Katalog

4 EKİM 2021 5 BÖLGESEL ÇATIŞMALAR, KÜRESEL DİN SAVAŞLARININ UZANTILARI OLARAK YORUMLANMAMALI Yerel cihatlar... Afganistan ve Mali örnekleri, yalnızca silahlı kuvvetlere dayanan bir siyaset üretmenin işe yaramadığını gösteriyor. Bu durum, OLIVER ROY* istikrarlı, demokratik ve iyi yönetilen bir hukuk devleti kurulana kadar radikal grupları uzakta tutmaya yönelik politikalar için de geçerli. Yaşanan hayal kırıklıklarını, kültüralist argümanlara sığınmaksızın sorgulayamıyoruz. Bu çerçevede hukuk devletinin Baştarafı 1. sayfada Müslüman toplumlara uygun olmayan Batılı bir model olduğu öne sürülüyor. Afganistan başta olmak üzere bu toplumların hukuk devletine ulaşmalarını sağlayacak kendilerine has devlet gelenekleri olduğu göz ardı ediliyor... Artık küresel cihadın çöküşünden bahsetmek mümkün. Ancak Taliban’ın zaferinin ve Fransa’nın Mali’de karşılaştığı zorlukların gösterdiği üzere aynısını yerel cihatlar için söylemek pek mümkün değil. Bütün bu bölgesel çatışmalar, küresel din savaşlarının uzantıları olarak C evabı basit: Silahlı hareketler seferber yorumlanmamalı artık. Aksine, ortaya çıktıkları toplumlarda derin köklere sahip hareketler olarak görülmeliler. edebileceği toplumsal bir zemine sahip oldukla- rında terörizm karşıtı askeri müdahaleler tek ba- şına yetersiz kalıyor. Afganistan ve Mali örnek- leri, yalnızca silahlı kuvvetlere dayanan bir si- yaset üretmenin işe yaramadığını gösteriyor. Bu durum, istikrarlı, demokratik ve iyi yönetilen bir hukuk devleti kurulana kadar radikal grupla- rı uzakta tutmaya yönelik politikalar için de ge- çerli. Yaşanan hayal kırıklıklarını, kültüralist ar- gümanlara sığınmaksızın sorgulayamıyoruz. Bu çerçevede hukuk devletinin Müslüman toplum- lara uygun olmayan Batılı bir model olduğu öne sürülüyor. Afganistan başta olmak üzere bu top- lumların hukuk devletine ulaşmalarını sağlaya- cak kendilerine has devlet gelenekleri olduğu göz ardı ediliyor. Terörizmin varolduğuna şüp- he yok. El Kaide bütün pratiğini terörizme oturt- muşken IŞİD sistematik olarak terörizmi cihat- la bir araya getirdi. Cihat, gerek teolojik açıdan (şiddeti düzenleyen hukuki geleneğiyle) gerekse siyasal açıdan (Afgan mücahitler, Sovyetler kar- şısında uluslararası terörizme hiçbir zaman da- hil olmamıştır) terörizmden ayrıştırılamaz de- ğildir. Teorizmin Yakındoğu’da Batı müdaha- lesine bir tepki olarak geliştiği fikri, tamamıyla yanlış olmamakla birlikte yetersiz kalıyor. Özel- likle de belli savaşların farklı etkilerini açıkla- mıyor: Batı’nın dahil olmadığı Çeçenistan ve NATO’nun Müslümanların tarafında yer aldığı Bosna vakaları, Avrupalı radikalleşmiş gençler arasında bir dayanışma yaratmışken neden 2012 yılından beri Fransız ordusunun müdahale ettiği Sahel vakası sessizlikle karşılanıyor? Bütün bu durumlara daha yakından bak- mak gerekiyor. Yerel cihat ve uluslararası terö- rizm arasında sistematik bir bağlantı yok. Tali- ban örneğini daha önce de ileri sürmüştük: Şid- deti Afganistan’ın dışına taşımadılar ve yirmi yıl boyunca Amerikalıların kontrolü altında olan Kâbil’de sivillere ya da Şiilere karşı yapılan kör saldırıların büyük bir bölümü, IŞİD’in yerel uzantıları dahil olmak üzere başka cihatçı grup- lar tarafından üstlenildi. Sahel konusunda kayıtsızlar Mali örneği daha da çelişkili. Fransa, Sa- hel’deki gruplarla ön saflarda savaşırken -Bü- yük Sahra’daki IŞİD lideri Adnan Ebu Velid el Sahravi’yi öldürmesinin ardından ordu başarıyla sonuçlanan operasyonlarının listesini yayımladı- ve sömürgeci geçmişini kabul ederek Mali dev- letini ayakta tutmaya çalışırken nasıl oluyor da Fransa’nın Mali’deki varlığı hiçbir teröristi ha- rekete geçirmiyor? Hemen hemen herkes Fransa’nın Suriye ve Irak’taki varlığından bahsediyor (tıpkı Salah Abdeslam’ın 13 Kasım Paris saldırılarıyla ala- ayrılır: Zafer asla yerel olamaz zira ya kurtarılan resel din savaşlarının uzantıları olarak yorumlan- Batı’da ‘terör kampanyaları’ kalı davanın ilk gününde dillendirdiği gibi) ya da bölge çabucak yeniden kaybedilecektir ya da ye- mamalı artık. Aksine, ortaya çıktıkları toplumlarda başlattı Fransız otoritelerinin Hz. Muhammed’in karika- derin köklere sahip hareketler olarak görülmeliler. ni kurulan devlet büyük güçler tarafından tanın- IŞİD, terörist intihar eylemlerini kullanarak türlerini yayımlayan Charlie Hebdo’ya olan des- mak için küresel çapta bir cihattan vazgeçecek- Siyasal antropoloji de tam bu bağlamda elzem ha- hem yerel “emirliklerin” geleneğini hem de El teğine vurgu yapıyor. Şüphesiz Fransa’daki Ma- tir. Bu nedenle farklı emirlikleri tek bir bütün ha- le geliyor; yerel cihatlar yalnızca öldürmekle ya da Kaide’nin mirasını sırtlanarak toprak ve küresel- lili göçmenler sayıca az ve cihata destek verme- terör aracılığıyla yönetmekle kalmıyorlar. Taliban, linde birleştirmeyi umabilmek için önce Batı’ya leşmeyi birleştiren tek örgüt olma özelliğine sahip. yen etnik gruplara mensuplar. Bununla birlik- etkisini öncelikle mikro çatışmaları (toprak, su, diz çöktürmeyi şart koşuyorlar. Yürüttükleri din Haziran 2014’te ilan edilen “hilafet” böylece kü- te, Felluce ve Musul’dan gelen göçmenler de et- savaşlarının küreselleşmesiyle karşı karşıya ka- kan davaları vb. konularda çıkan) yönetme kabili- resel ve yerelin bir sentezini sunuyor: Gittikçe da- kili bir rol oynamıyor. Mağripli ikinci nesil göç- (3) yetine borçlu. Benzer bir şekilde Sahel’deki ci- lan yerel cihatçılar, bir seçim yapmak zorunda: ha fazla toprak kazanmasıyla birlikte, kamuoyunu menler, Suriye ve Irak konusunda tepkili dav- hatçı gruplar, ancak devletlerin çözemediği mevcut Ya bağımsızlıklarını koruyacaklar (Taliban’ın kendisine karşı yürütülen askeri müdahalelere kar- ranırken ailelerinin geldikleri topraklara yakın çatışmalar (toprak, su, otlaklar, etnik ve sosyal ge- yapacağı gibi) ya da Mağrip El Kaidesi veya En- şı çıkmaya teşvik etmek için Batı’da terör kampan- olan Sahel konusunda neden kayıtsız kalıyor- rilimler) bağlamında anlaşılabilir. Bu tür yerel ça- sar Bait al-Makdıs’ın Sina’da yaptığı gibi El Ka- yaları başlattı. Bununla birlikte, rejimlerin olgun lar? İslama geçmiş bir Normandiyalı, Breton ya tışmalar yabancı gönüllü katılımcıları cezbetmiyor ide Emiri veya IŞİD halifesine bağlılık yemini meyveler gibi düşeceğini düşünerek Ortadoğu’da da Réunion’lu Mali’den hiç söz etmezken neden ve El Kaide ve IŞİD’in asıl çekim gücüne sahip edecek ve iki örgütten birinin uzantısı olmayı se- bir yıldırım savaşı başlattı. Ancak bu strateji sür- Fransız kuvvetlerinin ikincil rol oynadığı Irak ve değiller; toplumdan kopuk halde yaşayan ve radi- çecekler. Bu stratejinin avantajları ve dezavan- dürülemez hale geldi: Sınırları göz ardı eden bir Suriye’den bahsediyor? Fransa’nın Mali’deki se- kalleşmiş genç enternasyonalistlere “yeni bir dün- tajları var. Bir yandan, uluslararası bir nitelik ka- şekilde sürekli genişleyerek ve ideolojik bir temiz- kiz yıl süren savaşı ulusal sınırlarda terörist ey- yanın” kahramanları olmayı vaat eden bin yıllık bir zanma, onlara potansiyel yerel rakiplerine kıyas- lik uygulayarak başlangıçta kendisini memnuniyet- lemlere yol açmadı. gelecek anlatısı. la daha fazla meşruiyet sağlar ve yabancı gönül- Bu gizemi çözmek için iç içe geçebilen yerel le karşılayabilecek yerel gruplarla, özellikle de aşi- Tıpkı El Kaide’nin Suriye’deki muhalif kolu gi- lülere ev sahipliği yapma imkânı sunar. Bu da retlerle karşı karşıya geldi ve böylece kendi sonu- cihat ve küresel cihadı birbirinden ayırmak ge- bi Taliban’ın tarihi de yerel cihatların, uluslarara- nüfusun geri kalanı üzerindeki korku etkisini ar- nu hızlandırdı. Üstelik uzun vadeli hesabı yanlış- rekiyor. Yerel cihadı, belli bir grubun bir toprak sı toplum için kabul edilebilir bir çerçevede müza- tırır. Fakat diğer taraftan dış askeri bir müdahale tı. ABD ordusu Irak ve Afganistan’da olduğu gi- parçası üzerinde şeriat kurallarına göre yöneti- kere etmelerine (sınırlara saygı, küresel terörizmin riski artmış olur. bi çıkmaza girmedi. Halifelik bir kez yenildiğin- lecek bir İslam emirliği kurma iradesi olarak ta- reddi) ve “bölgeselleşmelerine” yol açabilecek si- El Kaide ve IŞİD arasında yapılan seçim, el- nımlıyoruz: Yalnızca IŞİD bir halife yani ümme- de anahtarları Şii milislere ve Kürt güçlerine teslim yasi kısıtlamalara tabi olduğunu gösteriyor. Tali- bette kişisel sebeplerle ilgili olabilir (örneğin, etti ve “gitti”. te önderlik etme görevine sahip, dünyadaki tüm ban tam olarak bunu gerçekleştirerek hem cihat- yerel liderlerin önceki savaşlara katılımı) an- Batı açısından saldırıya maruz kalma riski hâlâ müminleri bir araya getiren bir lider ilan etmiş- çılara ve hem de onların düşmanlarına önemli bir cak esas olarak İslam ve toprak arasındaki ilişki- yüksek olsa da uluslararası terörizm, yirmi yılı aş- tir. Bu yerel oluşumlar, esas olarak aşiret böl- ders vermiş oldu: Askeri zafer yoktur, sadece siya- (1) nin farklı kavranışlarına dayanır. El Kaide, ken- kın bir süre boyunca sahneye hâkim olduktan son- gelerinde konuşlandırılmıştır. Küçük klanla- si zaferler vardır. dine ait bir toprağa sahip olma seçeneğine sıcak rın kabile aristokrasisinden intikamı, su ve top- ra gücünü kaybediyor gibi görünüyor. 1995’ten bakmadı ve “Emirlikleri” bir sığınak olarak gör- 2015’e kadar Batı’da faaliyet gösteren teröristlerin rak mevzusunda çıkan çatışmalar, devletin yol- (*) Siyaset bilimci, Floransa’daki Avrupa Üniver- mekle yetindi: Taliban lideri Molla Ömer, Bin suzluk ve şiddet karşısındaki güçsüzlüğü, “kül- profilinde büyük ölçüde bir benzerlik gözlemleni- sitesi Enstitüsü’nde profesör. 2016 yılında Le Seuil Ladin’e değil, Bin Ladin Molla Ömer’e bağlı- yor: 1995’te Fransa’da işlenen saldırıların bir par- türsüzleşmiş” yani kendilerini geleneksel kod- yayınevinden çıkan Le Djihad et la mort başlıklı ese- lık yemini etti. El Kaide, Taliban’ın kurduğu si- çası olan Halit Kelkal’dan Abdeslam’a kadar ikin- lardan ve geleneklerden uzaklaştırmış yeni ne- rin yazarı. yasi rejimin yönetimine müdahale etmedi hat- sillerin açığa çıkışı gibi yerel gerilimlerin ve de- ci nesil göçmen Müslümanlar ve sonradan İsla- (2) ta Taliban’ın düşmanı Komutan Mesut’a (9 Ey- mı benimsemişler karşımıza çıkıyor. 2016 yılın- ğişikliklerin sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Bü- lül 2001) suikast düzenleyerek küresel terörizm tün bunların yanı sıra devleti ve diğer kurumla- dan itibaren ise profiller daha heterojen, saldırılar Çeviren: Deniz Dirican projelerinde daha çok hareket özgürlüğüne sahip rı (şeflikler, aşiretler, tarikatlar) gayrimeşru kıl- daha bireysel ve örgütsüz, motivasyonlar daha be- olmak adına yurtiçinde kendisini Taliban’ın hiz- mak ve yerel ayrışmalara çözüm getirmek için lirsiz ve ana stratejik konulardan kopuk hale geldi. metine sundu. Bin Ladin, küresel cihadın bölge- İslam’a yapılan atıfları da unutmamak gerekir. Bu gelişme, küresel cihadın hiçbir zaman derin bir sel ölçekli eylemlerden daha önemli olduğunu sosyolojik temele oturmadığını gösteriyor. “Terö- Kuzey Nijerya’dan Mali’ye, Çad ve Sudan’dan savundu ve yardımcısı -gelecekte yerine geçe- Mozambik’e, Afganistan ve Pakistan’daki aşi- ristler” Fransız toplumundan kopuklar; halihazırda (1) “Yerel emirlikleri”, 1985 yılında Doğu cek olan- Eymen el Zevahiri’yle birlikte bu du- ret bölgelerinden, Kuzeydoğu Suriye’den Mısır intihara meyilli olmalarının yanı sıra polis ve gü- Afganistan’da İslam devletinin ilk kez gözlemlendiği rumu, Irak ve Levant’ta IŞİD’i kuracak olan Zer- Nuristan’daki Kamdesh örneğinden hareketle analiz et- Sina’sına ya da Yemen’e kadar cihatçı grupların venlik tekniklerinin gelişimi sebebiyle kolaylıkla tik. Bkz. Virginie Colombier ve Olivier Roy, Tribes and kavi ve Ebu Bekir el Bağdadi’ye açıklamaya ça- ortaya çıkışı, söz konusu toplumların siyasi ant- yenilgiye uğratılıyorlar. Global Jihadism, Oxford University Press, 2018. lıştılar. El Kaide liderleri, bölgeselleşmeyi, hava- Artık küresel cihadın çöküşünden bahset- ropolojisiyle ilintilidir. (2) Olivier Roy, Le Djihad et la mort (Cihat ve ölüm) , Yerel cihatların gelişimi, El Kaide ve IŞİD gi- yı topyekûn denetleyebilen profesyonel ordula- mek mümkün. Ancak Taliban’ın zaferinin ve Éditions Points, Paris, 2019. rın büyük bir saldırısına yol açabilecek bir tuzak bi iki küresel örgütün gelişimini öncelemiş ya da Fransa’nın Mali’de karşılaştığı zorlukların göster- (3) Adam Baczko ve Gilles Dorronsoro, “Taliban onlara eşlik etmiştir. Her ikisi de aynı tespitten olarak gördüler. Sonrasında olup bitenler, onla- diği üzere aynısını yerel cihatlar için söylemek pek Batı’yı nasıl yendi”, Le Monde diplomatique, Eylül hareket eder ve daha sonrasında birbirlerinden rı haklı çıkardı. mümkün değil. Bütün bu bölgesel çatışmalar, kü- 2021.