Catalog

daha çok sayıda oyun kişisinin aynı anda dilc gelen yaşantılarıııın butünündcn olıışur. Dış çatışmanın ıızun boylu ctkin ol madığı bu oyunlarda sahne olayının tartımını da iç devinim belirler. Anday, dört soyut oyununda, "Yılanlar" ve "Ölümsüzler"in tersine, pek de vıırucu olmayan "dramatik dımım"lardan yola çıkar. "Yarın Başka Koruda"nm "ara uzam"ı çeşitli konuklarııı geçici olarak bır araya geldikleri bir pansiyon, "ara uzam"ı da bu pansiyonda geçirilen bir gündür. "Dikkat Köpck Var" oyunu balıçe kapısından içine girilmcsi köpek tararından eneellenen bir köşkün kızına aşık olan bir delikanlının "ara uzam" nitcliöindeki kapı ününde geçirdiği yartm saatlik "ara zaman "da oluşur. "ülüler Konuşmak Istcrler"in "ara ıızam"ı bir vapur, "ara zamnn"ı da kısa yolculuk sürcsidir. "Müfettişlcr"de ise satılması düşünüIen eski ev "ara uzam", evi satma süreci de "ara zaman"dır. Bu dört oyunda oyun kişileri sıra, zaman gözetmeden kcndi bircysel "oyun"Iarını sergilerler. Bircysel oyıınların iç içc eklcnmcsiyle sahnede bir "içsel yaşantılar karmaşası" biçimlcnir. Bu oyunlartn iç deviııimini belirleyen, çeşitli içsel yaşantıların dilc geldigı "çoksesli" diyalog düzenıdir. Çoksesli diyalog diizeninin temel özclligi, kışilerin karşılıkh konuşma görüntüsü ıçinde tek başlarına konuşmalarıdır. Çehov'dan bu yana tiyatroda sık gö rülen bu özellik, Anday'm dört soyut oyununda, dizgesel bır işlemle değerleııdirilmiştir. Bu ışlem sonucunda kişilerin kotardiKİarı "oyun"larda karşıtlık, kosutluk ve bakışımlılık özellikleri görüliir. Böylece tek başlarına devinimsel özellik taşımayan bireyscl "oyunlar', düzenli bir ilişkiler bafilantısı içinde, insan yaşamının tüm cephelerini kapsayaıı ortak bir ıç devinim oluşturur. "Yarın Başka Koruda" oyununda temel devinim "geçmışi anımsanıaya çalışan" Kadın'la ancak "geleceği anımsayabilen" Kocası arasındaki karşıtlıkta oluşur. ürta yaşı simgelcyen bu uzlaşmaz ıkilinin bir yanmda "geçmışte çakılıp kalınış" bir kadınla crkck, öte yanıııda da ilişkileri yem başladığı için geleccöe uzanan Gcnç Kız ve Delikanlı yer alır. Her ikılinin "oyun'u farklıdır. Bu "özel' oyunhırı çerçeveleyen toplumsal ve evrensel belirleyicilik isc, pansiyona kaçak bir katili aramak ıçin gelen Ornıan Bekçisi'yle, ust katta ölmek üzere olan yaşlı arkadaşına baktığı için aşağıya arada bir inen Madam Rosa'nın kotardıgı "oyun"lar yoluyla yansır. "Mürettişler"de başansızlıklarla bczen miş bir toplumsal yaşamla acılarla örül müş bir özel yaşamın son aşamasında, esenlige eski evlerini bırakıp uzaklarda deniz kıvısında bir eve taşınmakla kavuşabilecekleri aldanışına sı£ınan bir karı kocanın oynadıkları "umııt oyunu" izle nir. Bu "oyun" Adam'ın geçmiş toplumsal vc özel yaşamındaki tüm iç hesaplaşmalarının birbirinc girmesiyle oluşur. Evi satın almak isteyen Müşteri ile Tellal ise Adam'ın tüm yaşamını bircr işkenceci yaklaşımıyla sorguladıkları bir "hesap sorma oyunu" ile Aılam'ın içsel yaşantısını grotesk biı söyleme dönüştürürlcr. Aynı grotesk yaklaşıırı "Dikkat Köpek Var" oyununda da içsel yaşantının dışa vurumunu sağlay.ın Köşkün kapısından SAYFA 8 içeri kimseyi geçirmeyen Köpek rolüniı "oynayan" Doktor, insano^lunu yaşamı boyunca kısıtlayan toplumsal ve özel tüm yasakların simgesidir. Kız'ın Annesi karşı konulmaz yasakların "kurbanı" rolünü, Kız'ın Babası da "yasaklar düzeniyle uyuşma" oyununu oynar. Bu "ovun"ların hiçbirine akıl crdircmeyen Delikanlı çok yalın bir eylcmle "oyun"ları bozar. Kapıdaki "Dikkat Köpek Var" levhasını tersine çevirerek... "Ölüler Konuşmak Isterler"de vanuı yolcularmı bilincn toplumsal 'tip'ler oluşturur. Bu tıplerin kısacık yolculuk süresi içinde oluşan birliktclikleri boyunca sürdürdükleri bireysel "oyun"lar diyalog yo sonııç .ılmak iciıı Tutuklu'yu bir "oyun"Ia karşı karşıyu bırakır: o gün Tutuklu'yu görmeye gelccck olan karısıyla sevişme sinc izın verecektir. Aslmda kendisi dc bir "oyun "hı karşı karşıyadır: Ondan suçlıı olup olnıadıgmı bilmedigi bir tutukluyu koiHiştuıması istenmcktedir. Komiser ilk bölümdc Tutuklu karşısında, yeni kurdugu "oyun "u sahnclemeye çalışırken içsel yaşantısından bir dolu ayrıntıyı da dışavurur. "Oyun"a karşı durmaya çabala yan Tutuklu ise dircnışınin son noktasın da oldujîu ıçın içsel yaşantısını Komiscr'lc paylaşmadan edemez. Ancak, "iletişim"i andıran bir sözsel cylcm içinde ger çekte bürokrasinin sıradan insanının Anday tlyatrosu, Insanı, kısıtlayıcı toplumsal ve evrensel kosulları içinde, 'Bu dünyada ben de varım" diyebilmek icin surekli olarak "oyun" kotaran, lcsei yaşantısını "oyun" yoluyla dışavuran bir varlık olarak degetiendlrlr. luyla iç ıçe kurgulandı^ı için hcr birınin iç yaşantısı diğerinin iç yaşantısıyla çelişerek topluca oluşan bir iç devinimin belirleyi cisi olur. Bu devinimin temelinde uzlaşmaz bır düşünce/tavır kargaşası yatmaktadır. Bu nedenle de vapurun (toplumun) yolcularıyla birlikte yavaş yavaş batması okuru hiç de şaşırtmaz. Anday tiyatrosunun ic devinimini belirleyen en vıırucu "oyun'lar "tçerdekiler" ve "Mikado'nun Çöplcri" oyunları içinde yer alır. Yalnızca iki kişinin söyleşimferinden oluşan bu yapıtlarda temel eylem söz düellosudur. Bu nedenle de yapıtlar sahneye çıkarıldıgmda oyunculuktaki tartım yalnızca iç devinimle bclirlenir. Başarılı sahne çalışmalarında bu ıki oyunun ıç de vinimden lcaynaklanan müthiş bir gerilim oluşturduöu görülmiiştür. "Içerdekileı "in "dramatik durum'unu oluşturan "ara zaıının", 'zaman baskısı' biçiminde gerçeklcşir. İlk bölümde, amirinden gelen zaman baskısı içinde, bir türlü 'ıtiraf'a yönlendiıeıııcdigi Tutuklu'yu konuşturmak zorunda olan Komiser mantı£ıyla aydın kişi mantığı çatışmaktadır. tkinci bölümde merkeze kansı ycrine baldızının gcldiğini gören Tutuklu, Ko miser'in kendisine vcrdiöi yarım saatlik süreyi tasarladığı biçımcic değerlendir nıck için "oyun" oynamak zorunda kalır: Dırcnışıni kırmakta olan cinsel istekten kurtulmak için Kız'ı kendisiyle sevişmeye zorlamak durumundadır. Zaman baskısı Tutuklu'yu bir önceki bölümde komiser'in sergiledigi konuşma biçimini benimsemeye yöneltir. Hiç beklemcdiği bir "oyun" karşısında olan Kız ise eniştesinin karşısında 'ahlak kurallarına bağlı' genc kız "oyun "una başvurur. Böylece diyalog düzeyinde Tutuklu, Komiscr'in, Kız da Tutuklu'nun yerinc geçer. Bu ikinci çatısma "içcrdekiler'in mantıgıyla "dışardakiler"in mantığı arasındadır. Çatışmanın çözümlendiği anda gerçek iletişim başlar. İlk bölüın boyunca birbirini ça^rıştıran iki ayrı tür ilişki bagiamında oynandiı rollerin oluşturdujîu tartım ycnı bir dönüşüme açılmıştır fletışım kurmuş olmamn getirdi^ı doyum cinsel doyumun yerine geçtiği için sevişme eylemi gerçek leşnıez. Kişiler rollerinden soyunurlar. Düşüncclcrini tutsak eden "ara zaman"ın ve "ara uzam"ın (Komiser'in odasının) baskısından kuıtulnıuşlardır. Komiser ise Tutuklu'yu konuşturmak ıçın oyun ötesindc yeni bır "oyun" kotarmak zorundadır artık... "Mikado'nun Çöpleri" Anday'ın sahnede diyalog kurgusu yoluyla iç devinim oluşturmada en solııklıı başarısıdır. üyunun yalnızca iki kişisi vardır. Tüm oyun bir solukta oynanır. "Ara uzam" gece ya rısı kucağında çocukla sokakta kalmış Ka dın'a yardım cdcn F.rkek'in odası, "ara zaman" Kadın'ın o odaıla geçireceği gccedir. Kadın ve Hrkek zorunlu bir birliktelık içındedirler. (3yun karşılıkll olarak kotar ıfıkları "oyun"larla biçimlcnir. Oyunun iç devinimi ve tartımı üç aşamada oluşur. İlk aşamada zaman akmaktadır; birbirine yabancı olan Kadınla l'^rkek, kendilerinc yakıştırdıkları kimli^i karsılarındakinc benimsctme "oyun"u oynarlar. tkisi de gerçekte tek başlarına konuşmaktadırlar. Iletişim kurulamaz. Her iki oyun kişisi için de doyıımsuzluk söz konusudur. ikinci aşama kişilerin "askıya alınmış zaman "a geçmeleriyle başlar. Içerler ve sarhoş olurlar. Zaman durmuştur. Bir çeşit yarıdüş içinde yaşanan bu aşamada Kadın ve Erkek, 'sevişme' ve 'konuşma' seçeneklcrinden 'konuşma' eylcmini yeğleycrek sırayla "anlatma oyunu" oynarlar. Iki ayrı içsel yaşantının iç içe kurgulandığı bu süreç içinde yer alan diyaloglar uyumsal ve czgisel nitelikler taşıyan bir tartım oluşturur. Iç hesaplaşma ile savunmanın içiçe yer aldığı bu aşamada kişiler artık tek başlarına değil karşılıklı konuşmaktadırlar. Birbirlerini tanımaya başlamışlardır. Oynadıkları Mikado Oyunu bu süreci üçüncü aşamaya taşır. Sabah olmuş, askıya alınan zaman bir kez daha akıııaya başlamıştır. Sarhoşluktan sıyrılan Kadın ve Erkek oyun boyunca kotardıkları "oyun"lan bir yana bırakırlar. Iletişim gcrçeklesmiş ve onları doyuma ulaştırmıştır. İlk naştaki "sevişme" seçenegi ise "Içerdekiler'de oldufiu gibi, unutulup gitmiştir. Kadın ve Erkek yaşam karşısında dirençlidirler artık. içsel yaşantının son asamadaki dışavurumu bir önceki asamadaki gerilim li tartıını şiirsel bir andantc'ye ulaştırır... Anday tiyatrosu, tartışılan örneklerde görüldüğü gibi, insanı, kısıtlayıcı toplumsal ve evrensel kosulları içinde, "Bu dünyada ben de varım" diyebilmek için sürekli olarak "oyun" kotaran, içsel yaşantısını "oyun" yoluyla dışavuran bir varlık olarak değerlendirir. Yaşamın ve toplumun karmaşık mekanizmaları kar şısınta trajikomık bir savunmadır bu. 'Oynamadan" yaşayabilmenin tek koşulu sürekli olarak ıletişim kurabilmektir belki de. Ancak, böyle bir mucizenin yaşamı bütünüyle sarıp sarmalaması beklenemez. Anday bir diyalog kurma, diyalog kurgulama ustasıdır. Ürettig'i her diyalog biri mi oyun içinde taşıdığı başka işlevler yanında oyun kişisinin içsel yaşantısına ışık tutacak biçimde düzenlenmiştir. Içscl yaşantının dışavuruınuyla oluşan iç devin iın, müzik bestelemc eylemıni çağrıştıran bir duyarlılıkla tartımlanmıştır. Ozan Anday'ın tiyatro yazarı Anday'a büyük katkısı... • CUMHURİYET KİTAP SAYI 293