Catalog

Siyasal şiirin öncüsü: Heinrich Heine! “Eğer bir yerde kitaplar yakılıyorsa, orada eninde sonunda insanlar bir ikinci yazar hemen hemen yoktur diyebiliriz. da yakılacaktır.” Ne zaman büyük bir haklılıkla bu dizeleri söyleyen Goethe ve Schiller’den sonra Alman dilini en iyi Heinrich Heine’den (1797 / 1856) söz açılsa, hemen edebiyatçı kullanan Alman şairi olarak tanınan Heine, zamanında Gerhard Kaiser’in şu cümleleri gelir aklıma: ve ölümünden sonra hem çok övülmüş hem de oldukça “Almanya’da Heine hakkında yazan ya onun lehine ya da aleyhine şiddetli saldırılara uğramış bir yazardır. yazar. Ama o, hâlâ müzeye kaldırılamadı”. Yapıtları yalnız edebi ve estetik açıdan eleştirilmemiş aynı zamanda Alman edebiyatı tarihinde gerek kişiliği ve özel yaşantısı gerekse ve hatta daha çok politik ırksal, ahlaksal ve dinsel açıdan incelenip yapıtları ile onun kadar sert ve çok yönlü eleştirilere hedef olmuş eleştirilmiştir. Yalnız konu olarak değil, biçim olarak da örneğin “dü- NURAN ÖZYER zensiz vezin, kafiyesiz mısralar” gibi özellikleriyle ilerici, “evrensel edebiyat-progressive Universalpoesie” diye ni- 9. yüzyılın Romantizm ve Realizm akımları arasın- telenen Romantik dönem edebiyatının özelliklerini içerir. daki geçiş döneminde (Das junge Deutschland-Genç “Yıkıcı, nihilist, devrimci, romantizmden uzak” şek- 1Almanya) siyasal şiirin öncüsü olan Heinrich Heine linde eleştirilere hedef olan Heine, Alman romantizmi- (1797 / 1856), 1797’de Almanya’nın Düsseldorf şehrinde nin büyük ustalarını ve romantizm dönemindeki şiirlerin bir Yahudi tüccarının oğlu olarak dünyaya gelmiş, hukuk duygusallığını aratmayacak biçimde şiirler yaratmış, ro- öğrenimi görerek hukuk doktorasını tamamlamış olması- mantizmin duygusallığını en güzel biçimde yansıtmıştır. na karşın, edebiyat ile daha çok ilgilenmiştir. Romantik dönemin yazarları ironiyi üsluplarının Kendisine meslek olarak üniversite hocalığını seçmek önemli bir ögesi haline getirmişler ve böylelikle yapıtla- isteyen Heine’nin Yahudi olması nedeniyle Almanya’da rına mesafeli durabilmişlerdir. arzu ettiği tüm iş kapıları yüzüne kapanmış, o da hem iş bulabilmek için 28 Haziran 1825’te dinini değiştirerek HASTALIK, SÜRGÜN VE ÖLÜM inanmadığı halde Protestanlığı seçmiş, adını da Christi- Heine de Romantiklerin iki önemli hayat tutumu olan an Johann Heinrich Heine olarak değiştirmiştir. hüzün ve ironiyi benimseyip şiirlerinde geliştiren bir şa- Heine’nin alaycı bir tutumla “Avrupa kültürüne bir irdir. Bu tutumunu aşağıdaki şiirde açıkça görebiliriz: giriş bileti aldım” diye tanımladığı bu geçiş ona um- “Ne çok oyalandım, ne de çok,/ Yad ellerde âşık, hül- duğunu kazandırmamış ve o da kendisine kucak açan yalı:/ Usandı beklemekten sevgilim,/ kendine bir gelinlik Fransa’ya yerleşmiştir. Ama Heine’nin Almanya’ya öz- yaptırdı/ Ve sardı, damat diye, şefkatli kollarıyla/ Bir de- lemi ölene kadar kendisine eşlik etmiştir. likanlıyı, aptalın aptalı/ Pek güzeldir, pek nazlıdır sevgi- lim,/ Gözümün önünde o tatlı hayali;/ Menekşeydi gözle- ALMANYA VE PARİS YAZILARI ri, yanakları gonca gül,/ Açardı her dem taze parıltılar Heine’nin çalışmaları iki bölüme ayrılır. Birinci bölüm, içinde./ Nasıl da uçurdum ben böyle yari,/ Vardı sersem- Almanya’da, ikinci bölüm ise Paris’te yazdıklarıdır. Paris’e liklerim, bundan büyüğü olmadı.” gidiş yaşamında önemli bir dönüm noktasını oluşturur. Heine, hastalanıp yatağa bağımlı olduğunda önce yüzü- Almanya’da mevcut devlet düzenini, politikasını, edebi- ri ve baladlarıyla Alman şiirine olan etkisi bugün bile his- nün sol tarafına felç gelmiş, daha sonra gözleri bozulmuş, yatın tutucu kanadını, Romantikleri uzaktan da olsa sürekli sedilmekte, müzik dolu dizeleri incelendiğinde romantik o günden sonra Fransız hükümeti kendisini emekli etmiş- eleştirip sert ve alaycı bir tutumla hicvetmiştir. Heine’nin şiirin, lirik şairin ne olduğu çok daha iyi anlaşılmaktadır. tir. Hareketsiz, tam göremeyen ve okuyup yazamayan şair geride bıraktığı yapıtlarına baktığımızda üçte birini şiirle- İlk şiir kitabı Das Buch der Lieder - Şarkılar Kitabı, yine de yazılarını dikte ederek çalışmaya devam etmiştir. rin, gerisini de düz yazıların oluşturduğunu görürüz. Heine’nin 1817 ile 1826 tarihleri arasında yazdığı şiirle- Önemli yapıtlarından Atta Troll ve Almanya. Bir Kış Dört büyük şiir kitabı, iki politik hiciv türüne giren man- ri kapsar. Heine’nin bizzat “Gençlik yıllarımın başlangıç Masalı bu yılların ürünüdür. Heine, 17 Şubat 1856’da zum destanı dışında kalan düzyazıları, Heine’nin poli- ve sonunu kapsayan şiirler” diye adlandırdığı, mutlu ve Paris’de sürgünde ölmüş, ölümünden üç gün sonra Mont- tik, edebi ve felsefi düşüncelerini, devrinin önemli politik mutsuz aşkı içeren 237 şiirden oluşan Şarkılar Kitabı o marte mezarlığına gömülmüştür. olaylarını, seyahat mektuplarını ve konuşmalarını kapsar. yıllar 13 baskıya ulaşmıştır. Yahudi, nihilist, yıkıcı, vatansız ve komünist diye sü- Almanya konulu inceleme yazıları olan, 2000’li yıllar- rekli eleştirilere hedef olan Heine hakkındaki tartışma- NECATİGİL: “ZAMANA EN DAYANIKLI dan sonra dilimize de çevrilmiş olan Romantik Ekol ve lar öldükten sonra da sürmüş, nasyonal sosyalizm devrin- KİTAPLARDAN BİRİ: ‘ŞARKILAR KİTABI’” Almanya’da Din ve Felsefe Tarihi adlı kitaplarda yazarın de Heine’nin adı Alman edebiyatı tarihi kitaplarından bi- Şiirler Heine’nin duygu ve tutku larını içermekte olup Aydınlanmacı ve dindar romantik dünya görüşleri yer alır. le silinmiş, onun halka mal olmuş birçok şiiri -Alman ef- Schubert, Schumann, Brahms ve Mendelssohn gibi kom- SAINT-SIMON VE MARX’TAN ETKİLENEREK sanesinin sarı uzun saçlı kadın kahramanı olarak anılan pozitörlere de ilham kaynağı olup bestelenmiştir. YAZDIĞI POLİTİK YAZILARI VE ŞİİRLERİNİN Heine’nin 1972’de Behçet Necatigil tarafından Şarkı- ünlü “Loreley” şiiri bile- adı bilinmeyen şair adı altında ÇOĞU ALMANYA’DA SANSÜRE UĞRAR! lanse edilmiştir. lar Kitabı, 2020’de Osman Tuğlu tarafından Liedler Ki- Saint-Simon ve Karl Marx’tan etkilenerek yazdığı poli- tabı adıyla dilimize çevrilen kitabının Türk okuyucu- Hakkındaki tüm suçlamalara, Alman edebiyatı tarihinden tik yazıları ve şiirlerinin çoğu Almanya’da sansüre uğra- yok edilmeye çalışılmasına karşın yapıtları günümüzde hem su tarafından da hâlâ büyük bir zevkle okunmasındaki en yıp ancak ölümünden sonra yayınlanabilmiştir. 1821’de Almanya’da hem de dünya edebiyatında bilimsel araştır- büyük etken, Heine’nin şiirlerinde işlediği temanın yal- kitaplarından biri Almanya’da yakıldığında şöyle der: maların önemli konularından biri olmayı sürdürmektedir. nız kendi ulusuna özgü olmayıp evrenselliği de yakala- “Eğer bir yerde kitaplar yakılıyorsa, orada eninde so- mış olmasından ileri gelmektedir. NIETZSCHE: ‘EN YÜCE LİRİK ŞAİR’ nunda insanlar da yakılacaktır.” Bu kaygısı 100 yıl son- Behçet Necatigil de kitabı “Zamana en dayanıklı kitap- Nietzsche’nin “En yüce lirik şair” olarak adlandırdı- ra gerçeğe dönüşecektir. lardan biri” diye nitelemiştir. Kitaptaki şiirlerin nerdey- ğı Heine’nin Şarkılar Kitabı’ndaki şiirleri onun ne kadar se beşte üçü Heine’nin amcası Salomon Heine’nin kızları HEINE: ‘GOETHE ÖLDÜ, ROMANTİZMİN güçlü bir lirik şair olduğunu kanıtlamaktadır. olan kuzeni Amelie’ye daha sonra da onun yedi yaş küçük BİN YILLIK HÜKÜMDARLIĞI SONA ERDİ Çağdaşları arasında halkın bugün bile şarkılarında yaşat- kardeşine duyduğu mutsuz ve karşılıksız aşka adanmıştır. VE BEN ONUN EN SON ŞAİRİYİM.’ tığı, romantik ve duygusal bir ruhun dile getirdiği mısralar Heine’nin edebi yaratıcılığı çok yönlüdür. Politik bir günümüze dek canlılığını korumuş, Heine’e Goethe’den ‘YIKICI, NİHİLİST, DEVRİMCİ, yazar, gazeteci, hiciv üstadı, devrimci bir şair, çağının ROMANTİZMDEN UZAK’ ŞEKLİNDE sonra en ünlü Alman şairi unvanını hakkıyla kazandırmıştır. eleştirmenliği kimliğinin yanı sıra lirik bir şair olarak da “Ben bir Alman şairi/ Bütün Almanya’ da meşhur/ ELEŞTİRİLERE HEDEF OLUR! şiirlerinin birçoğu aşkı, yazarın bireysel yalnızlaşmasını, Şarkılar Kitabı’ndaki şiirlerin çoğunda mutsuz, doyu- En üstün isimler söylenince/ İçlerinde benimki de bulu- gezi anılarını ortaya koyan müzik dolu dizelerdir. ma ulaşmamış aşk ve üzüntüsü dile getirilir. Şiirlerin adı nur” mısralarına bugün de hak vermemek elde değil. Zi- Bu nedenle çoğu edebiyat eleştirmenlerinin gösterdik- yoktur, sevgilinin adı da. Sevgili çoğunlukla “sevgili, ra 2024 yılındayız ve Heine’nin yapıtları hâlâ müzelik leri gibi onu salt realist, politik bir yazar ve şair olarak kız, sen, gelin, güzel çiçek” gibi adlarla adlandırılır ve şi- olmadı, ölümünün üzerinden 168 yıl geçmesine karşın değerlendirmek de haksızlık olacaktır. irlerin çoğu “aşk, korku, ıstırap, nefret, acı, özlem, üzün- dünyada ve de ülkemizde hâlâ büyük bir zevkle okun- “Goethe öldü, Romantizmin bin yıllık hükümdarlığı sona tü, kaygı, mutsuzluk, terk edilmişlik. hüzün” gibi roman- makta, dilden dile aktarılan “Loreley” şiiri-şarkısı birçok erdi ve ben onun en son şairiyim” diyen Heine’nin şiirle- tik dönemin tipik konu ve motiflerini kapsar. ülkede hâlâ büyük bir zevkle söylenmektedir. n 10 14 Mart 2024 Resim: MORITZ DANIEL OPPENHEIM