Katalog

1 KASIM 2021 6 DOğ ALGAz VE ELEKTRİK PİYASALARıNıN 25 YıLLıK DEREGÜLASYONU Kontrol edilemeyen enerji fiyatları AURÉLIEN BERNIER * 2 021 yazının sonundan bu yana, enerji fiyatla- rı dünyanın her yerinde tırmanışa geçti. Fransa’da- ki kontrollü doğalgaz tarifesi, 1 Ocak’tan beri ha- neler için yüzde 57 artış gösterdi. Elektrik de ben- zer bir yol izliyor: On yıl içerisinde MWh başına 120 Avro’dan 190 Avro’ya çıkan bireysel faturalar, 2022’de bir ok gibi yukarı fırlayacak. Avro bölge- sindeki enflasyonu 2008’den beri en yüksek seviye- sine (yıllık yüzde 3.4) çeken bu kriz, bilhassa kırıl- gan durumdaki kişileri ve işletmeleri tehdit ediyor. Birçok yorumcunun sadece konjonktürel gerekçeler- le açıkladığı bu krizin arkasında yatan esas nedenleri Brüksel’de aramak gerekiyor. 19 Aralık 1996’da, AB ülkeleri “elektrik iç pazarı için ortak kurallar” ile ilgili bir yönergeyi kabul etti. Çok sayıda üye devlet bu doğal tekeli yönetmek için üretim, nakliye ve dağıtımı sağlayan bütünleşmiş bir kamu hizmeti kurdu. Ancak Brüksel “rekabete daya- lı ve rekabet gücü olan bir elektrik piyasası” oluştur- mak istiyordu. İki yıldan daha kısa bir süre içerisin- de çıkan bir başka yönerge, doğalgazın özelleştirme- sini başlattı. Yöntem Şikago okulu ekonomistleri tarafından geliştirilmiş ve önce Şili’de, ardından da Birleşik Krallık’ta tecrübe edilmişti. Bu metot iki ilkeyi uy- gulamaya koydu. “Varlıkların ayrılması” uygulama- sı, daha önce aynı kamu işletmesi bünyesinde bütün- leşmiş olan faaliyetleri birbirinden ayırarak her bi- rini diğerinden bağımsız kılmayı amaçlıyordu. Özel ilgi gerektiren bir konu olan şebekelerin idaresine ilişkin faaliyetler ise önce muhasebesel ardından da hukuksal olarak birbirlerinden ayrılmalıydı; burada- ki amaç, deregüle edilen piyasalarda rekabet edecek olan üretici ve tedarikçilerin tümüne “hakkaniyetli” davranmaktı. 2000’li yıllarda, Fransa Elektrik İle- tim Şebekesi (Réseau de transport d’électricité-RTE) ve Fransa Elektrik Dağıtım Şebekesi (Électricité réseau distribution France-ERDF, yeni adıyla Ene- man dönemsel şartlara (ekonomik durum, hava sı- leri tarafından düzenlenen ve EDF’nin üretim mali- me araçlarının çoğunu Avrupa rekabet sunağında fe- dis), Fransa Elektrik İşletmesi’nden (Électricité de caklığı…) bağlı olan doğalgaz fiyatları, açık biçimde yetlerini yansıtan tarifeler yerlerini piyasa fiyatları- da ettikleri için inanılmaz derecede karmaşık olan France-EDF) ayrıldılar. Gaz de France (özelleştir- spekülasyonlara daha duyarlı hale geldi ve borsadaki na bırakacaktı. Konut dışı tüm tüketiciler (bireyler bu mekanizma onları aşıyor. Faturalardaki artışı sı- meden sonra GDF Suez, ve daha sonra Engie) do- dalgalanmalar doğrudan tüketiciye yansıdı. haricindeki tüm tüketiciler) için uygulanan kontrol- nırlamak için geriye İtalya, İspanya ve Portekiz gibi ğalgaz işletmesinde ise yüksek basınçlı gaz boru hat- Fransız elektrik sistemine rekabeti sokmak doğal- lü “sarı” ve “yeşil” tarifeler, 2016 yılında tamamen enerji vergilerinde indirime gitmek kalıyor. Fransız tı ağı ve dağıtım faaliyetleri sırasıyla GRT Gaz ve gazdan farklı biçimde daha zor olacağa benziyordu. kaldırılarak sorun basit ve net biçimde çözüldü. Ha- hükümeti düşük gelirli yaklaşık 6 milyon hane için Fransa Gaz Dağıtım Ağı (Gaz réseau distribution Fransa sadece tükettiğinden çok daha fazlasını üret- neler için ise EDF’nin “mavi” tarife hesaplaması de- “enerji kuponu” uygulamasını başlattı ve 2021 Ekim France - GRDF) işletmelerine aktarıldı. mekle kalmıyor aynı zamanda Fransa Elektrik İşlet- ğiştirilerek elektriğin Avrupa borsasındaki fiyatını ayı sonrası için doğalgaz ve 2022 Şubat ayı sonrası mesi (EDF) üretim araçlarının önemli bir bölümü- yansıtan bir bileşen dahil edildi; böylece, piyasa fi- için elektrik tarifelerinde planlanan artışları erteledi. Elektrik borsası... nü, başta da devlet tarafından kısmen dahi olsa özel- yatları arttığında üretim maliyetleri gerekçe gösteril- Tüketiciler ödemeleri yapacaklar ancak daha ileri bir Piyasa fiyatlarının şekillendiği gaz ve elektrik bor- (3) leştirilmeleri söz konusu olmayan nükleer santralları meden, kontrollü tarife de artacaktı. tarihte, belki piyasa fiyatları düştüğünde… Belki de salarının kurulması, neo-liberal modelin ikinci temel elinde bulunduruyordu. AB’nin liberal ekonomi te- Brüksel daha yakın bir tarihte “dinamik tarifelen- genel seçimler sona erdiğinde. kurucu ilkesinin gereğini yerine getirdi. Bu borsalar, orisini Fransa’nın bu durumuna uyarlamaktan başka dirme” denilen yeni bir ticari arz türünü teşvik et- kamu otoriteleri tarafından denetlenen tarifelerin ye- Kamuya dönün çağrısı seçeneği yoktu. mek istedi. Bu faturalandırma sisteminde, ünlü rini alacaktı. Fransa’daki piyasa işletmecisi Power- “Linky” tipi akıllı sayaç teknolojisi sayesinde, borsa Bu konjonktürel önlemler gözleri boyamıyor. Tü- next, ulusal pazarlar kademeli olarak Avrupa ölçe- Özel sektöre destek fiyatları gerçek zamanlı olarak (saati saatine) tüketi- ketici dernekleri giderek daha açık şekilde bu siste- ğinde bütünleşmeden önce, 2001 yılında kendi elekt- Brüksel, EDF’nin yarı-tekelinde bir gedik açmak ciye yansıtılmaktadır. 5 Haziran 2019 tarihli Avrupa mi ifşa ediyorlar ve artan üretim maliyetleri gibi kri- rik borsasını ve 2008’de doğalgaz borsasını açtı. Te- için yenilenebilir elektrik enerjilerinin özel sektörde- yönergesi bu dinamik fiyatlandırmaya onay vermek- tik bir durumla karşı karşıya kalan büyük endüstri- darikçilerin ihtiyaçlarını karşılamak üzere çeşit- ki gelişimini desteklemekle işe başladı. Yeni bir tür le kalmayıp “200 binden fazla nihai müşterisi olan yel müşteriler de onların safında yer alıyor. Sendikal li sözleşme tipleri dolaşıma sokuldu. “Vadeli işlem” sübvansiyon sistemini teşvik etti: Ortalama elektrik her tedarikçiye” bu uygulamayı mecbur tuttu. Bu he- örgütler ise bu hizmetlerin yeniden kamunun bağrı- sözleşmeleri, önceden kararlaştırılan bir fiyat üzerin- üretim maliyetinden çok daha yüksek olan garantili saplama yöntemiyle borsa riski tüketici hanelere, na dönmesini talep etmek için girişimlerini artırıyor. den yıllık, üç aylık, aylık veya bir hafta sonraya erte- bir fiyattan satın alma tarifesi. 10 Şubat 2000 tarihli topluluklara ve şirketlere aktarılmış oldu. Sud Énergie sendikası hazırladığı bir analiz dosya- lenmiş teslimatları olanaklı kılıyordu. “Spot” sözleş- “kamu elektrik hizmetinin modernizasyonu ve geliş- Kontrollü tarifelerin yerini kademeli olarak piyasa sında “uzun vadeye, yatırımların planlanmasına, is- meler ise ertesi gün veya birkaç gün içerisindeki tes- tirilmesine ilişkin” yasa, bu ilkeyi Fransa’da uygula- fiyatlarının alması sıradan bir gelişme değildir. Elekt- tikrarlı, anlaşılır ve adil fiyatlara geri dönüş” için limatlar veya gerçek zamanlı satın alımlarla ilgiliydi. maya koydu. Bir tüketim vergisi aracılığıyla tüm tü- riğin bir Fransız kamu hizmeti olduğu “eski dünya- “elektriği piyasanın dışına çıkarma ” çağrısında bu- Doğalgaz ve elektrik piyasalarının serbestleştiril- (4) keticiler tarafından finanse edilen ve üretilen ener- da”, tarifeler tüketicilere en iyi fiyattan elektrik sağ- lunuyor. Ulusal Madenler ve Enerji Federasyonu - mesi aynı siyasi sorunları ya da aynı zorlukları ta- ji miktarıyla doğru orantılı olan bu yardım, sektörde- layacak ve aynı zamanda EDF’nin şebekenin düzgün Genel İş Konfederasyonu (FNME-CGT) enerji ve- şımıyordu. Fransa’nın hemen hemen hiç doğalgaz ki yatırımları “güvence altına” aldı. Asya’da üretim işleyişi için gerekli yatırımları yapmasına olanak ta- rimliliği ve performansını içeren yenilenmiş bir ka- üretimi yok ve ithal etmek zorunda. 2020 yılında- zincirlerinin ortaya çıkmasıyla birlikte, fotovoltaik nıyacak şekilde tespit ediliyordu. Yerleşik işletmeci mu hizmeti inşa etmek için “ilerici bir enerji progra- ki ana tedarikçileri yüzde 36 pay ile Norveç, yüzde (5) güneş panellerinin ve rüzgâr jeneratörlerinin fiyat- üretim araçlarını bir “liyakat sırası” izleyerek kulla- mını” savunuyor. 17 ile Rusya, her biri yüzde 8 ile Hollanda ve Ceza- ları 2010’lu yılların başında keskin biçimde düşüş nıyordu: İlk başvurulanlar işletmesi en ucuz olanlar- Fiyatlardaki ani yükseliş, EDF’nin bölünmesiy- (1) yir, yüzde 7 ile Nijerya idi. Şebekenin yönetimi ta- gösterdi. Tarife garantisi sayesinde, bu yenilenebilir dı (rüzgâr, güneş, nehir tipi hidrolik ve nükleer), daha le ilgili Hercule projesinin ertelenmesine yol aç- rihsel tekelden “bağımsız” kılındıktan sonra, rakip- (6) elektrik projelerinin gelişimi çok kazançlı hale gele- pahalı olanlar ise (termik santrallar) en son sıraday- mış olsa da piyasanın deregülasyonu ve özelleştir- leri Fransız altyapılarını kullanmak için basit bir ge- rek büyük revaç gördü. Bunun istenmeyen sonuçla- dı. Devlet daha sonra tüketicinin ödediği ücretleri sa- me mantığında ısrar eden Brüksel cephesinde henüz çiş ücreti ödeyerek, üretici ülkelerden doğalgaz satın rından biri dağınık biçimde kurulan altyapılardı. bitleyen kontrollü bir fiyat uyguluyordu ve bu fiyat- planlanan bir değişiklik yok. Enerjiyi piyasa mantı- alıp tüketicilere satabildiler. En rekabetçi olan teda- Enerji Düzenleme Komisyonu (CRE), 2002-2013 lar da enerji kaynaklarının karışımının optimize edil- ğının dışına çıkarmak daha da geniş yankıları olan rikçi, en iyi fiyata temin eden veya işletme giderleri- dönemi için sübvansiyon maliyetini 7.4 milyar Av- miş “tam maliyetini” yansıtıyordu. başka bir soruyu gündeme taşıyor: Üye devletlere ni en aza indirendi. ro olarak hesapladı. 2020’deki kurulu kapasite bü- Elektrik borsasında ise farklı bir durum söz konu- dayatılan bu aşırı liberal Avrupa hukukundan nasıl Geçmişte, Gaz de France genellikle 10 ila 15 yıl- yüklüğü, ağırlıklı olarak özel sektör olmak üzere gü- sudur. MWh ücreti arz ve taleple orantılı olarak gün kurtulabiliriz? lık uzun vadeli tedarik sözleşmeleri imzalıyordu. Bu neş ve rüzgâr enerjisi için 28 GW ve yerleşik işlet- içerisinde sürekli değişim gösterir. Piyasa, tüketimin sözleşme süreleri, arz güvenliğini sağlamanın ya- meci santralları için 93 GW idi. Öte yandan yenile- en yoğun olduğu dönemde, Avrupa şebekesinin den- (*) Enerji Hırsızları. Elektrik, gaz ve petrolün nı sıra aşırı risk almadan altyapıların (doğalgaz bo- nebilir enerjilerin kurulu kapasite açısından kaydet- gesini sağlayan termik veya hidroelektrik santral iş- gasp edilmesi ve özelleştirilmesi (Utopia Yayıne- ru hatları, LNG taşıyıcıları, terminaller...) finans- tiği bu hızlı gelişmeyi, üretim araçlarının yıllık kul- letmecilerine kolay kazançlar sağlayabilir. Açgöz- vi, 2018) ve Yerel Yanılsama (Utopia Yayınevi, manı avantajını sunuyordu. Çoğu yeni tedarikçi de lanım oranı yani “yük faktörü”nü dikkate alarak de- lü bir işletmeci açısından, bu santralları fiyatların en 2020) kitaplarının yazarı özelleştirmenin başlarında, satın alımları uzun vadeli ğerlendirmek lazım. 2020’de bu oran güneş enerjisi yüksek olduğu zamanlarda devreye sokacak şekilde sözleşmelerle yaptı. Fakat yoğunlaşan rekabetin et- için sadece yüzde 14.4, termik için yüzde 23, rüzgâr rezerve etmek ve böylece artan fiyatlardan daha faz- kisiyle spot sözleşmeler ağırlık kazandı. için yüzde 26.5, hidrolik için yüzde 29 ve nükleer la avantaj sağlamak cazip olabilir. Çeviri: Zeynep Peker için yüzde 61 oldu. Sanayicilerin fırsatçılığı... ‘Enerji kuponu’ uygulaması AB, EDF’nin nükleer santrallara sahip olmayı sür- Enerji fiyatları konusunda uzman olan sosyo- düreceğini ve bu nedenle üretim açısından belirleyi- Doğalgazla çalışan santrallar Avrupa’nın (2020 log Thomas Reverdy’ye göre, bu gelişmede sanayi- ci bir üstünlüğü her şeye rağmen koruyacağını bildiği yılında) toplam üretiminin ortalama yüzde 20’sini cilerin fırsatçılığı büyük rol oynadı. “Spot sözleşme için rekabeti tedarik alanında oluşturmak istedi. Ama ve hepsinden önemlisi yüksek teknoloji üretiminin (1) “Enerjideki anahtar rakamlar. 2021 yılı yayını”, Eko- fiyatları düşmeye başladığında, büyük tüketiciler te- bu durumda fiyat konusu çok önemliydi çünkü özel önemli bir bölümünü sağladığı için bu yakıttaki fi- lojik Geçiş Bakanlığı, Eylül 2021. darikçilerinden bu düşüşten kendilerini de yararlan- elektrik tedarikçileri piyasada tutunabilmek için reka- yat artışı elektrik fiyatlarına da yansımaktadır. Buna (2) Thomas Reverdy, Enerji Fiyatının Politik İnşası, dırmalarını talep ettiler. Onlar da bu talebe cevap betçi teklifler sunmak zorundaydılar. kömür fiyatlarındaki artış ve aynı şema üzerine ku- Presses de Sciences Po yayınları, Paris, 2014. vermek için uzun vadeli sözleşmelerden çekilerek rulu diğer pazarlardaki dalgalanmalar da eklenmek- (3) Okuma önerisi: Aurélien Bernier, “Elektrik, rekabetin ‘Dinamik tarifelendirme’ spot sözleşmeler satın aldılar. Spot piyasası böyle- tedir: enerji tasarrufu sertifikaları, yenilenebilir ener- maliyeti”, Le Monde diplomatique, Mayıs 2019. ce fiyatların belirlenmesinde daha fazla önem kazan- Paris ve Brüksel 2010’lu yılların başında bir uzlaş- ji için menşe sertifikaları, tedarikçiler tarafından üre- (4) “Elektrik fiyatlarındaki artış: analiz dosyası”, SUD- (2) dı.” Bu yöndeki eğilim, gemilerle nakliyatı pazarın ma yolu buldu. Bir yanda, EDF her yıl nükleer ener- tim araçlarını rezerve etmek için kullanılan kapasite Énergie, 16 Eylül 2021, www.sudenergie.org likiditesini -ama aynı zamanda pazar oynaklığını da- sertifikaları... Elektrik fiyatı bir borsa mekanizmaları ji üretiminin dörtte birini, kamu otoritesi tarafından (5) “FNME CGT’nin ilerici enerji programı”, www.ener- güçlendiren sıvılaştırılmış gazın yükselişe geçme- yığınından ibaret hale gelmiştir. belirlenen tavan fiyat üzerinden satarak Fransız pa- gie-servicepublic.com siyle daha da belirginleşti. 2015 itibarıyla uzun va- 2021 sonbaharında fiyatların patlaması ile kar- zarındaki rakiplerinin kullanımına sunacaktı. Bu sis- (6) Okuma önerisi: Anne Debrégeas ve David Garcia, deli sözleşmelerin Avrupa çapındaki işlemler içeri- şı karşıya kalan hükümetler duruma müdahale et- “EDF’nin ölümünü kim istiyor”, Le Monde diplomatique, teme Yerleşik Nükleer Elektriğe Kontrollü Erişim sindeki ağırlığı sadece üçte bir oranındaydı. Her za- meye çalışıyor olsalar da özellikle piyasayı düzenle- Şubat 2021. (Arenh) adı verildi. Diğer yandan ise kamu yetkili-