLARINI TUTMUŞTU 12 Eylül sabahı çok erken saatte evden çıktım. Ankara'da Uk kez koruma görevtisi almadan kendi kullandığım arabayla Kavakhdere'deki sefarete hareket ettim. KavşakUm tanklar tutmuştu. öncesinde sonrasında 11 Eylül 1980. Öğle yemeğinden sonra Kavakhdere'deki elçiliğe döndüm. Genç bir Amerikalı subay beni bekliyordu. Pentagon'a bir mesaj çekmek için iznimi almaya gelmişti. Ne mesajı çekeceğini sordum. Türk Silahlı Kuvvetleri'nin ertesi gün sabaha karşı yönetime el koyacağını Washington 'a bildireceğini söyledi. 12 Eylül 1980 sabaha karşı 03.00. Müsteşar Dick Boehm'in telefonu ile uyandım. Boehm beni aramadan iki dakika önce onu Askeri Yardım ve Eğitim Dairesi Başkanı Amerikalı Korgeneral aramıştı. Verilen bilgiye göre harekât sabaha karşı 04.00'te gerçekleştirilecekti. Başbakan Demirel, Bülent Ecevit, Necmettin Erbakan ve diğer siyasi şahsiyetler gözaltına alınmıştı. Istedikleri takdirde eşlerinin de onlarla gitmesine izin verilmiş olması, yüreğimize soğuk su serpti. Demek ki bu askeri yönetim, Latin Amerika'daki örneklerden farklı olacaktı. Gece yarısı telefon eden müsteşar, 1 saat sonra darbe olacağını söylüyorau I VVASHINGTON 12 kalıbre tufekler patJadıktan sonra yere çarpan göğuslerı siyah lekeli Sibirya kazları kime daha yakın duşerse, o fırlayıp alacak, sonra yerine dönecekti. Anlaşmamız böyleydi. Sibırya'dan Nil Vadisi'ne geçerken Cıhanbeyli avlaklannda konaklayan kazlara duble yaptıktan sonra, saklandığı çukurdan fişek gıbi fırlayan Buyukelçı James Spain, NVashıngton"dakiCosmosClub'un merdrvenlerini fişek gibi çıkamıyordu. Ulkesinin Ankara Buyukelçilığinden ayrılmasından bu yana, sadece döri yıl geçmişti. Ama bu dort yıl eşınin ve kızının trafık kazasında olmesine, kendisinin de en neselı kahkahaları Tuzgölu Ovasına taşıyamayacak kadar yuklu olmasına yetmiştı. Avcılar Kulubu yerine Cosmos Club'te buluşmayı belki de bu yuzden tercih etti... Massachussets Avenue 2121 numaradakı Cosmos Clup VVashington'un en elit yerlerınden birisiydi. Yıllık aidatı 4 bin dolar olan kulube uye olmak için zengin olmak yetmiyor, zenginlıği bir özel ılgi alanı ile, ama mutlaka suslemek gerekiyordu. Briç masalarında 3 Dünya ulkelerinin kaderlerinin konuşulduğu kulube, ne kadar suslenirlerse suslensinler, kadınların girmesı ise mumkun değildi. Eğer mümkun olsa 150 yıllık maun kapısının uzerinde "kadınlar giremez" vazmazdı. maz mıydı? Genç bınbaşı şuphelerime katılıyordu, ama Silahlı Kuvvetlerın ertesi gun sabaha karşı mudahale edeceği yolunda adeta ımanı vardı. Ustelik birkaç hafta once Amerikan hukumetinin vakı davetı uzerine Amerika'ya hareket eden ust duzeydeki bir Turk subay, onceden arahğa kadar Amerıka'da kalması planlanmış olmasına karşın, gıtmeden once son gun ısrarla 10 eylul tarihinde Ankara'da bulunmak ıstediğini belirtmişti Erken donmek ıstemesıne 10 eylul tarihinde eşınin amelıyat olacağını gerekçe gosteriyordu. Ust duzeydeki Turk subay 10 eylul gunu donmuş, Amerikalı bınbaşı hoşgeldın demek üzere evıne uğradığında, o gun amelıyat olması gereken eşi onlara çay servisı yapmıştı. Amerikalı binbaşıya gore, Turk subayın erken tarihte, yani 10 eylulde Ankara'da bulunmak ıstemesinin nedeni aldığı görev emrinı uygulamasaydı. Bu genç binbaşıyı ciddiye almak için çok neden vardı. Çunku daha once çok sağlıklı ıstıhbaratlar elde etmişti. Genç binbaşı mesaj göndermekten vaz geçti. Bız de ikindi kahvaltısı için evlerimize dağıldık. Ankara' nın o parlak guneşli ılık sonbahar akşamlarından biriydi. Ertesi gun sabaha karşı 03 OO'te henuz Ankara'da yeni olan Müsteşar Dkk Boehm'in telefonuyla uyandım." Amerikan Buyukelçisı James Spain o gun sabaha karşı telefonla uyandınlan tek sefır değıldı. Geceyansı, maiyetindeki askeri ataşe tarafından uyandırılmış bır Iskandinavya ulkesı sefırı de telefonla bizı aramış, "zemin yoklamıştı." Hemen arkasından İngıliz Reuter Ajansının Ankara'daki muhabiri Phil Davison telefon etmiş, "ışıklar" dan soz etmişti. "Işıklar", her an mudahale beklenilen o gunlerin Ankara'sında gazeteciler arasında adeta bir şifre sözcuktu. Acaba Genelkurmay BaşkanhğTnda "ışıklar" vanıyor muydu? Phil, geceyarısı Cumhurbaşkanhğı arazısi içerisindeki komutan köşklerînin ışıklannı, biz de Genelkurmay Başkanlığı ile Amerikan Buyukelçiliğinin ışıklannı kontrol etmiştik. Hareket vardı. Bu Mudahale var mı \ok nıu? BU YLKELÇİLIKTEKİ KRİZ MASAS1 Kavakhdere'deki büyukelçilik binasında 12 Eylul sabahı Müsteşar Dick Boehm verdiği talimat uyannca "kriz tnasası"nı oluşturmuş, harekât gerçekleştirilmeden önce "çok gizli" şifre ile Washington 'u konudan haberdar etmiş. Saat 04.00'te verdiğimiz ikinci şifrede gizlilik derecesini kaldırdık. lon çizgjsi arasında koordinasyon kurmayacak azgelişmiş bir kuru temizleyicı adresi istedim. Sonra da anılarının butünlüğunu kesmemek ıçın asgariye çektiğim sonılarla 12 Eylul'ü anlatmasını: "Neden pembe ve yeşıle boyalı olduğunu bir turlu anlayamadığım Çankaya'daki Subay Kulubü'nde Subay Eşleri Derneği'nin öğle vemeğınden sonra Kavaklıdere'deki Elçiliğe donduğumde, misyondan tanıdığım genç bır Amerikalı subayı beni bekler buldum. Bılgisı, yargısı ve nasıl öğrendiğine hayret ettiğim mukemmel Turkçesıyle, saygı duyduğum bu genç subay, Pentagon'a (ABD Savunma Bakanlığı) bır mesaj çekmek için ıznimı almaya gelmişti. Ne mesajı çekeceğini sordum. Turk Silahlı Kuvvetleri'nin ertesi gun sabaha karşı ybnetime el koyacağını VVashıngton'a bildireceğini söyledi. Bağlı olduğu albay da onunla aynı kanıdasdı, ama Buyukelçı olarak benim, ikide birde Washıngton'a mesajlar çekilerek felaket tellallığı yapılmasına karşı olduğumu bıldığınden mesaj gondenlmesıne ızın verip vermeyecegımi kavrayabilmek için, ağız aramak için, sevdiğimı bildiğı bu genç subayı yollamıştı. Misyondaki ust duzeydeki memurları toplamayı kararlaştırdım. Onlara bakıhrsa bu olağanustu askeri hazırlıklar terore karşıydı. Polislerın greve gıtmesi halinde kent merkezinde doğabilecek kargaşayı bastıımak amacını güduyorlardı. Iyi haber aldığını bildiğim memurlarıma sordum: Ordunun mudahale etme olasılığı var mı? Yanıtlarına bakılırsa bu olasılık her zamankinden daha fazla değildi. Tekrar genç binbaşıya dondum. Dıplomatların karşı çıkmasından, beni ikna edememiş olmasından huzursuz olmuşa benziyordu. Dedim ki: VVashington'a zalen her an mudahale beklediğimize ilişkin şifre gonderdim. Yeni bir tanesine daha ihtiyaç bulunduğuna emin değilirn... Genç binbaşı>a, ustelık boyle bır mesaj çekip sonra doğru çıkmamasının gelecektekı kariyerine gölge duşureceğını söyledim. Ancak yine de şifre yollamasına ızın verirken, raporunu, örneğın mekanıze bırliklerın yer değiştirmesı gibi, somut belirtiler uzerine bina edip, butiın bunlann ordunun mudahale edeceği anlamına geldiği gibi bir izlenım vermemeye dıkkat etmesini tavsıye ettim. Aynca dedıği gıbi bir teşebbus olması halinde, daha oncekı ıhtılallerde olduğu gibi, askeri lıderlerden bize sınyal gelmektegecikmeveceğını kendısine hatırlattım. r ECEVtT, DEMİREL, ERBAKAN Parti liderleri ve bazı siyasiler 12 Eylul gunu yeni yönetim tarafmdan gözaltına ahnmışlardı. Onlara yapılan davranış bu askeri yonetimin Latin Amerika'daki omeklerinden farklı olacağını gosteriyordu. Spain randevuya, eski Deniz Kuvvetleri Komutanı emeklı Oramiral Hilmi Fırat'ın hediye ettiğı, uzennde yıldızlar ve çapraz kılıç olan iğneyi, çizgıli kravatına iliştirmiş olarak gelmışti. Kravat iğnesi ilginçti, ama asıl ılgınç olan giysileriydi. Artık emekli olup Rand Corporation adlı bir danışmanlık şırketinde çalışmasına karşm Spain de diğer önemli VVashingtonlular gibi yakalan duğmeli gomlek giyiyor, çizgili kravat takıyordu. Washingtonluların aynı tur gömlek, aynı marka kravata tutkun olmaları aslında sıradan bir raslantı değil, sıradan olmadıklannın sıradan bir dille anlatımıydı. Sıradan giyinmek suretiyle sıradan olmadığını vurgula>an giyim biçimının VVashington'dakı adı "establishment dressing" dı. Yanı kurulu duzen kıyafetı. Bir sosyalist ulke gıbi renk ve materyalde standartlaşma eğilımi gosteren bu akım, kuru temizleyicilerin de araçIarını standartlaştırmasına neden olduğundan, pantolonda pili gibi kuçuk bır ayrıntı, hayatlannı ve utulerini mekanıze etmiş kuru temizleyıcilen adeta telaşlandırıyor, panığe kapılmalanna yol acıyordu Spain'den, bu yuzden, once pılı ile panto (Plağanüstü huzursuzluk içindeydim. Beni huzursuz eden, son derece güven duyduğum Silahlı Kuvveller'in yönetime el koymuş olması değil, potansiyel bir ihtilali üstlerine onceden haber vermesine engel olduğum genç subayın kariyerine, kendi elimle gölge düşürmüş olmamdı. yukelçmın bulvara bakan odasının penceresınden ışık sızıyordu. Ordunun el koyma belirtileri Genç subaya gore ordunun el koyacağına ilişkın ıki kesin belırtı vardı. Balgat'taki kuçuk Amerikan Hava Kuvvetleri Üssunde oğle yemeğini yedıkten sonra kente gelirken, Ankara yöniınde mevzilenmiş, ama orada mevzilenmemesi gereken tanklar gormuştu. Bunun bir ihtilal belirtısı olabileceğine ben karşı çıktım. Çunku daha once de böyle belirtiler haber almış, gozlemci gondermış, ama boyle bir niyet bulunmadığını muşahadeetmiştık. Nıtekim o gun öğleden sonra Ankara'da bombalı pankartlar asıidığından sıkıyonetim alarma geçmış, mekanize bırlıkler devreye girmişti. Üstelik radyoya ve gazetelere bakıhrsa toplum polısleri arasında huzursuzluk baş gostermiş, polıslerin greve gidebilecekleri yönunde belirtiler ortaya çıkmıştı. Acaba o tanklar teror olaylarına mudahale etmek için bekliyor ola Bü>ükelçilikte kriz ma§ası Müsteşar Dick Boehm'den gelen telefon uzerine, Spain hemen Elçiliğe hareket etmesi emnni vermısti. Buyukelçilikte Boehm başkanlığında bir kriz masası kurulacaktı. Amerikan Elçıliği ışte bu yuzden noel ağacı gibi ışıklandırılmıştı. Spain devam etti: "Boehm beni aramadan iki dakika önce, onu Askeri Yardım ve Eğitim Dairesi Başkanı Amerikalı Korgeneral aramıştı. Korgenerali ise Turk Genelkurrnayı'nca görevlendirılen bir temsılcı. Verilen bilgiye gore harekât sabaha karşı 04.00'te gerçekleştirilecek, hemen ardından 24 saatlik bir sokağa çıkma yasağı devreye girecekti. Yatagımaan kalkarken, hareket halindeki tanklann seslerı gehyordu. Eşim Edith ilk defa duyduğu tank sesleri için uyku sersemliğini henuz atamadığından, Ben tankları hareket ederken gurier zannederdim, megerse gıcırdarlarmış, diyordu. Olağanustu huzursuzluk içindeydim. Beni huzursuz eden, son derece güven duyduğum Silahlı Kuvvetlerin yönetime el koymuş olması değil, potansiyel bu ihtilali üstlerine onceden haber vermesine engel olduğum, genç subayın uzennde tıtredığim kariyerine kendi elimle gölge duşurmuş olmamdı. Butun bunları samimiyetle size anlatmamın nedeni de duyduğum vicdan azabının ciğerime işledığinin göstergesidir. Italyun sineması can çekişiyor Kültür Servisi Son zamanlarda kimi gözlemciler Italyan fılm endüstrisini, Luchino Visconti'nin "Leopar" adlı fılmındeki ölmekte olan Sicilya soyluluğuna benzetiyorlar. Italya'nın en buyuk fılm yapımcılarından Carlo Ponti kendini emekliye ayırarak Isviçre'ye çekildi. Dino de Laurenüis ve Alberto Grimaldi ise yalnızca ABD'de çalışıyorlar. ttalyan fılm yönetmenlerinın en büyüklennden ıkisi, Federico Fellini ve Micbelangelo Antonioni TV reklam fılmleri çekiyorlar. Bemardo Bertolucci'nin yeni fılminin çekimleri Çin'de gerçekleştirilecek. Dino Risi'nin son yapıtınm adı Fransızca, başrolde bir Fransız yıldız oynuyor ve film Fransız parasıyla çevrüiyor. Italyan Sineması'mn şu sıralar pek az saygm yüdızı var; fılm yapımı bugüne kadar görüimemiş ölçüde dttşuk düzeyde; dışardan alınan yabancı fılinlerin sa>nsı rekor sayılabilecek kadar artmış durumda; seyirci sayısı ise hiç de iç açıcı değil. "ltalyan Sineması'ndaki bıuuüım üstüne bir sonsoz yazmanın hiçbir anlamı yok," diyor yönetmen Luigi Comencini. "ltalyan Sineması oldü. " TV'NtN FENDt StNEMAYI YENDt Comencini'nin vardığı sonuç biraz abartmalı belki, ama ltalyan Sineması'mn şu sıralar hiç de parlak bir durumda olmadığı açık. Bunun temel nedeni olarak da televizyon gösteriliyor. Geçen yıl Italya'da yalnızca yuz on fılm çevrildı; başka bir deyişle, üç yıl öncesine göre üçte bir oranında bir düşuş var. Buna karşıhk Italya'daki TV kuruluşlan 1415 yabana film, 12887 yabancı TV dizisi yayımüyor.Devlet denetimindeki RAI'nin üç kanalımn yanı sıra üç özel şebeke ve yuzlerce özel TV istasyonu yayın yapıyor. 700 MİLYONDAN 160 MİLYON BtLETE ltalyan fılm endustrisindeki gerilemenın en açık göstergesi, bir bir kapanan sinema salonlan. Kapalı sinema salonlanna her yerde rastlamak olası. Son üç yıl içinde 1400 sinema salonu kapıltalyan Sineması'mn en görkemli çaSının, İkinci Dunya Savaşı'ndan sonraki yıllar olduğunda herkes birleşiyor. "Açık Şehir" ve "Bisiklel Hırsızlan" gibi filmlerle Roberto Rossellini ve Vittorio de Sica gibi yönetmenler sinemaya damgalarını vunırlarken, ltalyan yeni gerçekçi sineması da dünyanın dört bir yanındakı sinema adamlarına yepyeni bir bakış açısı getirmişti. Yeni gerçekçilik dönemini 1950'lerde ve 1%0'Iarda Antonioni ve Fellini'nin yukselişi, son bunalımda, öyle görunuyor ki ayakta kalanlar daha çok niteliksiz fibnlerin yapuncılan. Son Cannes Şenliği'ne yalnızca bir ltalyan filmi katıldı. Italya'daki Venedık Şenliği'nde ise bunalım iyice kendini belli etti. Şenliğe resmi olarak katılan 107 filmden yalnız altısı îtalyan yönetmenlerin elinden çıkmaydı. GENÇLER YETtŞMÎYOR Son zamanlarda ltalyan filmleri daha çok devlet TV'si RAI için yapıhyor. Ülkenin önde gelen yönetmenlerinden Comencini, "Artık \eni yeteneklerin yetişeceği tek >er RAI," diyor. Ancak RAI de TV filmlerine büyük butçeler ayıramıyor, çünkü öteki özel TV kuruluşlanyla yabancı filmler satın alma konusunda akıl almaz bir yarışa girmek zorunda. ttalyan film sanayıinde şu sıra tek iş yapan yer, ülkenin en büyuk fılm studyosu Cinecitta. Ne var ki, Cinecitta'mn elde ettiği gelirin üçte birinden fazlası TV ve sinema salonlan için çevrilen reklam filmlerinden geliyor. "Tenkisyenlerimiz, görüntü yonetmenlerimiz, ışıkçıianmız, dekorculanmız dünyanın en iyileri," diyor altmış sekız yaşmdaki Luigi Comencini. "Ama son birkaç yılın umutsuz ortamı, yeni yetişen gençlerin sayısım durmadan azaltıvor. Bakıyorum da, Cinecitta'daki en iyi teknisyenlerin çogu benim kuşagımdan." Kimbilır, belki de bunlar da gittiğınde, ltalyan Sineması'mn eski görkemli çağını geri getirmek çok daha guçleşecek. Yüregime soguk su serpti Konuyu yakından izleyen meslektaşlarun hemen Çankaya'daki residansıma hareket etmişti. Gelişmeleri oradan ızledik. Bu arada Başbakan Demirel, Bülent Ecevit, Necmettin Erbakan ve diğer siyasi şahsiyetler gözaltına alınmıştı. Istedıkleri takdirde eşlennin de onlarla gidebilmelerıne izin verilmiş olması, yureğimize soğuk su serptı. Demek ki bu askeri yönetim, Latin Amerika'daki örneklerden farklı olacaktı. Eşlerinin refakatine izin verilmesi bunun işaretıydi. Yalnız Albay Turkeş evınde bulunamamıştı. Tek damla kan dokulmemiş olması, asken cemselerin sokağa çıkma yasağı nedeniyle ekmeksiz kalan halka ekmek dağıtması gibi gelışmeler hep olumlu işarettı. 12 Eylul gunu çok erken saatte evden çıktım. Ankara'da ilk kez koruma görevlisi almadan kendi kullandığım arabayla Kavakhdere'deki sefarete hareket ettim. Kavşaklarda tanklar vardı. Buyuk Ankara Oteli'nin önunde her sabah ise giderken gormeye alıştığım grev gözcusü çadırları ise yoktu. Bu sure içerisinde Müsteşar Dick Boehm, verdiğim talimat uyannca "kriz masası"nı oluşturmuş, harekât gerçekleştırilmeden önce, "çok gizli" gizlilik dereceli bir şifre ile Washington'u konudan haberdar etmişti. Saat 04.00'te verdiğimiz ikinci şifrede gizlilik derecesini kaldırmamızın nedeni ise harekâtın TRT'den artık resmen ilan edilmiş olmasıydı. Ancak VVashington'un mudahaleyi Ankara'dan once açıklaması, sonradan duyduğum bazı dedikodulara yol açmıştı. VAKI>: Washlngton'd* 12 Eylül Fellini ve Antonıoni TV'ye reklam filmi yapıyor. Son üç yılda 1400 sinema salonu kapandı. Son Cannes Şenliği'ne yalnızca bir îîalyan filmi katıldı. Film sanayiindeki bunalımın nedeni olarak TV gösteriliyor. ttalyan fılmleri daha çok deylei TV'si RAI için yapılıyor. Ülkenin önde gelen yönetmenlerinden Comencini, "Artık yeni yeteneklerin yetişeceği tek yer RAV diyor. lannı kapamak zorunda kaldı. Açık kalan 7726 salonun da yalnızca üçte biri surekli iş yapıyor. ltalyan Sineması'mn 1970lerin başlarında yılda 700 milyon muşterisi vardı. Federal Almanya, Fransa ve Ingiltere'nin toplam müsteri sayısım aşıyordu bu rakam. Oysa bugun Italya'da yılda yalnızca 160 milyon bilet satılıyor. "Bir sinema salonunun kapatüması, bir kilisenin kutsallıgının yok edilmesi kadar sarsıcı bir olay", diyor Federico Fellini. 1960'larda ve 1970'lerin başmda Bertolucci'nin görkemli günlerı, daha sonraları da Paolo ve Vittorio Taviani Kardeşlerin parlak dönemi izlemişti. Ancak ttalyan Sineması' nda bu sanatın başyapıtlannı ortaya çıkaran söz konusu yönetmenlerin olağandışı örnekler olduğunu da umrtmamak gerek. Çunku İtalya'da gerçekleştirilen fümlenn çok buyuk bır bölumünu sulu gülduruler, duzmece tarihsel filmler ve "spagetti »estern"ler oluşturuyor. Nitekim, GOZDELERDES BİRİ ltalyan Sineması bunalımlı bir dönem yaşarken, yapımcılar da en yetenekli oyunculara bile rol vermekte guçluk çekiyorlar. Ama birkaç yıldız var ki bu bunahmdan etküenmeyip yonetmenleri ve yapımcıları bu koşullarda bile peşlerinden ayırmıyor. Ornella Muti, bu yıldızların başmda geliyor.