Katalog

6 EYLÜL 2021 5 ve zina suçlarına da kimi zaman çok ağır cezalar (idam, ampütasyon, recm) vermektedir. Medresede yetişen hâkimler... Görünüşteki bu basitlik aslında karmaşık bir hukuk Diplomatik çalkantı sistemini perdelemektedir. 2001’de düşen Afganistan İslam Emirliği’nin hukuk sisteminin devamı niteliğin- deki bu sistemde, yargı yetkisi üçe ayrılır: Bölgelerde- ki yerel mahkemeler, her vilayette temyiz mahkemele- ABD’nin meseleye dair siyasi sözü giderek anlaşılmaz hale gelirken operas- GEORGES LEFEUVRE * ri ve bir yüksek mahkeme. Medresede yetişen hâkimler, yonlarda ABD ile çalışan birçok ülke büyükelçiliklerini tahliye ediyor ancak İslami içtihat bilgilerini ölçen bir sınavdan geçmek zo- Rusya, Çin, İran, Pakistan ve Türkiye’nin büyükelçilikleri açık ve çalışır durum- rundadırlar. Hâkimliğe kabul edilenler daha sonra kendi eyaletleri dışına atanırlar. Halk ve yerel savaşçılar kar- da kalıyor. Bundan böyle Afganistan’ın geleceği ittifak ve meydan okuma oyun- şısında hâkimlerin tarafsızlığını güvence altına almayı larının pek de kolay olmadığı bölge sahnesinde oynanıyor. amaçlayan bir rotasyon sistemi uygulanır. Aralarından P akistan, Hindistan, İran, Çin, Rusya... Fark- birinin söylediği gibi “Bu, herhangi nahoş bir olaya ma- lı çıkarlara sahip olan Afganistan’a komşu ülke- ni olmak içindir. Bazen, bir makamda uzun süre kaldı- lerin hepsi bir ulusal birlik hükümeti kurulması ğınızda her şeye alışırsınız, insanları iyi tanımaya baş- için çabalıyor. Bir Afgan atasözü “Eğer biri ger- larsınız ama öte yandan despotikleşirsiniz ve muhteme- çeği söylüyorsa ona bir at ver; kaçarken ihtiyacı len yozlaşmaya açık olursunuz. Taliban, bu durumun olacaktır” der. ABD Başkanı Joseph Biden, tüm ortaya çıkması ihtimalini kesinlikle ortadan kaldırmak ABD birliklerinin Afganistan’dan çekileceğini için herkesi belli bir görev süresinden sonra başka ye- duyurduğu 14 Nisan 2021 tarihli konuşmasında, re göndermek üzere bir sistem kurdu”. Hareket aynı za- Şubat 2020’de imzalanan Doha Anlaşması’ndan manda müfettişler aracılığıyla hâkimlerin dürüstlüğünü bahsederken biraz sinirli bir tavır takınmaktay- denetlemektedir ve aralarından pek çoğu para veya he- dı: “Şüphesiz ben bu şekilde müzakere etmez- diye almaktan dolayı cezalandırılmıştır. dim ancak bunun ABD hükümetinin onayladığı Hâkimlerin genel olarak kabul gören tarafsızlığı onla- (1) bir anlaşma olması manidardır.” Selefi Donald rı kırsal kesimlerde daha da popüler kıldı. “Eğer zengin Trump, Taliban’ın tüm şartlarına boyun eğmekle olsaydım, hükümetin hâkimlerine başvururdum. Ka- kalmayıp aynı zamanda Birleşmiş Milletler Gü- zanmak için ödeme yapmak yeterli olurdu. Ama yoksul venlik Konseyi’nden (BMGK) anlaşmayı onay- olunca tek çözüm Taliban” diyor Logar eyaletindeki bir lamasını istemesini taahhüt eden bir paragrafı da davacı. Mahkemeye başvurmasının nedeni müstakbel (2) kabul etmişti. 2513 sayılı kararın 10 Mart’ta oy- eşinin ailesinin evlilik için gereken başlık parasını öde- birliğiyle (ABD dahil) kabul edilmesi ile bu taah- miş olduğunu inkâr etmesi. Uzun yıllar çalıştığı İngilte- hüt yerine getirilmiş oldu. re’deki Western Union bürosunun tahsilat makbuzu, da- Bu çifte onaydan sonra Washington geri adım vayı kazanmasını sağlamış. atamayacağı için Biden’ın anlaşma metnini harfi 2002-2005 yılları arasında Kunar vilayeti valisi olan harfine kabul etmekten başka seçeneği kalmıyor- Fayzal Akbar’ın bir yakını da aynı saiklerle bu mahke- du. Baş döndürücü bir toprak fethine başlamadan melere başvurmuş. Bu kişi, siyaseten Taliban’a muha- önce Taliban’ın elde etmek istediği tam da buy- lif olmasına rağmen büyükbaş hayvanının çalınmasıy- du. Dolayısıyla “teoloji öğrencileri” Kâbil’i al- la ilgili olarak bu hâkimlere başvurmak zorunda kalmış; dıklarında ABD, büyükelçiliğinin ve iş- çünkü rejimin yargıçları “yozlaşmış” oldukları için, po- birliği yaptığı kişilerin tahliyesini he- lise şikâyette bulunma ve resmi dava için çıkacak mas- nüz tamamlamamıştı. O ana kadar dü- cı zaferinden tedirgin. İslamabad’ın himayesinde- raflar çalınan büyükbaş hayvanın değerinin muhteme- zenli bir şekilde ilerleyen geri çekil- ki Taliban o dönem istedikleri kadar uysal olma- len çok üstünde olacaktı. Köy kökenli olan ama genel- me havaalanında bazen ölümcül de dı; onlar da Durand Hattı’nı sınır olarak tanıma- likle Kâbil’de ikamet eden bu kişi, Taliban hâkimlerini olan panik sahneleri eşliğinde bir kaçı- yı reddettiler. Pakistan, 2005’te Afgan Taliban’ın takdir eden kırsalda yaşayanlar ile bu adalet biçimini şa dönüşüverdi. Halbuki Afgan başken- bir türevi diyebileceğimiz ve El Kaide’nin Öz- reddeden kentliler arasındaki karşıtlığı açık bir şekilde ti sükûnetini koruyor, 19 Ağustos Mil- bek ve Uygur hücrelerine bağlı Tehrik-i Taliban ortaya koyuyor. li Bağımsızlık Bayramı her zamanki gi- Pakistan’ın (TTP) hedefindeydi. Veziristan böl- bi kutlanıyor ve aynı güne denk gelen gesinde yerleşik TTP, devlete karşı korkunç sal- Erkekleri kayıran sistem Şii aşure törenleri olaysız gerçekleşi- dırılar gerçekleştiriyordu. Dolayısıyla 21 Hazi- Doğrusu şu ki bu mahkemeleri köylerde daha cazip (3) yordu. ran tarihli Washington Post’ta kaleme aldığı yazı- kılan erişilebilir olmalarının yanı sıra sağladıkları aşina- da Başbakan İmran Han’ın Taliban’a aldığı mesa- lık duygusudur. Son yıllarda, köydekilerin çoğu ilk eği- Moskova’nın temasları feyi anlayabiliyoruz: “Geçmişte savaşan taraflar timlerini medreselerde aldığı için, İslam hukukuyla il- arasında seçim yaparak bir hata yaptık ancak bu ABD’nin meseleye dair siyasi sö- gili az çok bilgiye sahiptirler. Devlet hukuku ise bunun deneyimden dersimizi aldık.” Pakistan, Taliban’ı zü giderek anlaşılmaz hale gelirken tam aksine, üçte ikisi okuryazar olmayan bir toplumda pozisyonlarını yumuşatmaya ikna etmek için en operasyonlarda ABD ile çalışan bir- kapalı bir kutuya benzer. İslami yasa ve kurallara asga- uygun konumda bulunuyor ancak komşuluk poli- çok ülke büyükelçiliklerini tahliye edi- ri düzeyde bile olsa hâkim olmak, kırsalda yaşayan er- tikasını yeniden değerlendireceğini düşündürecek yor ancak Rusya, Çin, İran, Pakis- keklerin verilen hükmün tutarlılığı ve tarafsızlığını de- şuyor; ayrıca Tahran, Taliban’ın Afganistan’ı yö- emareler var. tan ve Türkiye’nin büyükelçilikle- ğerlendirmelerine olanak sağlar. Davalar kurallar içinde nettiği dönemde kötü muamele ettiği Şii Haza- İslamabad’ın ezeli düşmanı Hindistan, ri açık ve çalışır durumda kalıyor. Bundan böy- yürütüldüğü için -ki mahkemeye katılanlar bunu doğ- ra azınlığı korumak konusunda da kararlı. Elbette 2001’den bu yana verdiği 3 milyar dolardan fazla le Afganistan’ın geleceği ittifak ve meydan oku- rulayabilir- verilen hükümleri tartışmaya açmak zordur. İran, Taliban’ın 1996 ve 2001 yılları arasında ol- yardım ile Afganistan’a en büyük bölgesel katkı- ma oyunlarının pek de kolay olmadığı bölge sah- Bu sistem kuşkusuz kadınların pahasına erkekleri kayır- duğu gibi tekrar mutlak güce eriştiğini görmek is- yı sağlayan ülke. Ancak Taliban’ın bu güçlü dö- nesinde oynanıyor. Kâbil ve İslamabad arasında- maktadır; anca toplumun yarısını oluşturan ve gelenek- temiyor. Ancak başarısız olmalarını da arzulamı- nüşünü öngöremediği için şu sıralar geri planda ki hakaret yarışlarından sonra Çin, ortamı yumu- lere ve üstünde kurulan hâkimiyete karşı çıkması için yor çünkü bu da olası bir iç savaşın alevlenme- duruyor. Amacı, Pakistan’ın suçladığı gibi bölge- şatmak için arabulucu rolüne soyunuyor; Rusya elinde fazla imkân olmayan kadınların bu şekilde dış- si ve yeni mülteci akını anlamına geliyor. Resmi sel otoritesini kurmaksa bugüne kadar yaptığı ya- ve İran hem Taliban’la hem de Afgan politikacı- lanması ayaklanma hareketine zarar vermez. Özellikle olarak İran’da 800 bin Afgan mülteci yaşıyor; an- tırımların hayal kırıklığıyla sonuçlanması müm- larla görüşüyor; Hindistan ise henüz seyirci ko- de kadınlar açısından (çok) daha baskıcı olan Peştunlar cak Tahran’da Ekim 2020’de yayımlanan bir tah- kün. numunda. arasında. Şeriat hukuku, bu derslerde yorumlandığı şek- mine göre kayıtlı olmayan Afgan nüfus iki mil- Moskova için bu yeni bir alıştırma değil. Ruslar liyle, ataerkil sistemin doğallaşmasını etkili bir biçimde yondan fazla. Sonrasında bu sayı Birleşmiş Mil- Pekin’in ilgisi... isyancılar ve resmi Afgan delegasyonu arasındaki sağladığı için feminist söylemler, en ılımlısı dahi, Batı letler Mülteciler Yüksek Komiserliği (BMMYK) Bölgedeki en büyük güç olduğu aşikâr olan ilk ikili görüşmeyi 2018’de, ikincisini ise Şubat ülkeleriyle özdeşleştirilmeleri nedeniyle işitilmez. tarafından da dile getirildi. Çin’e gelince her zaman olduğu gibi oldukça ih- 2019’da düzenlemişlerdi. O dönemde Taliban, Yaratmakta olduğu kurumları baypas eden yaban- Dolayısıyla Moskova’dan kısa bir süre sonra 8 tiyatlı olmaya devam ediyor. Taliban, Sincan sı- askeri bir fetihten vazgeçtiğini temin ederken ik- cı bir müdahalenin ve gittikçe daha yozlaşmış bir dev- Temmuz’da bir Taliban delegasyonu Tahran’da nırındaki Badahşan’ı fethetmek için saflarını Öz- tidarı paylaşmak için müzakereye hazır olduğu- let sisteminin karşısında Taliban birçok Afganın gözün- da kabul edildi. Bakan Zarif, ulusal birlik hükü- bekistan İslami Hareketi (ÖİH), İslami Cihat Bir- nu söylüyordu. Başarı sarhoşluğuyla unutulan bu de hukuğu temsil edebildi. İronik bir biçimde -koalis- meti prensibinin kabul edilmesinin kesinlikle ge- liği (IJU) ve Tacik Ansarullah Cemaati gibi çe- sözü Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov on- yondan daha fazla- devletin yeniden inşasını düşünmeyi rekli olduğunu Ruslara göre daha ısrarlı bir şe- şitli Özbek ve Tacik gruplara açtı. Bu grupların lara, ABD, Çin ve Pakistan’ın da hazır bulundu- de onlar başardı. Bu, muhtemelen yirmi yıllık müdahale kilde vurguladı. Görüşmelere davet edilen ve hepsinin Türkistan İslam Partisi’ne bağlı Uygur- ğu ve Taliban’ın Ulusal Uzlaşma Yüksek Konse- karşısında varılabilecek en ağır hükümdür. Kâbil’den gelen UUYK delegasyonu da Taliban larla bağları var. Pekin, samimi bağlar sürdürdü- yi (UUYK) ile görüştüğü 18 Mart konferansında temsilcileriyle görüştü. Kesin bir karara varılama- ğü Taliban’dan bu ağları birbirine bağlayan nok- hatırlatmıştı. Nitekim hazır bulunan tüm taraflar dı. Şu aşamada İran için önemli olan Afgan dos- ta olmamasını bekliyor. Öte yandan Çin, dünya- Taliban’ın geçici bir koalisyon hükümetine katıl- (*) Sırasıyla: Ulusal Bilimsel Araştırma Merke- (4) yasında uzun vadede bölgesel temel aktörlerden nın en büyük ikinci yatağı olan Mes Aynak bakır ması konusunda uzlaşmıştı. zi (CNRS) ve Uluslararası Araştırmalar Merkezi’nde biri olarak öne çıkmak. madenlerine ve kuzey hidrokarbonlarına yoğun Moskova, her şeyden önce kendi ayrıcalık- (CERI) araştırmacı, “Hukuk Yoluyla Savaş: Afganis- yatırım yapmış durumda. Ülkeyi yalnızca eko- lı alanı olarak gördüğü Orta Asya cumhuriyet- tan’daki Taliban Mahkemeleri” (CNRS Yayınları, Pa- Koalisyon pazarlığı nomik kalkınmanın istikrara kavuşturabileceği- lerinin güvenliğinden endişe ediyor. Taliban, ris, 2021) kitabının yazarı; Paris 1 Üniversitesi - Av- Taliban’ın ülkeyi yeniden fethi öncesinde Af- ne inanarak Afganistan’ı Çin-Pakistan Ekonomik 5 Temmuz’da Afganistan’ın Tacikistan ve Öz- rupa Sosyoloji ve Siyasal Bilim Merkezi’nde (CESSP) ganlar arasında bir müzakerenin sonuçlanması Koridoru’na (ÇPEK) bağlamayı teklif etti. Ancak bekistan sınırlarındaki kuzey bölümünü kont- araştırmacı, “Afganistan’ın Ulusaşırı Hükümeti: Böyle- mümkün görünmüyordu. Pakistan Dışişleri Ba- bu projeler başarılı olsalar dahi sonuçları ancak rolü altına aldığında, binden fazla Afgan aske- sine Öngörülebilir Bir Yenilgi” (Karthala, Uluslararası kanı Şah Mahmut Kureyşi, bunun temel nede- uzun vadede görülebilecek. ri Tacikistan’a sığındı. Başkan Vladimir Putin İlişkiler Serisi, Paris, 2021) kitabının yazarı. nini şöyle açıklıyor: “Taliban ne pahasına olur- Son olarak Türkiye ise uluslararası barış kon- de Tacik mevkidaşı İmamali Rahman’a gerekli- sa olsun bir İslami emirlik yani şeriatın anaya- feransları düzenlemek için yürüttüğü amansız gi- lik durumda Rus askeri desteği sağlayabileceği- sa yerine geçeceği bir rejim inşa etmek isterken rişimlere ek olarak Amerikalıların ayrılmasından ni belirtti. UUYK’nin Afgan temsilcilerinin hepsi anayasa- sonra Kâbil Uluslararası Havalimanı’nın güvenli- Üç gün sonra, aralarında Molla Ömer’le birlik- Çeviri: Zeynep Peker sı olan ve bir seçim sistemine dayalı İslami cum- ğini sağlamayı teklif ediyor. Taliban şimdilik bu te Ateş Hareketi’nin kurucularından olan Mol- (6) huriyet yanlısı.” Yani iki uzlaşmaz görüş söz teklifi reddetti. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Er- la Abdulgani Baradar’ın da bulunduğu üst düzey konusu. Ancak Kâbil’in ele geçirilmesinden bir doğan, bir tür “satış sonrası servis” sunarak NA- Taliban yetkilileri Kremlin’in Afganistan özel gün sonra UUYK Başkanı Abdullah Abdullah’ın TO içindeki imajını belki en azından bir nebze ol- temsilcisi Zamir Kabulov ile başkentte gerçek- (1) Gilles Dorronsoro, “Afganistan’ın Ulusaşırı Hükümeti: evinde, Afganlar arasında ve yabancıların göze- sun tazelemiş ve ABD ile ilişkilerini yumuşata- leştirdikleri görüşmede, kendisine komşu ülkele- Böylesine Öngörülebilir Bir Yenilgi”, Karthala, Uluslararası timi olmaksızın, Taliban ileri gelenlerinin ve es- bilmiştir. re asla saldırı düzenlemeyeceklerine dair söz ver- Araştırmalar Serisi, Paris, 2011. ki Cumhurbaşkanı Hamid Karzai’nin de katılı- diler. Yani her şey yolunda! Rusya uzun yıllar (2) Stanley McChrystal, “Uluslararası Güvenlik Destek mıyla (2001-2014) müzakereler yeniden başladı. Taliban’ı, Kabulov’a göre, mücahit sayısı 20 bini Gücü İlk Değerlendirmesi”, Savunma Bakanlığı, Washing- Hizb-i İslami’nin kurucusu Gulbeddin Hikmetyar (*) Antropolog, Pakistan’daki eski AB tem- bulan IŞİD’e (DAEŞ) karşı bir kalkan olarak gör- ton, DC, 21 Eylül 2009. Washington Post’un sitesinde yayım- gibi bazı siyasi şahsiyetlerin, eski “savaş ağaları- silcisi, Uluslararası ve Stratejik İlişkiler dü. Bu, IŞİD’in uluslararası hedeflerinden duyu- lanan belge. nın” ve İslami partilerin liderlerinin, galip tarafla Enstitüsü’nde (IRIS) araştırmacı. lan korkuyu yansıtan çok abartılı bir sayı. Üste- (3) Montgomery McFate, “Karşıt Düşman Kültürünü Anla- yakınlaşmasını ve emirlik ilkesini kabul etmesini lik Taliban’ın Afganistan dışında hedeflediği özel manın Askeri Faydası”, Office of Naval Research, Arlington engelleyecek bir durum yok. Rusların, İranlıların bir şey yok. Ayrıca, iktidarda bulundukları 1996- (Virginia), 2005. ve hatta Pakistanlıların da talep ettikleri gibi geçi- Çeviri: Okan Urun (4) “Abd Ordusu / Deniz Piyade Teşkilatı, Kontrgeril- 2001 yıllarından farklı olarak uluslararası alanda la Harekâtı Saha Elkitabı” Chicago Üniversitesi Yayınları, ci bir koalisyon hükümetinin kurulması olası. kabul görmek isteyen Taliban için Moskova bu 2007. yolda en iyi giriş kapısı olarak görünüyor. (1) “Başkan Biden’ın Afganistan konusundaki açık- (5) Jim Gant, “Her Seferinde Bir Aşiret: Afganistan’da Ba- Sınır anlaşmazlığı lamaları”, Beyaz Saray, Washington DC, 14 Nisan şarı Stratejisi”, Nine Sisters Imports, Los Angeles, 2009. Kötünün iyisini seçmek... Pakistan, iki ülke arasında şimdilik aşırı ger- 2021. (6) Bernt Glatzer, “Peştun Aşiret Sistemi”, Georg Pfeffer gin olan ilişkiler sakinleşince önemli bir rol oy- İran da benzer korkulardan dolayı Rusya’nın (2) “Afganistan’a Barış Getirme Anlaşması”, 3. kı- ve Deepak Kumar Behera yönetiminde hazırlanan “Çağdaş nayabilecektir. Hükümet düşmeden önceki Af- pozisyonuna yakın bir yerde duruyor. IŞİD’in sım, 1. paragraf, 29 Şubat 2020, www.state.gov Toplum: Aşiret Toplumu Kavramı” kitabından alıntı, Concept gan ulusal güvenlik danışmanı Hamdullah Mo- Afganistan’da bilinen ismi İslami Devlet-Hora- (3) Şiiler için İmam Hüseyin’in ölümünü anma gü- Publishers, Yeni Delhi, 2002. hib, Taliban’ın ışık hızıyla gerçekleştirdiği fetih- san Bölgesi (IŞİD-H). 1747’de Afganistan’ın ku- nü; Taliban ise Sünni. (7) Michael Barry, “Küstahlık Krallığı: Afganistan”, Flam- lerden endişe duyarak komşu ülkeyi bir “genele- rulmasından önce Horasan, Hazar Denizi’nden (4) “Afganistan’da Barışçıl Çözüm İçin Genişletil- marion, Tarih Boyunca Serisi, Paris, 2011 (7) ve” benzetmişti. Nadir görülecek sertlikteki bu miş ‘Troyka’ Hakkında Ortak Açıklama”, ReliefWeb, (8) Ronald E. Neumann, “Diğer Savaş: Afganistan’da Ka- İndus kıyılarına uzanan bir Fars bölgesiydi. Bir 18 Mart 2021, https://reliefweb.int zanmak ve Kaybetmek”, Potomac Books, Lincoln (Nebras- sözler eski ve derin rekabetleri yeniden su yüzüne eyaletin hilafet yeri olarak işaret edilip IŞİD tara- (5) “İran Dışişleri Bakanı Zarif ile Röportaj”, Tolo ka), 2011. çıkardı. Söz konusu gerginlikler Afganistan’ın as- fından talep edilmesi, hareketin doğu İran’da ya- News, 21 Aralık 2020, https://tolonews.com (9) “Transkript: General David Mckiernan Konsey Ku- la tanımadığı bir sınırın (Durand Hattı) üzerinde yılma riskini kanıtlar nitelikte. Bu nedenle İran (6) “Kureyşi, Afganistan’daki Durumla İlgili Kaygı- mandanları Serisi Konuşması”, Atlantik Konseyi, Washing- yer alan, Taliban’ın doğduğu Peştun kabile kuşa- Dışişleri Bakanı Muhammet Cevat Zarif, daha larını Dile Getirdi”, Afghan Voice Agency, 23 Haziran ton, DC, 19 Kasım 2008, www.atlanticcouncil.org (8) ğı çevresinde kristalleşiyor. 20 Haziran’da Af- önce Suriye’de savaşmış, çoğunluğu Afgan Haza- 2021, https://avapress.com (10) Siraceddin Hakkani, “Biz Taliban’ın’ın İstedikleri”, gan kanalı Tolo News’e verdiği oldukça gergin ralardan oluşan Fatemiyun bölüğünün İD-HB’yle (7 “Eski Afgan Ulusal Güvenlik Danışmanı The New York Times, 20 Şubat 2020. bir röportajda Kureyşi, sözünü sakınmayarak “İyi mücadele etmek için Kâbil’e yardıma geleceğine Mohib’in ‘Genelev’ Sözleri Pakistan ile Diplomatik (11) Yenilikçi bir İslam akımı olan Deobendi medresesi (5) komşuluk ilişkileri istyorsanız Durand Hattı’nın söz vermişti. Anlaşmazlığa Yol Açtı”, Asian News International, 8 (Hindistan) 1867’de Britanya sömürgeciliğine karşı tepki ola- uluslararası bir sınır olduğunu kabul edersiniz” Kötünün iyisini seçmek için çelişkili gibi gö- Haziran 2021, www.aninews.in rak kuruldu. demekteydi. (8) “Afganistan-Pakistan Sınırı Hem Savaş Sebe- (12) Alıntıların yapıldığı kaynak, Adam Baczko, “Hukuk rünse de İran da Taliban’a destek vermeyi seç- bi Hem Barışın Anahtarı”, Le Monde diplomatique, Yoluyla Savaş: Afganistan’daki Taliban Mahkemeleri”, Paris, Aslında Pakistan bile 1996’da iktidara çıkma- ti. Esasen Taliban, İran’ın ezeli rakibi Suudi Ekim 2010. CNRS Yayınları, 2021. sına katkıda bulunduğu Taliban’ın göz kamaştırı- Arabistan’ın dostu köktendinci Sünnilerden olu-