Catalog

Doğan özlem'in Kavram Tarihi Çalışmaları Düşünce dünyamız için önemli bir yapıt r Düşünce dünyamızda önemli bir ihtiyacı karşılayacağım umduğumuz kavram tarihi çalışmaları, ülkemizde hem felsefe geleneğinin kök salmasına ve gelişmesine yol açacak, hem de kendimize özgü bir felsefe geleneğinin oluşumuna hizmet edecektir. Kavramlar ve Tarihleri1 adlı kitabıyla Özlem, böyle bir çabanın seçkin bir örneğini ortaya koymuştur. | Mustafa GÜNAY I. Doğan Ozlem'rn Kavramlar ve TarıhlerıI adlı kıtabı dort bolumdcn oluşmaktadır Ük bolumde 2001 yılında Iznur'de yayımlanan Mai|inal dergısının kendısıyle yaptığı "Ya şam Oykusunden Fıkırlerıne Doğan Özlem" başlıklı soyleşı yer almaktadır Adı geçen soy leşının kıtaba konulması hem O7İem'ın bı yograhsını daha yakından bılme ve anlama ımkânı vermekte hem dc felsefı tutum ve an layışının, duşunce dunyamıza yonehk sapta ma ve değerlendırmelerının açıkça gorulme sını sağlamaktadır "Kavram Tarihi (, alışma ları' bolumunde yer alan 11 ya/ısında ıse Oz lem, başlita şu kavramlan açımlamakta, ın celemekte ve hermeneutık yonelımlı bjr eleştırı suzgecınden geçırmektedır Bılım, tek nık/teknolojı, pozıtıvızm, ahlak, hukuk, dev let, hukuk devîetı, sosyal devlet, sevgı, değer ve barok Uçuncu bolumde bir konferans metnı ve bu konferansa ılışkın tartışma tuta nakları yer almaktadır Kıtabın son bolumun de ıse Arslan Kaynardağ ve Arda Denkel uze rıne ıkı yazı bulunmaktadır II Ozlem, "kavram tarihi" sozcuğunun bız de pek bılınmedığını ve bu alanda yapılmış SAYFA 20 bir çalışmaya rastlanmadığına değınerek, tel sefe etkınlığınde vazgeçılmez unsurlar olan kavramlann tarıhsel açıdan değerlendırılme sı gerektığını belırtır Kavramların tarıhıne yonelmeyı gerektıren en onemlı şey, hıç şup hesız kavramlann da sabıt ve değışmez an lamlarının olmayışıdır Kavramların tarıhsel sureç ıçınde değışıme uğramaları da bunu gostermektedır Ozlem'ın sozlerıyle "Yanı hıçbır kavram ılk tanımlanışında kendısine yukletılmış olan anlamı, o sankı sabıt vc de ğışmc7bıranlammışgıbıkorayamaz " (s 38) Bu nedenle fılozoflar kadar felsefe tarıhçde rının de, kavramlann tarıhsel seruvenını 1 7 lemelerı gereğı ortaya çıkmaktadır Ozlem "kavram tarihi" sozcuğunu ılkkul lanan fılozofun Hegel olduğunu, ancak bu alandakı çalışmaların Hegel oncesıne uzanan bir geçmışı bulunduğuna ışaret ederek 18 yuzyıl başîarından bu yana kavram tanhçdı ğının ıkı yonlu bir gelışım gosterdığını belır tır ' 1) felsefe sozluğu / ansıklopedı yazınıu lığına kılavuzluk cden bir kavram tarıhçılığı tarzı 2) lelsefc tarıhının bir felsefesınekılavuz luk eden bir kavram tanhçdığı tarzı " (s 39) Ozlem, kavram tarıhçılığının hermeneutık felsefe geleneğı ıçerısınde ozcl bir anlam, onem vc ışleve safııp olduğunu da v urgula maktadır "Hermeneutık geleneğındt felse fe tanhçılığıyle yetınılmtz hatta felsefe tarıh çılığının kendı başına bir değerının olmadı ğından hareket edılır Bu gelcnektt esas olan 'kultur tarıhçdığı'dır Bu tur tarıhçılık ıçın felsefe, dığer kultur fenomenlen olarak dın, sanat, bılım vd ıle bir arada, bunların hepsını kapsayan bir butunun, her donemde de ğışık ozellıklergosteren 'kultur'un bir parça sıdır ve o ancak bu butunden hareketle, bu demektır kı, dığer kultur fenomenlerıyle bir lıktelığı ıçerısınde kavranabdır Felsefe sıs temlerı, teorılen, kavramları, ancak ve zorun lu olarak, kultur ıçerısınde gelıştırılebılırler " (s 46) Burada aynı zamanda kavramlann ct kı tarıhf'nden soz edılmesı de gereklıdır Çunkıı kavramlar bellı tarıhsel/kulturel çer çeveye bağlı olmakla bırlıkte, bu kulturel/ta rıhsel çerçevenın şekıllenmesınde de rol oy namaktauırlar Kavramların etkı tanhını de goz onune alan Ozlem, hermeneutık yone lımlı bir kavram tarıhçılığı hakkında şunlan soylcr "Hermeneutık kavram tarıhçılığı, kav ramlara ve problemlere, gelenekle aktarılan, kultur mırası olarak devreden şeyler gozuy le ve bugunun ufkundan bakacaktır Felsefe kavramlarının ılk ortaya çıkışlarındakı an lamlarını esas almak veya ıçınde yer aldıkla rı felsefe sıstemlerını tarıhsellıklerınden so yutlayarak sadece mantıksal/dılsel urunler gıbı gormek eskı tıp telsete tarıhçılığının en buyıık yandgısı olmuştur Kavramların, prob lemltrın felsefe sıstemlerının, kultur urunu oldukları açık olduğu gıbı onlar aynı 7aman da kulturu etkılerler hatta bıçımlendırırler " (s 48)Bukonuda| Rıtter'ın adını anan Oz lem'e gore bu fılozotun yaptığı gıbı, herme neutık çızgıde, telsefc kavramlarını tarıhsel etkınlıklerı bakımından ele alan bir "Kavram tarıhçılığı tar/ı bızzat felsefenın 'kendı tan hının VL tarıhsel kokcnının ufku ıçınde kav ranmasını sağlamaya hizmet eder " (s 41) III. Ulkcmızde hermeneutık yonelımlı kavram tarıhçılığın yolunu açan Ozlem'ın ele aldığı butun kavramlan vc onun tum açımlama ve değcrlendımıclerını ele alma ımkânımız yok tur Bu nedenle valnızca bırkaç kavram uze rınde durmak vc bu kavramlara ılışkın ola rak Ozlem'ın ozellıkle değındığı bazı temel karşitlıklara dıkkatı çekmekle yetıneceğız şunce dunyamıza ılışkın bazı saptama ve de ğerlendırmelennı hatırlatacağız Ozlem'ın ınceledığı ılk kavram büımdır Bılım kavramı uzerınde dığer yazılarda da yer yer durulduğu saptanabılır Ozlem, bılım kavramını ele alırken, bu kavramla ılgılı ola lak ortaya çıkmış ve bırbırıyle çatışma ıçın de bulunan karşıt goruşlerı karşılaştırmakta ve boylece tarıhsel sureç ıçerısınde bılım kav ramınm ve bılımsel etkınlığın geçırdığı değış melerı ıncelemektedır Bılım kavramı hak Butun bunlara bağli olarak da Ozlem 'ın du kında dıkkatı çeken ıkı temel goruş tarzı mev cuttur Ozcu/evrenselcı bılım anlayışı ve no mınalıst/tekıkı bdım anlayışı Ozculuk/no mınalızm kutuplaşmasının felsefe tanhınde gorulen en eskı kutuplaşrnalardan bırı oldu ğunu belırtcn Ozlem ın nomınalızmın tara fında yer almalda bırlıkte karşı çıktığı goru şun de ana tezlennı ortaya koymaya ve her ıkı goruşu de eşıt olçude açımlamaya çalıştığı gorulmektedır Soz konusu kutuplaşmayı anlaşılır kılmak ıçın, Ozlem'ın yaptığı bazı saptama ve değer lendırmelere değınmek yerındc olacaktır Ozculuk konusunda Ozlem şunlan soyler "Ozculuk çok genel ve kaba bir tanımla her şeyın tum değışmelere rağmen değışmeven bir yon olarak kendılığı (Selbstheıt, entıty) bulunduğunu o değışmeyen yonun sabıt ve sureklı olduğu bu sabıt ve sureklı yonun bızzat 07' (essentıa) adını aldığını savunan goruştur ( ) Bir nesnenın o/unden olduğu gıbı bir kavramın da ozunden soz cdılebılır Ozellıkle kavram realızmı olarak bılınen bir oztuluk çcşıdıne gore, kavramın ozu ılışkılı olduğu, hakkında duşunulduğu nesneden bağımsız olarak, sadece kavram olması bakı mından değışmeyen bir yapının, bir tumellı ğın ve bu anlamda da bir gerçeklığın bulun masını ıfade eder " (s 53 54) Nomınalıst/tekılcı yaklaşım ıse, değışme yen, sabıt bır "oz" duşuncesıne kuşkuyla yak laşır "Nommalıstlere gore, bır şeyın sabıt ve aynı sınıftan dığer şeylerle ortak ve tumel olan yonu anlamında, oz, bır kurgudur onun bır gerçeklığı yoktur Genel kavramların, tumel lenn bır varoluşu da olamaz 'Şcylenn ozu'n den soz edılemez Tanımlanmız kavramlan mız, bır şeylerı ışaret etmekten çok, bızım şey lere verdığımız adlar bırer dılsel urun olarak, tenmler olmaktan oteye geçemezler " (s 54) Ozlem, bu ıkı karşıt anlayışın, felsefe tan hımn başlangıç donemlerınd'*n bu yana su regeldıklennı ve "Sadece epıstemolojıde de ğıl ontolojıde, ahlakta, hukukta sanat felse fesınde, kısacası felsefenın hemen her alanın da bırbırlenyle sureklı tartışan anlayışlar ola rak" karşımıza çıktıklarını belınır (s 55) Öz lem'ın de ıfade ettığı gıbı, Batı felsefesının daha çok ozcu/evrenseİu bır doğrultuda ge lıştığını soylemek mumkundur Felsefenın ta nımlanmasında da ozcu/evrenselcı yaklaşı mın yaygın olduğunu goruyoruz Yalnızca felsefenın değıl, aynı zamanda bılımın tanım lanmasında da ozcu/evrensel yaklaşımm us tunluğu dıkkatı çekmektedır Pekı bu yakla şım açısından bılım nedır> Şımdı kısaca bu husus uzerınde durmak yerınde olur Bılımdekı, deneyımcı/tumevarımu ve ku ramsal/tumdengelımcı eğılımlerı de goz o nunde tutarak, ozcu/evrenselcı açıdan "bı lım"den ne anlaşıldığını, Ozlem şoyle açıkla maktadır "Bılım, olgulardanempırık yoldan (gozlem deney sayım, olçme vd ) deneysel yasalara (tumcvarımsal yasalara) ulaşmaya vc daha sonra açıklama gucu deneysel yasalarj gore çok daha fazla olmakla bırlıkte deney sel/tumevarımsal değıl, kuramsal/tumdenge lımsel yoldan buluşçu duşunme faaliyetı ılt gelıştırılmış hıpotezler ve tcorıler gelıştırme ye ve boylece konusu (doğa ve toplum/tarıh hakkında tumel/evrensel bır açıklama getır meye çalışan bır bılgı faalıyetıdır " (57) Bı o?cu/evrenselcı bılım anlayışı hdkkında, no mınalızmın ozellıkle ıkı açıdan getırdığı eleş tırıler onem taşımaktadır Bırıncı kanalda ozcu/evrenselcı doğrultuda tanımlanmış olat bılımm yapısma ve yontemuic yoneJtıJen epıstemolojık temellı eleştırıler yer almakta dır îkıncı kanalda ıse bırınusıyle koşutlul ıçerısınde, bılımı tanh ve toplum ıçerısınde kı yen bakımından ele alan, onu tarıhsel vı toplumsal bır urun, bır ınsan urunu olarak de ğerlendıren ve onun esasen ve oncelıkle epıs teoJo|ik dayjnaJdan bakımından dcğıJ, cpıs temolojık dayanakları da onceleyen/kulturc dayanaklan bakımından kavramak gerektı ğını ılen suren eleştırılere rastlıyoruz Nomı nalıt/tekılcı bılım anlayışı da, esasen, ıkınc kanaldakı bu eleştınlerle koşutluk ıçcrısınd gelışımını bulmuştur" (s 59 60) Nomınalıst/tekılcı bılım anlayışı, ozcu/ev renselcı anlayış karşısında bugune kadar u1tunluk kazanmamakla bırlıkte getırdığı eleş tırıler vc değerlendırmelerle, bılımın de tan' ve kultur zemını uzerınde anlaşılması gerek K İ T A P C U M H U R İ Y E T S A Yl 7