Katalog

3 ŞUBAT 2020 2 PARİS’TEKİ UKRAYNA ZİRVESİ KRİZE SİYASAL ÇÖZÜM BULMA UMUTLARINI GÜÇLENDİRSE DE SONUÇLARI AÇISINDAN MÜTEVAZI KALDI Umutsuz barıştan beklentiler Igor Delanoë* F ransa’nın çabası ile Aralık 2019’da gerçekleşen Paris zirvesi, Donbass anlaşmazlığının çözümünde umutları yeniden canlandırdı. Ama Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron’un inisiyatifi tansiyonu düşürmesine rağmen, barış yolundaki temel engelleri aşamadı. Donbass’ta Rusya yanlısı ve Kiev karşıtı, otonomi ilan eden güçlerin anlaşmazlıkları gittikçe derinleşirken Fransa, Almanya, Ukrayna, Rusya (Normandiya dörtlüsü) üç yıldan beri toplanamamıştı. Bu müzakerelerin tekrar canlandırılması Macron’un 2019 yazından beri sürdürdüğü çabasına bağlı olduğu kadar, seçim sonrası Ukrayna’nın başına geçen, açılımı destekleyen Vladimir Zelenskiy’e de bağlı. Seçimi kaybeden Petro Poroşenko’ya karşı yeni başkan oyların yüzde 73’ünü almıştı. Bu tsunami dalgası, temmuzda yapılan genel seçimlerde de parlamentoda (Rada) yüzde 43 oy oranı ile mutlak çoğunluğu sağlamıştı, çok partili hayata geçilen 1991’den beri bu bir ilkti. Kendisinden çok şey beklenen yeni başkana, aynı şekilde, Donbass çıkmazını aşması için de seçmenleri tarafından güçlü bir yetki verilmişti. Poroşenko’nun bölgesel ayrımcılara karşı karantina stratejisi dosyasını halefi başka bir açıdan değerlendirmekte. Seçim kampanyası sırasında Zelenskiy Ukrayna medyasında (1) kendisini Rusça ifade etmekten çekinmemişti. İktidara geldiğinden beri, Donbass’ın (2) durumunu değerlendirirken “Rus baskısı” terimini kullanmayı reddetmişti. Seçildikten sonra, hızlı bir şekilde ayrılıkçı bölgeyi Kiev’e yakınlaştırmaya dair samimi sinyaller gönderdi. Aynı şekilde, Eylül 2019’dan beri yönetim, ayrılıkçı bölge ile ekonomik ve insani ilişkileri geliştirmek için hazırlık yapmakta, özellikle önceki yönetim tarafından kesilen emekli ücretlerinin ödenmesini öngören bir plan (3). Tutuklu takası... Kiev’de yeni yönetimin iş başına gelmesiyle oluşan durumu değerlendiren Paris, haziran sonunda Rusya’nın beş yıldan beri Avrupa Konseyi Parlamentosu’nda askıya alınmış hakları ile ilgili, Rusya’nın tam olarak tekrar entegrasyonunu kolaylaştırmak için çaba sarfetti. Eylül başında, Rusya ile Ukrayna arasında yetmiş tutuklunun değişimi gerçekleşti. Birkaç gün sonra, Ukrayna, Rusya ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Organizasyonu (AGİT) temsilcilerinden oluşan, üçlü temas grubu (Minsk grubu), sınır hattı boyunca üç farklı “test bölgesi” oluşturulması ve buraların ağır silahlardan arındırılmasını kararlaştırdı: Petrovsky, Stanytsia Luhanska ve Zolotoïe (4). Bu bölgeler rasgele seçilmedi, buralar çatışmaların azaldığı yerlerdi. Bu gelişmeler ışığında, Fransa “Normandiya” zirvesinin sonuçlarına güveniyor. Bu arada iki önemli olay gelişti. 1 Ekim’de Kiev, “Steinmeier formülüne” (Almanya eski dışişleri bakanı FrankWalter Steinmeier’in adı) müdahil olmayı kabul etti. Formül ayrılıkçı bölgelerde, AGİT denetiminde seçim yapılmasını öngörüyor. Bu organizasyon, Rada tarafından Donbass’ın özel durumuyla ilgili oylamadan önce, zaten gözlemcilik misyo Fotoğraf: AFP nunu üstlenmişti. Bu eğilim Rusya tarafından iyi karşılandı ve Rusya “Normandiya” zirvesine katılacağını teyit etmek için Kasım 2018 sonlarında Kırım açıklarında teslim aldığı üç savaş gemisini geri verdi. Ancak Paris zirvesi ihtilafa siyasal bir çözüm bulma umutlarını güçlendirmesine rağmen, sonuçları açısından mütevazı kaldı. Sadece askeri çatışmasızlık düzeyinde anlaşma sağlanabildi. 12 Şubat 2015’teki Minsk anlaşmasında şart koşulan, bütün sınır hattı boyunca ağır silahların çekilmesi konusunda uzlaşamayan dört lider, temas hatlarının kurulmasını ise kabul etti. Kurulacak yeni üç “test bölgesinden” ağır silahların çekilmesi Mart 2020’ye kadar sağlanacak. Karşılıklı tutuklu değişimi öngörülürken bu arada, Minsk grubunun yeni bir mayın temizleme planlaması yapması gerekecek. Donbass’taki yaşam şartlarının düzeltilmesi kadar, insanlar arasındaki teması kolaylaştırmak için uzun sınır hattı boyunca yeni geçiş noktalarının açılması da öngörüldü. Nihayet, nisana kadar, “Normandiya formatında” yeni bir zirve (5) gerçekleşmiş olacak. Moskova’ya göre Zelenskiy’nin gelişi, Donbass’taki temel anlaşmazlıklarda, hiçbir değişiklik yaratmıyor. Top, Minsk Anlaşması’nın gereklerini yerine getirecek olan Ukrayna’nın sahasında. Dahası, Rusya devlet başkanı Vladimir Putin, Paris’e ziyaretini kararlaştırırken aklında muhtemelen iki amacı vardı, diplomatik ve askeri aygıtların bir kısmını karşısına almak pahasına da olsa, oyunu Rusya lehine açmak için çaba göstermeyen Başkan Macron’a yan Le Monde diplomatique [email protected] 3 ŞUBAT 2020 SAYI: 1 İmtiyaz Sahibi: CUMHURİYET VAKFI adına ALEV COŞKUN Genel Yayın Yönetmeni Aykut Küçükkaya Dış Haberler Müdürü Mine Esen Sorumlu Müdür Olcay Büyüktaş Akça Görsel Yönetmen Hakan Akarsu Paris TemsilcisiYayın Koordinasyon Süleyman Tosunoğlu Sayfa Tasarım Serpil Ünay Reklam Genel Müdürü Ayla Atamer Törün Yayın Kurulu Ali Sirmen, Özdemir İnce, Mine Kırıkkanat, Mine Esen édité par la SA Le Monde diplomatique Actionnaires: Société éditrice du Monde, Association Gunter Holzmann, Les Amis du Monde diplomatique 1, avenue StephenPichon, 75013 Paris Tél.: 0153949601. Télécopieur: 0153949626 www.mondediplomatique.fr Yönetim Kurulu Başkan ve Genel Yayın Yönetmeni SERGE HALIMI Üyeler Vincent Caron, Bruno Lombard, Pierre Rimbert, AnneCécile Robert Dış İlişkiler ve Baskılar Müdürü AnneCécile Robert Yazı İşleri Müdürü Benoit Breville Yazı İşleri Müdür Yardımcıları Martine Bulard, Renaud Lambert Reklam Yönetimi: Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık AŞ. Prof. Nurettin Mazhar Öktel Sk. No: 2 34381 Şişli/İstanbul Tel: (0212) 343 72 74 (20 hat) Faks: (0212) 251 98 68 eposta: [email protected] Baskı: İleri Basım Mat. Amb. Reklam Tanıtım Yay. ve Teknik Hiz. Tic. A.Ş. Yenibosna Mah. 29 Ekim Cad. No:11A/41 Bahçelievler İstanbul Tel: (0212) 454 32 55 Dağıtım: Turkuvaz Dağıtım Pazarlama A.Ş. lış ipucu vermek ve daha somut olarak, ilk defa karşılaştığı, Ukraynalı mevkidaşı ile doğalgaz konuşmaktı. Rusya Enerji Bakanı Alexandre Novak ve Gazprom yöneticisi Alexey Miller, Kremlin patronuna eşlik ettiler. Gerekçe: RusyaUkrayna anlaşmasına göre Rus gazının teslimatı ve transit geçişine ilişkin on yıllık sözleşmenin Aralık 2019’un sonunda bitmiş olması. Ruslar ve Ukraynalılar 20 Aralık’ta vardıkları anlaşma ile Rus gazının Ukrayna üzerinden Avrupa’ya transit taşınması ile ilgili anlaşmanın uzatıldığını açıkladılar. Bundan dolayı görüşmelerin verimli geçtiği tahmin ediliyor. Hacim ve ücret tarifeleriyle birlikte sözleşmenin süresi, anlaşma sağlanmasına engellerden biriydi. Ukrayna on yıllık, Rusya ise bir yıllık olmasını istiyordu. Sonuçta beş yıllık oldu. Ayrıca Stockholm mahkemesi tahkim kararı gereğince Gazprom Ukrayna Naftogaza 2.9 milyar dolar (2.6 milyar Avro) ödemeyi kabul etti. Bunun karşılığında Kiev, Gazprom aleyhine transit gaz taşımacılığı anlaşmasına uymadığı gerekçesiyle açtığı davadan feragat ediyor. Dava, özellikle Ukrayna topraklarından geçecek minumum Rus doğalgaz miktarı ile ilgili madde gereğince tazminatlarla birlikte, toplamda 12.2 milyar dolara kadar yükselebilen bir tutarı içeriyor. Paris görüşmeleri doğalgazla ilgili anlaşmazlıkları hafifletecek ve yeni bir “gaz savaşını” engelleyecek. Gözler ‘Kuzey Akım 2’de Dahası, Rus gazının Avrupa’ya ulaşması için Ukrayna’dan gazın transit geçişi, “Kuzey Akım 2” projesinin Baltık Denizi’nden geçerek tamamlanması, Almanya tarafından öne sürülen şartlardan biriydi. Rusya’nın Minsk Anlaşması’na bağlı kalmakta direnmesi ve bu projenin gerçekleşmesini zora sokması, sık sık hatırlatılıyordu. Diğer taraftan Ukrayna, halkın da kabullenmediği bu belge çerçevesinde, ilerlemeyi reddetmekte. Yapılan anket sonuçları Ukrayna halkının çoğunluğunun barışı istediğini fakat bunun her ne pahasına olursa olsun gerçekleşmesinden yana olmadığını gösteriyor. Aynı şekilde, ekim başında ankete katılanların yüzde 56.2’si Donbass’a özel statü verilmesine karşı, yüzde 59’u da ayrımcı militanlara karşı her türlü affa karşı (6). Ekim başında, Kiev tarafından imzalanan Steinmeier formülü Paris zirvesinin resmi açılışına vesile olmuştu kısa sürede binlerce Ukraynalının sokağa çıkmasına yol açmış, protestocular bunu Moskova’ya karşı bir kapitülasyon olarak değerlendirmişti. Bu formülasyona karşı çıkanlara göre eski başkan Poroşenko tarafından “Putin formülü”olarak adlandırıl dı Moskova’ya ağır imtiyazların verilmesi, buna karşın Kiev’in Donbass ile Rusya toprakları arasındaki egemenlik hakları için hiç bir garanti almaması söz konusu idi. Zelenskiy, Paris zirvesinden sonra yaptığı basın toplantısında, Donbass’ta yapılan yerel seçim sonuçlarının tanınmasının şart olduğunu hatırlattı (7). Ayrıca, Ukraynalılar, Minsk Anlaşması’na uyum koşullarının yerine getirilmesinin daha az zorunluluğa bağlı olması ve AB’nin Rusya’ya uyguladığı yaptırımların zamanla ve seçkiye bağlı olarak kaldırılması gerektiğini düşünüyorlar. Moskova ise anlaşmanın arkasına sığınarak, belirtilen konulara göre, yeni bir başlık yaratmadan, dayatmaları uyguluyor. Aralık’ta Putin Paris’e geldiğinde, Fransızlara ve Almanlara kendi imzalarının bu anlaşmadaki önemini vurgulamak istiyordu. Paris veya Berlin kendisini çatışma halinde olan iki taraf arasında arabulucu gibi görse de Rusya fiili olarak bu aktörleri Kiev’in destekçileri olarak değerlendirmek eğiliminde. Ve Kiev üzerinde, Minsk Anlaşması hükümlerinin yerine getirilmesi için, yeterince baskı kurmadıklarını düşünüyor. Moskova’nın ‘Bekle Gör’ tutumu Kiev, 2019 yaz döneminde, Avrupa’daki destekçilerine karşı işlevsiz geniş bir manevra alanı oluşturmak istedi. “Normandiya formatını”, Rusya’ya karşı daha katı duran ABD ve İngiltere’yi de içine alarak genişletmek istedi. Temmuz 2019’da Donald Trump ve Zelenskiy arasında gerçekleşen telefon konuşmalarının sızdırılması sonucu ABD Başkanı’nın olası rakibi Demokrat parti adayı Joseph Biden hakkında bilgi almak için, şantaj girişiminde bulunduğu şüphesini doğurdu. Washington’da Ukrayna dosyası önce tehlikeli olarak belirlendi (8) ama tam aksine yeni bir Javelin tanksavar füzeleri satış sözleşmesini (Aralık 2017’den beri ikincisi) ve de 300 milyon dolarlık askeri yardım yapılmasını engellemedi. Rusya’nın “bekle ve gör” tutumu, Moskova’nın ana hedefini sorgulamaya itiyor. Bu hedef 2014’ten beri değişmedi: Kiev’in AvrupaAtlantik topluluğuna katılımını ve ilk aşamada Kuzey Atlantik Paktı’na (NATO) üyeliğini engellemek. Moskova şimdiye kadar, ayrılıkçı bölgelerin Ukrayna’ya özel bir statü ile entegresyonunun, kendisine Ukrayna’nın politikalarında söz hakkı doğuracağını umuyordu ve bu seneryoyu da engelleyebileceğini düşünüyordu. Peki bu strateji halen Rusya tarafından devam ettiriliyor mu?.. Görüldüğü kadarıyla Putin’in 2019 baharında, Sovyet sonrası çatışmasız bölgelerdeki (Transnistria, Abhazya ve Güney Osetya, Moldova ve Gürcistan ayrılıkçı bölgeleri) modele benzer şekilde Donbass’ta uyguladığı “pasaportlandırma” dışında pek kesin bir planı yok. 2019 sonu itibari ile ayrılıkçı bölgeden yaklaşık 200 bin kişi (2 milyon kişi yaşıyor) Rus pasaportu aldı veya almak için girişimde bulundu (9). Bu politika, Donbass’ı Ukrayna’nın geri kalanından ayırırken NATO üyeliğini engellemek için yeterli bir “kontrollü istikrarsızlık” yaratıyor. Bu aşamada olanaksız görünse de Atlantik İttifakı’nın Ukrayna’yı saflarına katmaktan vazgeçmesi, Rusya’yı Donbass’ın yeniden bu ülke topraklarına dahil olmasına ikna edebilir. Ukrayna’nın Donbass’tan vazgeçmesi veya tarafsız bir statü tanıması gibi diğer senaryolar halen hayal olarak görülüyor. Statüko gerçekleşecek olsaydı, “Normandiya formatı” çıkmaza girmiş bir anlaşmazlığı çözerek, Fransa Cumhurbaşkanı Macron’un emellerinden çok uzak bir çizgide kalırdı. * Moskova FransaRusya gözlemci direktör yardımcısı Çeviri: Diane Dilek Cat (1) Referans makale, Nikita Taranko Acosta, “Zorla Ukraynasyon”, Le Monde diplomatique, Mayıs 2019. (2) Arkady Moshes, “Normandiye Zirvesi, kazanan, kaybeden yok, sürecek” FIIA Yorumu n° 14, Fin Enstititüsü Uluslararası İlişkiler, Helsinki, Aralık 2019. (3) “Ukrayna, Donbas sakinlerine emekli aylığı ödemesini sürdürmeyi planlıyor” Nezavissimaïa Gazeta, Moskova, 25 Eylül 2019. (4) “Ayrılma: AGİT, Ukrayna’nın doğusundaki tarafların anlaşmaya tutumunu gözlemliyor” AGİT, 19 Ekim 2016, www.osce.org (5) “Normandiya” formatında Paris Zirvesi, Elysee, Paris, 9 Aralık 2019, www.elysee.fr (6) Kırım ve Donbas dışında Ukrayna nüfusunu temsil eden bir grup üzerinde yapılan araştırma. Fabrice Deprez, “Ukrayna tartışmalı Donbas bölgesinde barışın nasıl sağlanacağı konusunda bölünmüş durumda”, Public Radio International, 6 Kasım 2019, www. pri.org (7) “Zelenskiy, Donbas seçimleri öncesinde sınır kontrolü istedi” (Rusça), Rossiya Segodnia, Moskova, 10 Aralık 2019. (8) Referans makale : “Ve şimdi,” Ukraynagate!”, Le Monde diplomatique, Kasım 2019. (9) “Lugansk’ta Rus vatandaşlığı sahiplerinin sayısı”, Lenta, 13 Kasım 2019, https:// lenta.ru