Catalog

6 NİSAN 2007 CUMA CUMHURİYET SAYFA DİZİ 9 Atatürk’ün ölümünden bir gün sonra toplanan Meclis, cumhurbaşkanını hızla seçti İsmet İnönü rakipsiz adaydı ürkiye’nin ve Cumhuriyetimizin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk, 10 Kasım 1938’de ebediyete intikal ettikten sonra TBMM, 11 Kasım 1938 tarihinde olağanüstü bir toplantı yaptı. Meclisin başkanlık kürsüsünde Çankırı Milletvekili Abdülhalik Renda, kâtip üyeler Naşit Hakkı Uluğ (Kütahya), Kemal Ünal (Isparta), Cavit Oral (Niğde) ve Dr. Sadi Konuk (Bursa) bulunuyordu. Yoklama yapıldıktan sonra hemen gündeme geçildi. Başkan Renda, Başbakan Celal Bayar’ın şu tezkeresini okuttu: “Ankara mebusu Reisicumhur Atatürk’ün müdavi ve müşavir tabiplerin verdikleri ilişik raporda gösterildiği veçhiyle, son teşrinin 10. perşembe günü, saat 09.05’te terki hayat ettiklerini onulmaz acı ve teessürümle arz ederim.” 5 dakikalık saygı duruşunun ardından, Başkan Renda, “Vazifemize başlayalım, yeni cumhurbaşkanını seçeceğiz” dedi. T ? Hasan Rıza Soyak anılarında, Atatürk’ün kendisinden sonraki cumhurbaşkanı adayını şöyle açıkladığını belirtiyor: Elbette akla ilk gelen İsmet Paşa’dır. Bu ülkeye büyük, değerli hizmetler verdi ama nedense halkın sempatisini kazanamadı, uygunu Çakmak’tır. bulunuyor. Çünkü İnönü, Atatürk öldüğü sırada adeta bir köşeye itilmişti. O günlerde Cumhurbaşkanlığı için birçok kişinin adının ortaya atıldığı da biliniyordu. O tarihlerde cumhurbaşkanı olabilecek kişiler çok değildi. Cumhurbaşkanı olarak, Meclis Başkanı Abdülhalik Renda, Londra’ya büyükelçi olarak gönderilen eski Başvekil Fethi Okyar, halen Başvekil olan Celal Bayar, eski Başvekil İsmet İnönü ve Genelkurmay Başkanı Mareşal Fevzi Çakmak’ın isimleri üzerinde duruluyordu. Bazı söylentilere göre Atatürk ölmeden önce, günlerinin sayılı olduğu gerekçesiyle devletin ileri gelenleri, Mareşal Çakmak’ın başkanlığında toplandı. Komutanların da katılımı ile İsmet İnönü’nün Cumhurbaşkanı seçilmesinde anlaşmaya varıldı. Genelkurmay Başkanı Mareşal Çakmak, kendisi Cumhurbaşkanlığını kabul etmediği gibi, İsmet İnönü’ye karşı şiddetle itiraz ediyordu. Ama Başvekil Celal Bayar, Ata’nın vasiyetini etrafa duyurmadan İnönü’yü seçtirdi. 1950 yılının en genç milletvekillerinden biri olan Halis Tokdemir (Gümüşhane Milletvekili), Celal Bayar’dan duyduğu anıyı şöyle aktarıyor: “Çakmak, Bayar’a demiş ki: Dikkat et, yanlış yapıyorsunuz. İnönü başa geçerse, önce beni sonra da seni keser, yok eder.” İnönü, Çakmak ve Bayar’ı kesmedi ama bu iki siyasi lider sıkıntılı günler yaşadı. Ancak İnönü cumhurbaşkanı olduktan sonra, Atatürk’ün tasfiye ettiği Kazım Karabekir, Rıza Nur, Rauf Orbay gibi kişilere itibarlarını iade etti. Buna karşın, kendisine karşı çıkan Kılıç Ali, Şükrü Kaya ve hatta kendisini Amerika Birleşik DevTATÜRK, letleri’ne büyükelçi olarak ÇAKMAK DEMİŞTİ’ göndermek isteyen Tevfik Atatürk’ün son geİsmet İnönü’nün Cumhur Rüştü Aras’ı da tasfiye etti. nel sekreteri Hasan başkanlığı böyle duyuruldu. Rıza Soyak’ın anıla(12 Kasım 1938, rında değişik bir görüş YLARIN TAMAMI... Cumhuriyet) yer alıyor. Buna göre 3 Nisan 1939’da TBMM yeAtatürk, kendisinden sonra Cumhurni bir seçimden sonra toplandı. Meclis Başkanbaşkanlığı’na Mareşal Fevzi Çaklığı’na tekrar Çankırı Mebusu Abdülhalik Renmak’ın gelmesini istedi. Atatürk, bu da seçildi. Başkan Renda birleşime ara vermetercihini şöyle değerlendiriyordu: den hemen Cumhurbaşkanlığı seçimine başla“Elbette ilk akla gelen İsmet Padı. Bu dönemde anavatana katılan Hatay ilinşa’dır. Bu ülkeye büyük, değerli den gelen 5 üye ile TBMM’deki milletvekili hizmetler verdi ama nedense halkın sayısı 429’e ulaşmıştı. Oylamaya katılan 413 sempatisini kazanamadı, uygunu mebusun oylarının tamamını alan İsmet İnönü Çakmak’tır.” yeniden Cumhurbaşkanı ilan edildi. Meclis yeni bir seçimden sonra 4 Mart Söylentilere göre Çakmak, Cum1943’te toplandı. Yemin töreni tamamlandı ve hurbaşkanlığını kesinlikle kabul etmedi. Ayrıca Bayar, Ata’nın bu isteMeclis Başkanlığı’na yine Çankırı Milletvekili ğini hiç dikkate almadı. Başkan RenAbdülhalik Renda seçildi. Başkan Renda birleda hemen seçime geçti. 399 üyeli şime ara vermeden Cumhurbaşkanlığı seçimini TBMM’de 348 kişi oy kullandı ve başlattı. Seçilen milletvekili sayısı 455 idi. Bu İnönü oyların tamamını aldı ve cumseçime 435 üye katıldı. İnönü 435 oyla hurbaşkanı oldu. Bazı çevrelere göre yeniden cumhurbaşkanı seçildi. Atatürk, Çankaya’daki çalışma odasında. (1929) Dostlar arasındaki tartışma istifaya götürdü eclis yeni bir seçim yaparak 11 Mart 1935 tarihinde toplandı. Normal ant içme törenini en yaşlı üye Erzurum Mebusu Necip Asım Yazıksız’ın başkanlığında tamamladı. Çankırı Mebusu Mustafa Abdülhalik Renda başkan seçildi ve hemen Cumhurbaşkanlığı seçimi yapıldı. Bu seçimde 389 mebusu olan Meclis’te 386 kişi oylamaya katıldı. Atatürk oyların tamamını alarak 4. defa cumhurbaşkanı oldu. Bu seçim Atatürk’ün son seçimi olma özelliğini taşıyor. ONUP KALINDIĞI AN’ Atatürk, 1936 yılı sonlarına doğru kendini iyi görmezken hekimlerin tavsiyelerine de önem vermiyordu. Atatürk yakınında olan çalışma arkadaşlarına, ülkenin yeni bir ekonomik programa ihtiyacı olduğunu söylerken, bu konuda hükümete de çalışmaların bu yönde yoğunlaşmasını tavsiye ediyordu. Nitekim bu konuda 17 Ey NÖNÜ’NÜN SEÇİLME ÖYKÜSÜ Bu seçimden önce Atatürk’ün ölümü beklendiğinden, İsmet İnönü’nün nasıl tek aday olarak seçildiğini irdelemek yerinde olacaktır. Atatürk öldükten sonra İsmet İnönü, inanılmaz bir sessizlik içinde nasıl cumhurbaşkanı seçildi? Elbette bu seçimde birçok bilinmezler İ M ‘D lül 1937 tarinde Çankaya’da bir toplantı yapıldı. Başta Başvekil İsmet İnönü olmak üzere hükümet üyeleri toplantıda hazır bulundu. Toplantıda yapılacak öncelikli işler sıralanırken, İsmet İnönü’nün “Emirleri sofradan mı alacağız” demesi herkesin donup kalmasına neden oldu. Atatürk istifini bozmadı ve toplantının bitmesinin ardından gece yarısı Mareşal Fevzi Çakmak’ı çağırdı. İki paşa, Atatürk ve Çakmak’ın görüşmesi uzun sürdü. Sabah Atatürk trenle yurt gezisine çıktı. 18 Eylül 1937 tarihinde Atatürk, Başvekil İnönü’ye son sözünü söyledi: “Artık birlikte çalışamayız.” Atatürk, İnönü’den istifasını istedi. İnönü ilk durakta trenden indi. 20 Eylül 1937’de Celal Bayar Başvekil vekili ilan edildi. Buna karşın İsmet İnönü, Başvekillik’ten 25 Eylül 1937 tarihinde istifa etti. Atatürk 1 Kasım 1937 günü Kamutay’ın açılışında çok farklı bir konuşma yaptı. Atatürk’ün söz konusu konuşması ekonomik ağırlıklı olup talimatlarla doludur. ‘A O 2627 Mayıs 1938 Atatürk Ankatatürk’ün hastalığı ilerlera’dan İstanbul’a hareket etti. O gün Anmekteydi. 1937’nin sonlarında Atatürk’te zatürree kara Garı’nda Atatürk’ü büyük bir topbaşlangıcı görülürken ateluluk uğurlarken sanki herkes Atatürk’ün şi de 39 dereceye çıktı. Ankara’dan ayrılışının “son” olduğuAtatürk, tüm ısrarlara nu sezmişti. Atatürk, İstanbul’da Savakarşın dinlenmeyi kabul etmedi. Çünrona yatında ve Dolmabahçe Sarayı’nda kü o sıralarda Hatay’ın anavatana ilhakaldı. İstanbul’da Hatay için sağlığını ve kı konusu vardı. Bu zaman içinde Yayaşamını feda eden Ata’nın iyileşmesi lova’da Termal Oteli çalışır hale getirilbekleniyordu. di. Atatürk bu tesisi açmaya gitti, burada kendisini Prof. Dr. Nihat Reşat BelASİYETNAMESİNİ HAZIRLADI ger muayene etti, kaplıcanın kaşıntıla20 Haziran 1938’de Hatay sorunu üzerına iyi geleceğini ifade etti. Atatürk rine yapılan Bakanlar Kurulu’na Atatürk Yalova’da uzun süre kalabaşkanlık etti. Toplantımadı ve Bursa ve Muya Genelkurmay Başdanya’dan İstanbul’a, kanı Mareşal Fevzi ÇakDolmabahçe Sarayı’na mak da katıldı. Yine 9 geldi. Atatürk zatürree Temmuz 1938’de ve 3 olmuş ve ateşi de tekrar saat süren Bakanlar Ku39 dereceye çıkmıştı. rulu toplantısına AtaHastalığın ilerlemesine türk başkanlık etti. Bu karşın Atatürk, doktorlaAta’nın başkanlık ettiği rın tavsiyelerini dinlemeson toplantı oldu. 13 yerek, Balkan ülkeleri araTemmuz’da artık iyice sında dayanışmayla ilgizayıfladı. Ata, Dolmali görüşmelere ilişkin hebahçe Sarayı’na nakleyetleri bizzat karşılamak dildi. 5 Eylül’de vasiyetistedi. Atatürk bu nedennamesini hazırladı. 6 Eyle Ankaraİstanbul aralül’de notere teslim 11 Kasım 1938 tarihli sında gidip geldi ve bu da edilen vasiyetnamesi Cumhuriyet. Atatürk’ün bünyesinin iyişöyleydi: ce zayıflamasına neden oldu. “Sahip olduğum bütün para ve hisse senetleriyle, Çankaya’daki taşınır ve taşınmaz mallarımı CHP’ye aşaORLU İKİ GEZİ ğıdaki şartlarla terk ve vasiyet ediyoAtatürk 19 Mayıs törenlerinden sonrum. Para ve hisse senetleri, şimdiki ra ani bir kararla Mersin’e hareket etti. gibi, İş Bankası tarafından faizlendi25 Mayıs 1938 tarihine dek süren Adarilecektir. Faizlerden Makbule’ye, na ve Mersin seyahati hayatını ölümcül Afet’e, Sabiha Gökçen’e, Ülkü’ye, Rudüzeyde etkilerken seyahatin yol açtıkiye ile Nebile’ye ve yükseköğrenimğı yorgunluk da zaten zayıf olan karaleri için İnönü’nün çocuklarına belirciğerinde kalıcı bir hasar meydana geli miktar para yardımı yapıldıktan tirdi. Doktorların ifadelerine göre Atasonra gerisi Türk Tarih ve Türk Dil türk, Hatay’daki geçit törenini hiç oturKurumu’na tahsis edilecektir.” madan 2 saat ayakta selamladı. A V İsmet İnönü ve Celal Bayar’ın Çiftehavuzlar’da buluşması. (1969) Bayar’a vefa borcunu ödeyen İsmet Paşa, iktidarı devretti 2. Cumhurbaşkanı İsmet İnönü (Fotoğraf: Mustafa TÜRKYILMAZ) ok partili dönemde TBMM’de ilginç bir hareketlilik görüldü. CHP’den ayrılan Celal Bayar ve arkadaşlarının kurduğu Demokrat Parti (DP), 1946 seçimlerinde TBMM’ye ancak 46 kişi ile geldi. DP, buna karşın sayıları TBMM’de 400’ü aşan CHP’li milletvekillerini eleştirilerle adeta bunalttı. Seçim yasasında bazı değişiklikler yapıldı, DP siyasi alanda hızla büyüyordu. Muhalefetin daha çok güçlenmesini önleyebilmek için iktidarın ağır topları olarak bilinen Tevfik Fikret Sılay (Konya), Faik Ahmet Barutçu (Trabzon) gibi bazı üyelerin önerisiyle 14 Mayıs 1950 tarihinde seçimlerin yenilenmesine karar verildi. Meclis, erken seçime gitti. Bu seçimde Celal Bayar’ın liderliğinde DP, çoğunluk sistemiyle TBMM’ye ezici bir sayı ile geldi. Bu seçimde alınan oy miktarı ve milletvekili sayısı şöyle: Demokrat Parti: 4.241.395 oyla 408 milletvekili, CHP: 3.176.650 oyla 69 milletvekili , Millet Partisi: 250.414 oyla 1 milletvekili, Ba Ç ğımsızlar: 383.282 oyla 9 milletvekili. DP’nin böylesine güçlü ve ezici çoğunlukla seçimi kazanması beklenmiyordu. Bunun ardından hükümetin nasıl kurulacağı ve cumhurbaşkanının kim olacağı soruları gündeme geldi. Derin bir kulisin yanı sıra söylentiler yoğunlaştı. CHP’de, bu yenilginin ürküntüsü sürüyordu. Ordu üst kademelerinin İnönü’ye bağlılık söylentisi her yerde dile getiriliyordu. Yine bir söylentiye göre, İnönü ordunun Cumhurbaşkanlığı konusunda kendisine yardım yapılmasını kesinlikle kabul etmedi. Bazı çevrelere göre, İnönü demokrasiye inancını ortaya koyarak, gönül rahatlığı ile iktidarı devrediyordu. Ayrıca İnönü, Atatürk’ün yaşamını yitirmesinden sonra cumhurbaşkanı seçilmesinde Celal Bayar’ın o zaman yaptığı yardımın karşılığını böylelikle vermiş oldu. Bir diğer yoruma göre İnönü, Bayar’ın iktidarda bu kadar uzun kalabileceğini tahmin etmedi. Bu nedenle isteseydi, tıpkı Talat Aydemir ve arkadaşlarının çıkışını önlediği gibi 27 Mayıs’ı engelleyebilirdi. Z Erken seçim kararı kinci Dünya Savaşı sona erince ülkede çok partili hayata doğru hızla gidiş Meclis’i bir erken seçime zorladı ve erken seçim kararı alındı. Bu seçimde açık oy, gizli tasnif uygulanınca, CHP illerin bazılarında zor durumda kaldı. Buna karşın yine çoğunlukla Meclis’te yer almasını bildi. Yenilenen Meclis, 5 Ağustos 1946 tarihinde toplandı. Her zaman olduğu gibi yemin töreni bitti. Meclis Başkanlığı’na Kazım Karabekir seçildi. Meclis Başkanı Karabekir birleşime ara vermeden Cumhurbaşkanlığı seçimine geçti. 465 üyenin yer aldığı Meclis’te oylamaya 451 milletvekili katıldı. İsmet İnönü 388 oy toplayarak cumhurbaşkanı seçildi. Bu oylama ile İsmet İnönü son defa seçilmiş oldu. DEMOKRASİ İNANCI... İ SÜRECEK CUMHURİYET 09 K (Fotoğraf: Mehmet SÜRENKÖK) Ankara’dan ayrılışın ‘son’ olduğunu herkes sezmişti