Catalog

MUSTAFA KEMAL, MAHMUT ESAT ve ŞÜKRÜ SARACOĞLU İLE NE KONUŞTU? 25 EYLÜL 2022 PAZAR 8 inceleme ATATÜRK, TAm biR dev Rimci, AKıl ve bilime in An An bi R devle T Ad Amıydı Böyle Dİktatörlük olur mu? u yazımızda 1924 anayasa tasarısında bu- Karşıdevrimciler ve kimi kesimler tarafından Atatürk’e yöneltilen lunan bazı aşırı yetkiler ele alınacak ve “diktatör” suçlaması her fırsatta dile getiriliyor. Mustafa Kemal Atatürk BAtatürk’e yakıştırılan “diktatörlük” konu- ÇAn KAyA’d A diktatör olsaydı, kendisine karşı çıkan Şükrü Saracoğlu ve Mahmut Esat su irdelenecektir. Bozkurt’u, Çankaya’da dikkatle dinler, notlar alır ve kendisinin de 1924 Anayasası tasarısında bulunan bu aşırı desteklediği iki önemli anayasa maddesinden vazgeçer miydi? ÜÇl Ü GöRÜşme yetkiler, aslında Atatürk tarafından da destekle- niyordu. Ancak bu hükümler anayasaya girmedi, giremedi, direniş gösterildi. Bu nasıl oldu? şte bu ortamda Anayasa Komisyonu Başkanı İYunus Nadi, Çankaya’ya Mustafa Kemal’in ya- Önce kısa bir giriş: Bağımsızlık Savaşı 9 Ey- nına gidip anayasa tasarısının Meclis’teki müza- lül 1922’de sona erince bilindiği gibi önce Mu- kereleri üzerinde bilgi vererek şunları söyledi: danya Ateşkesi sonra da Kasım 1922’de Lozan “Genç milletvekilleri Mahmut Esat Bey ile Sa- barış görüşmeleri başladı. Gazi Meclis, 1 Ni- racoğlu Şükrü Bey, cumhurbaşkanına veto ve ge- san 1923’te yeni seçimler yapılmasına karar ver- rektiğinde Meclis’i feshetme yetkisi verilmesini di, seçimler yapıldı ve 11 Ağustos 1923’de İkin- kabul etmiyorlar.” ci Meclis, çalışmalarına başladı. Mustafa Kemal sordu: “Neden karşı çıkıyorlar?” Yunus Nadi: “Milli egemenliğe aykırı buluyorlar.” Yeni Meclis’in ilkleri Mustafa Kemal şöyle karşılık verdi: Yeni Meclis’in yaptığı ilk işler şunlardır: “Partiler çoğalınca, hükümetsizlik tehlikesi baş n 23 Ağustos 1923’te Lozan Antlaşması ka- gösterebilir, gerici eğilimler belirebilir, devletin bul edildi. kuruluş amacına aykırı kanunlar Meclis’ten geçe- n 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet ilan edildi. bilir. Bu yetkileri, böyle durumlar için düşünmüş- tük. Bir anayasada bütün olumsuzlukları çözecek n 3 Mart 1924’te halifelik kaldırıldı. Mahalle maddeler, imkânlar bulunması gerekmez mi?” Mektepleri, Şeriyye ve Evkaf Vekâleti kapatıldı. Yunus Nadi’nin yanıtı: Eğitim Birliği kabul edildi. “Bu gençler çok etkili konuşuyorlar. Birçok Yeni atılımlar yapılıyor ancak yürürlükte olan milletvekili de bu iki genç arkadaşımızın dü- 1921 Anayasası, bu yeni düzen için yetersiz ka- şüncelerini paylaşmaya başladı. Bu maddelerin lıyordu. Meclis’te kabul edilmesi zor görünüyor.” Bu durumu anayasa hukukçusu Prof. Dr. Bü- lent Tanör, şöyle özetliyor: Cesaretle anlattılar “1921 Anayasası, aslında olağanüstü koşulla- Mustafa Kemal, bu milletvekilleriyle bir de rın ürünü olan eksik ve yetersiz bir metindi. Bu kendisi görüşmeye karar verdi. geçiş döneminden başarıyla geçilmesinden son- Mahmut Esat Bey, Birinci Meclis’te bulunmuş, Ekonomi Bakanlığı yapmıştı. Atatürk kendisini ra, devletin temel kuruluşunu, toplumun ve bi- tanıyor ve güveniyordu. Saracoğlu Şükrü Bey’de reylerin konumunu ve haklarını ortaya koyacak Meclis’e ikinci dönemde katılmıştı. Meclis’e ge- ve belirleyecek bir yapılanmaya gereksinme var- leli henüz sekiz ay olmuştu. dı. O günlerde aslında iki anayasa; Osmanlı’dan Atatürk, Yunus Nadi’ye, “Mahmut Esat’ı tanı- gelen 1876 Anayasası ve 1921 Anayasası yürür- yorum ama Saracoğlu Şükrü’yü tanımıyorum” lükteydi. Bu duruma artık bir son verilmeliydi. dedi. Ancak her ikisini Çankaya’ya davet etti. Meclis, yeni devletin yeni anayasasını yapma gi- Çankaya’da görüşmeler epeyce uzun sürdü. Mil- 1 bi tarihsel bir görevle karşı karşıyaydı.” letvekilleri, cumhurbaşkanını saygıyla dinlediler İşte bu ortamda, Yunus Nadi’nin başkanlığı- ancak düşüncelerini değiştirmediler. Bu tasarıya nı yaptığı Meclis Anayasa Komisyonu, yeni ana- karşı direniyorlar, evrensel hukuktan örnekler ve- yasa tasarısını, yukarıda anlattığımız laik ilkele- riyorlardı. Genç milletvekilleri, Mustafa Kemal’e böylesi re dayalı yasaların Meclis tarafından kabul edi- Yeni Türk Cumhuriyeti’nin kurucusu Atatürk, Meclis Anayasa Komisyonu Başkanı Yunus Nadi ile. yetkilerin anayasaya konulmasıyla bir yarar sağ- lişinden altı gün sonra, 9 Mart 1924 tarihinde lanamayacağını, tersine anayasanın, devlet başka- TBMM’ye sundu. 3 nına vereceği geniş yetkilerle dünya kamuoyunda Cumhurbaşkanlığı makamının güçlendirilmesidir. Mustafa Kemal, devlet başkanına kanunla- tartışmalara neden olacağını da belirttiler. ‘Kuvvetli bir devlet düzeni’ Çift meclis sistemine geçilmesi isteği, Ana- rı veto etmek ve gerektiğinde yeni bir seçim için Bağımsızlık savaşının önderi Mustafa Kemal, o Bu yeni anayasa taslağının oluşmasında dört yasa Komisyonu’nda tartışıldı ancak çoğunluk Meclis’i feshetme yetkisinin verilmesinin yarar- sırada çok güçlüydü. Ne isterse kabul görüyordu, yıllık hızlı değişimin birikim ve deneyleri esas sağlanamadığı için tasarıya girmedi. lı olacağını belirtmişti. Bu öneriler çağdaşlaş- ama iki idealist genç, Mustafa Kemal’e cesaretle alınmış ayrıca Fransa’nın 1875 tarihli anayasa- İkinci önemli öneri, cumhurbaşkanının yetki- ma hamlesine karşı oluşacak girişimlere ve milli karşı tezlerini anlatmışlardı. sı ile Polonya’nın 1921 tarihli anayasasından ya- lerinin artırılmasıyla ilgiliydi. Tasarıda, cumhur- egemenliğin örselenmesi hareketlerine karşı bir 2 4 rarlanılmıştı. başkanının hükümetin görüşünü aldıktan sonra önlem olarak değerlendiriliyordu. Atatürk’ün beğenisi Anayasa hazırlığı ve Meclis müzakereleri sı- Meclis’i feshetme ve seçimleri yenileme, ayrıca Ancak cumhurbaşkanına tanınmak istenen bu Mustafa Kemal, sonucu öğrenmek isteyen Ana- rasında epeyce tartışılan iki önemli öneri olmuş- cumhurbaşkanına, Meclis’te kabul edilen bir ka- yetkiler, Meclis içerisinde kimi genç milletvekil- yasa Komisyonu Başkanı Yunus Nadi Bey’i ertesi tur. Bunlardan birisi çift meclis sistemi, diğeri de gün Çankaya’da kabul etti. Ve şunları söyledi: nunu veto etme yetkisi veriliyordu. leri tarafından itirazlarla karşılanmaktaydı. “Saatlerce görüşlerimizi açıklayıp tartıştık. Bi- raz sıkıştırdım da. Ama çocukları ikna edeme- dim. Dilerim bu yetkilere ihtiyaç duyulmaz. Fa- kat bu görüşmeden çok memnun kaldım. Türkiye- mizin milli egemenliğine, özgürlüğüne böyle sa- Saracoğlu ve bozkurt’un karşı duruşları hip çıkan, hukuka saygılı, sağlam, dürüst, dirençli, bağımsız ruhlu genç siyasetçilere çok ihtiyacı var. 6 nayasa tasarısının Meclis’teki görüşmele- dir” ilkesine aykırı olduğunu belirtiyordu. re karşı bir direniş söz konusudur. Saracoğlu, sa- Mahmut Esat’ı zaten beğenirdim. Şükrü Bey’i de 8 Arinde iki genç İzmir milletvekili Mahmut Bu tasarıyla ilgili olarak 16 Mart 1924 ta- dece karşı çıkmıyor, geniş bilgisiyle demokratik çok beğendim.” Esat Bozkurt ve Şükrü Saracoğlu, birer yıldız rihinde, söz alan Şükrü Saracoğlu ise Meclis ülkelerdeki uygulamaları da anlatıyordu. Sonunda, Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal, bu gibi parladılar. kürsüsünden yaptığı uzun konuşmada, dünya genç milletvekillerinin ileri sürdükleri demok- Herkes susmuştu ratik, hukuki ve siyasi gerekçeleri kabul ederek İsviçre’de hukuk öğrenimi görmüş olan Ku- özgürlük tarihinde verilen mücadeleleri anlattı. Bütün Meclis, adeta sus pus olmuş bu genç cumhurbaşkanına verilmesi düşünülen veto ve fe- şadalı Mahmut Esat Bey, konuyu anayasa hu- Saracoğlu’nun Meclis’te yaptığı ve tutanak- 9 sih yetkisi konusundaki ısrarından vazgeçti. Ana- milletvekilini dinliyor, onların cesaret ve bil- kuku açısından yine İsviçre’de siyaset bilimi lara geçen konuşmasından aşağıya alınan cüm- yasa Komisyonu Başkanı Yunus Nadi’ye bu konu- gilerini takdirle karşılıyor ancak bir tepki gös- öğrenimi görmüş olan Ödemişli Şükrü Sara- leler onun cumhurbaşkanına verilmesi düşünü- 7 da ısrar edilmemesini ve konunun Meclis’in özgür teremiyordu, yalnızca alkışlıyordu. coğlu, konuyu anayasa hukuku ve siyaset bi- len geniş yetkiler konusunda ne derece sert bir iradesi ile çözülmesi talimatını verdi. Meclis’teki, özgürlük ve de- limi açısından irdeleyerek Meclis kürsüsünde eleştiri yaptığını göstermeye yeterlidir. TBMM’de, Meclis’i fesih yetkisini öngören 25. mokrasi havasının bir ka- konuşuyorlar, cumhurbaş- madde için 23 Mart 1924’te 130 milletvekilinin Meclis’in hakları nıtı olan bu tartışmalar- kanına tanınacak bu ge- katılımı ile yapılan oylamada 127 ret ve bir çe- Saracoğlu şöyle diyordu: da, eleştirilen bu mad- 10 niş yetkileri eleştiriyor- kimser oyla bu madde kabul edilmedi. Kanunları “Bize tarih, hukuk bilimi, ihtilal açıkça gös- delere yönelik Anaya- lar, açıkça karşı çıkı- veto etme yetkisini öngören 36. madde ise Bütçe teriyor ki bugün, Millet Meclisi’nin kişiliğin- sa Komisyonu başkanı yorlardı. Konu, tasa- Yasası dışında “İlanı uygun bulunmayan yasalar de toplanmış olan haklarından hiçbir şey geriye uzun bir savunma yap- on gün içinde yeniden görüşülmek üzere Meclis’e rının cumhurbaşkanı- doğru dönemez. Bunlar yalnız millet tarafından tı. Hatta, Yenigün ve gönderilir” şeklinde yeniden düzenlenerek kabul na Meclis’i feshetme 11 edildi. ve yalnız millete gitmek şartıyla Büyük Mil- Hâkimiyeti Milliye ga- yetkisi veren 25. mad- let Meclisi’nin elinden alınabilir… Böyle oldu- zeteleri konuyu kamu- desi ve yine cumhur- Akıl ve bilime inanıyordu ğu halde cumhurbaşkanına veto, seçimlerin ye- oyuna taşıdılar. Modern başkanına yasaları veto 9 Mart 1924 günü başlayan anayasa tartışma- nilenmesi hakkının verilmesi kelimesi altında devletlerde bu gibi yetki- yetkisi veren 36. mad- ları, aralıksız sürdü ve 20 Nisan 1924 tarihinde 5 saklanan fesih hakkını milletten başka herhan- lerin devlet başkanı- desi ile ilgiliydi... 12 1924 Anayasası kabul edildi. gi bir başa veya birkaç başa vermek, bir irtica- na verildiğini be- Mahmut Esat, bu Kimi kesimler tarafından “diktatör” niteleme- dır (geriye dönüş) efendiler.” lirterek bu öne- maddelerin “Ege- si yapılan, “diktatör” olarak gösterilen Atatürk, bu Burada açıkça bir karşı çıkış, yeni cumhurbaş- rileri destekli- menlik kayıtsız Şükrü Saracoğlu Mahmut Esat Bozkurt genç milletvekillerini Çankaya’da dikkatle dinle- kanı seçilmiş Atatürk’e verilmek istenen yetkile- yorlardı. şartsız milletin- miş, notlar almış ve kendisinin de desteklediği bu iki önemli maddeden vazgeçmişti. Bu nasıl diktatör? Ka K Böyle diktatör olur mu? Yapılan itirazlar üze- 1 5 8 Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, Yapı TBMM Zabıt Ceridesi, D. II, C. 7, s. 19. Turgut Özakman, age, s. 40. rine, kendisine verilmek istenen yetkilerden vaz- 6 9 Kredi Yayınları, 2002, s. 290. Mahmut Esat’ın yaptığı konuşması için bkz: Şaduman Falih Rıfkı Atay, Atatürkçülük Nedir?, Ak Yayınları, 1966, s. 35. geçen diktatör görülmüş müdür? Atatürk diktatör 2 10 A.Ş. Gözübüyük ve Z. Sezgin, 1924 Anayasası Hakkındaki Halıcı, Mahmut Esat Bozkurt, s. 204-271. TBMM Zabıt Ceridesi, D. II, C. 7, s. 1010. değil, tam bir devrimci, akıl ve bilime inanan bir 7 11 Meclis Görüşmeleri, Ankara, AÜSBF Yayını, 1957, s. 29-35. Saracoğlu’nun bu konuşması için bkz. TBMM Zabıt Ce- TBMM Zabıt Ceridesi, D. II, C. 7, s. 1022-1023. devlet adamıydı. 3 12 Tanör, age, s. 292. ridesi, D. II, C. 7, s. 526-531. Ayrıca: Türk Parlamento Ta- 20 Nisan 1924 tarihinde Meclis tarafından kabul edilen Bu tarihi gerçekleri, bugünün politikacılarına 4 Turgut Özakman, Cumhuriyet-Türk Mucizesi, İkinci Ki- rihi II. Dönem 1923-1927, I. Cilt, TBMM Vakfı Yayınla- 1924 Anayasası 105 maddeden oluşur ve 24 Mayıs 1924 bir ders olması için yazdık. Acaba ders alırlar mı? tap, s. 39-40. rı, N.1, s. 476-483. tarihinde yürürlüğe girmiştir. lar yna