Katalog

8 SİYASET B3 Ah o fiyat artışları... TEVFİK ÇAVDAR "Zor yıllar"ın hükümet programlarında ekonomi T urgul özal 45'inci Cumhuriyel Hukumetinin programını okuyarak güvcnoyu isteyecek. Bu 45 hükümelin bazı başbakanları birkaç kcz bu görevi üstlenınişlerdir. edecegimi/ Ali Ikllsat Meclisinin gerek bn hususta ve gerek hayal pahalılıgında hukümete fenni birvok delaletler yapabilecejini kuvvelle ıınıud ediyomm." GörüldılğU gibi pahalılık vc gerçek anlamı pek açık olmayan ''iklisadi açtk"ın kapatılma çarelerini araşiırmak amacıyla bir uzmanlar meclisinin toplanması gereği hıssedilnıısıır. Lilusal ekonominin iı;inde bulunduğu daıboğazlar karşısında rcsmi makamların bir yerde v'afesiz kaldığının itirafıdır bu sözcükler. Nitekim 8 kasım 1928'dc güven oyu istemini içeren konuşmasından ekonomik bunalımın hoyullarmı anlatan InönU şu noktalar üzerinde durmustur. "...l ıu/ fiyalla pa/ara çıkarmak prensibi bizde henüz uygun görünmüyor... Yedigimiz ekmrk hu|>unku iklisadi >ar4lann haricindrdir. Bulun memleketin blzim ikincl nev'l ekmeğimizi bir ce^il olarak ycmesinde mahzur yoklur... H a ' zineden hususi ihliyavlar için muavenel laleplerine karşı koymak mecburiyelindeyiz. Yanlrç ve haksız bir dU^üncr ile devlet hazinesini grrek " N e kadar /ortu ve celin olıırsa olsıın, hi\'bir milli meselenin halli, milli şııurun ihalası harii'ine f ıkacak kadar muglak ve millelin lırmanıp Ifpesinf rrisemeyereji kadar sarp degildir." Ağırlık Bayar'da Dııına rkoııoınik bunalımının \ansıdıgı dönem (19301939). Bu dönemde ağırlık Celal Bayar'dadır. Nilekim ekonomik poliııkaya aynnıılı olarak yer veren ilk hukilmel programı onunkidir. I kasım 1937'de IBMM'de okunan bu programda Bayar, sık sık Şef'e yaııi Ataıürk'e göndermede bulunarak dönemin ekonomik polıtikasının arta haılanm ı,i/ıııiitir. Bu programdan önemli görduğünıüz yerleri burada aynen vermeye çalışa"Şef 'Milli ekonominin temeli ziraattir" buyurmuşlar ve muhlelif direklifler vermislerdir. Plana baglanarak lamamlyle tahakkuk ellirilecck programında öncclikle vurgulamıyır. O günlerde ihracalı artlırmak amacıyla devalüasyon yapılmasını isteyenlere karsı srtylediklcri ise bugun de üzerinde durulması gereken dogrulardan sayılabilir. Hükümet pogramları zaman içerisinde giderek ıızun ve yogun bir bicim almıştır Örneğin 192050 yılları arasında hükümec programlarının uzunlugu ortalama 1955 kelime idi, bu u/unluk 195060 arasında 3 bin 240 kelimeye ve 1960'tan sonra da4 bin 710 kelimeye çıkmıştır. tlk Cumhuriyel HUkilmetinin programı 330kelime dolayındadır. Buııdan sonra kurulan II lııö nü Hükümeti program hazırlamamıştır. Son Demirel Hüküınelinin programı 6 bin 800 kelimeye ulaşıyordu. Savaş yılları (19391946) Bu dönemde ıki Başbakan görmckleyiz: Keflk Saydam ve Şukru Sararoğlu. Saydam'ın programı ekonomik tedbırler avısından açık degildir. Sara^oglu'nun bir ve ikinci hukümctlerinin programı ise serbest piyasa ekonomisine kurıarıcı gibi sarılmanın sonuclarını gösıermesi bakımından dikkale deger. Birinci Saıacoglu HUkUmeıinin programında, Rcfik Saydam döneminde piyasaların sıkı denetinıinın yaraıtığı olumsuz sonuçlara değinılerek sunlar söylenmektedir: "HükUmct (Saydam Hükümdi) memlcketlc hayal pahahlıgına ve iklisadi buhranlara mani olmak için verllen sclahiyellerc istinaden hirçok strt kararlar aldı ve onlan sıkı bir gayrrtlc lalbike basladı. Fakat aradan gunltr (jeçlikçe bu kararlann mallum nelkeyl vermeyecegl yapılın sJklyellerden, lespit edilen flyallarla birçok mallann ve gıda maddelerinin bulunamamaya baslamasındaa ve yapılan lelkiklerden anlaşılmaya bajlandı. Yeni hukumel hemen işe ba>layarak bir sert ledbirleri yumımalmaya, yer yer kajdırmaya vc yer yer degislirmeye karar verdi vc Irdblrierinln iktisadi olmasına çok bcl bagladı. Tutlugumuz bu yoldan fiyallar kendisiylc mal tedarik imkân haricine çıkan resmi tiyallann tabialıyla uslune cıkacak ve fakat herhalde kaıa pazar fiyallannın dununda kalacaktır. Piyasanın serbesıleslırılnıesını amavlayan bu yeni politikanın sonuclarını ise 17 mart 1943'ıe kurulan ikinci Saracoglu Hükümetınin programından izleyeliın: "...Bunun üzerine herkesle, eger biraz serbestlik verilecek olursa her >eyin daha iyi olacagı kanaali hukıim surmeye hasladı. Bunu da leırııbc eltik. Bu usul de hizi bilhassa yiyim ve Kİvirn maddelerinde bir fiyal yarifi ile karsı karsıya hıraktı." Uunıın nedenini haklı olarak ureıım vcıersi/liğıne hağlayan Saraçoğlu, >u nokt jya gclmektedir: "...darlıgın en muessir ilacı islihsali (ogtllınak ve saklı malları ıneydana \ikarmak oldıı gu için fiyallann arlmasında favda gorulmuslür." Nt' dcr sıııı/, ınsaıı saııkı ^uııuıııu/un snı uıılan nın komı>ulJuğu ı/lcnınıını ,\lınnıı\oı ııuı.' l/lendıgi gibi, C'uınhumcıın ilk luıkumcılerınJcn 1 9 4 6 ' y a k j d a ı hulLiiilnikuiiicilcr.isiiitis.il arlışları \c iklisadi bunalınulaıı yakınmı^lardır. (,'o/uııı ısc seıbesı p ı i a s a ıııck.ını/ınasınııı ışlc lilmcsivlc dcnctimli hir pivasanııı vaıalılıııasınııı olus(urdıı$u hir k ı s ı ı d o n g ü ıçıııde salııımadan oleyc 1 gidememisiir. Hugıın I urkiye >ıııe /or yılları ya>amakıadır. /orluklar gene e k o n o m i k darlıklaulan kaynaklanınakıadır I arıına I>IKC lık u ' i i l m e s i , ilııacalın ıe>vikı, >a da orla dire Jın k u n a n l m a s ı amacıyla fiyaıların asağıya çckılnıesını sagl.ıyaeak scı hesl [tiyasa ont'iılcrı htıgun dc e k o n o m i k modclin basta gclcn maddclcııdır. (icvmısın deneyıınlc'Miıın hi/f s.ı^ladıgı k.ı/anım lar ise (maalesef) t a n ı s ı l m a n ı a k l a d ı r . ()y>a 19231946 yıllanııııı h u k u m e l progıanılar ından yaptığımız şu bırkac alınlı bılc cbcdileşmek isııdadı g ö s ı c r c n bir " k ı s ı r d o n g u s e l s a l ı n ı m ı n " caıklarıııın yine d ö n m e y e haşl.ıdıgım avıkca or taya koymakladır. Sanırı/ bu salııııını kırına /.amanı gchniştir arlık. Buıuııı ıv>n d e uıpluıııuıı yapısıyla uyumlu gev'erli ve kalıcı e k o n o m i k vö/umlerın olusuırulması gereğı orıadadır. Ya bu gereği noksansı/ kaısılayacak ınodelı bulacağı/ya d a (ınsamn yınclemeye dılı varmıyor) kısırd o n g u ıçıııde salınım bir ke/ daha kendisını lek rarlayacak. Zor yıllar Bu yazıda tum hükümetterin programlarını inceleme olanagımızın bulunmadığı açıktır. Bunun için günümüzün kosullarına uygun ularak Cumhuriyetin en bunalımlı yıllanna ait hukümet programlarındaki ekonomik politika öneriferini ele almaya, bu konuda değerlendirmeleri yansıtmaya çalıştık. Biz bu dönemlere "zor yıllar" diyoruz. Kurulu* dönemi (19231930) Bu dönemde Ismet InOnü dön, Fcıhi Okyar da bir kez basbakan olarak atanmışlardır. Birinci InönU Hüküınelinin programında ekonomiye ilişkin şu satırların yer aldıgım görmekteyiz: "Dahildc huzur ve emniyeli ve lerakki ve inkisafı lemin elmek için Cumhuriyel Uukumeli kemali azim ve melanelle ısrar ve lakip ile harekel edeceklir." Görüldügü gibi bu sözlerde ekonominin i/ine an cak dolaylı bir şekilde rastlamaktayız. I. Inönu Hükümetini izieyen lethi Okyar kabınesinin programında ekonomi daha bir geniş yer tutmuştur. Feıhi Beyin programında ekonomiye ilişkin en önemli bölüm aynen şdyledir: "Bilhassa ihracalımızı lezyit ve mahsulâlı ınilliyenin revacını lemin için ihracal pazarlan ledarik ve harici pivasalardan lüccarlanmızı vaktiyle haberdar edecek vesail ih/ar eyleyerek luccarlarımı/ın dünya pıvasalan ile dngrudan dogruya mıinasebel ve alâkasını lesis elmeye çalışacagız." Uikkat edilirse, ihracatı teşvik dogrııluısundaki bu onerilerin bcnzcrlerine son dönem huküınet programlarında da rasllamamı/ mıımkündur. Yaııi ihracatı teşvik sorununun alımış yıllık bir gevmişi bulunmakıadır. lethi Hcyın programında .aııayileşıneye sadece hir salırla değinilmiştir, bu •ieJŞınme de ook gcncl anlamdadır. tkirici ve üçüntıi Inönü hukıımeilerinin programlarında igslerini ilgılendiren asayiş ve ısyan sorunları öne cıkııgı icin ekonomik poliııkaya ait birkaç gcnel sözcükıcn başkasına rastlamıyoruz. BAŞVKKİL BAYAR Kkonomik polilikaya aynntılı olarak yer veren ilk hukümet programı onunkiydi. «Ingrudan do(5ru>a, gerek inhisarlar ile bilvasıla mal salanalan bir hayal oıajiı sanınak, ınücudclr rdilınek lâ/ım xeWn hir /ihni>ellir." Alınıının ilk bölumunde luks lukcııme vönelık bir MT/ıniş görulmekledir Ikincı holum gunıımu/dcki ba/ı •jirkcl kurtarma islcmlcrinı isicr ıslcnıc/ anımsalmaktadır "Zor ydlar"da lıükümetlerin programlarında değindikleri tarıma öncplik, ihracat teşviki, ortadirpği kurtannak için fi\rıtları aşağı çekecek serbesl piytısa önlpmleri... liııgün dt> ekonomik gündemin başta gelen maddplpri. hu direklifler aşagıdaki gruplarda loplanmakladır: I ııpmksı/ (,• fK• hırakmamak, Iş vasılalarını arllırmak, iyile^ıirmek ve korıımak, /iraal hoİKelerine ı>ore hususi ledhirier almak, (,<>k. i>i % ıııu/ islihsal lemin ılnıek... r I kiMinıni Kakanliüi. pjrlı prcııjrmılının M'kaleıi .ıljkaclur edtıt bıılun direklillı'h u/erinde fajlİMllcdir Hu laalivfflerin tsaslarını >u nrııpI.ITIIJ ln|il;n:ıhılirı/: Kendi on lirasını kurturmuk için İMiıcl Inonu, 12 aralık 1929'da ^.ıplıfiı koıuıs mada (Bu knnuşın.ı da iMivenoyıı ıslemi n,in \apılmıstır) "milli para"nın surekli dcgcr ka\bctmcsi u/erınde durmu>tur. Bunu acıklaıkcıı soy lcdıklerı punumıı/ itnı hile ılginı; yargıları n;crmcklcdir: "(,'ıktıgındun bori milli para. hrr si'iıc ııiha\elinde bir nıiklar lene//ul clınışlir" dişcn Inonu, bunun babia golcıı ncdcıılcrı arasında "MfrnU'kt'llr milli iklisadın kifayeli nıbı hir dıısunce talandasın ve ceınijetin likrinde yer luımamış" olusunu saymakuıdır. Halkın dovı/c hıiıuınunu ısc soylc anlalınakıadır Inoııu "Kendi on lirasını kuriarnıak ı<,i" doviz ledarikine kalkısmışlar"dır. Tasarruf ogcsının gundeme getinldıgi hu knııu>mada luks tııkclime karsı lavır alnıayı o/ellikle kadınlara bir gorcv olarak vermcyi yeğlcycn Ismcl Pasa, aynen >uıılaıı soylemcktedır. "Çalıskan valandaş ıkımklc kahve arasında muhayyer kalacaksa onun kahveyi lercih edip dermansı; dıısıneınesi • , n Kinııınıı/ yeltigi kadar <> kulagına haüıracafiız. (.ıı/el lavanla surunmus. ince ipekliler ivcrsinde I ıırk kı/lannın ıılı/ ve cigeri ı,urııımış bir hale gelmesine muvafakal e(mesecejjiz." Lkonomık durumu ulanca aı,ıklı ğı ile sergileyen Inönü, sonunda >u yargıyla yığınlara bir nevi moral vermeye çalışmaktadır: ly ve dı> koııjonklure u>«un bir ticarel polilikası. Kadikal hir madvn polilikası. lııplu hir deni/ programı. Kas>oııt'l (,'jlısına havjsını kııv>ellendirme... Kcsııı /arurel ıılıııadıkva piyasalara karışılamaz ve bununla beraber hi<;bir pivasa da ha>ıbo> deHildır. aııa dirıklıfi \crilmislir... Bi/ ıılarşısl dr)>ili/. Kakat Fıırkiye'de ekonomik şarllan mevcııi ve milli ekonomi hakımından >apılması kahil ve /arııri her >eyi yapmak ve yaplırmak azmindeyiz... ...Bir devalüasyon, memlekelle >ikâ>el elligiıniz, ledhir aradıgımı/ haval pahalıli|>ını kendimiz arllırmak olur. Biz kısaca rekabel kabili>elimi/i. \;ı>uma slandardımudan fedakâriık >aparak deKİI, daha rjsyonel ve daha vehmli yalısarak ve daha ileri piyasa teknik ve melodlarından islifade i'derek arllırmak isliyoruz." Cıoruldıığu gibi ("elal Bayar llukümeti, piyasalara nıudahale cdılebıleccgini, sanayıle>menın arıcak planlı bir biçımde gervekleşebilecegini tanmda toprak.su köylü hırakılmamas gerektigini Ekonomiye yöneliş IV. Inönü Hükümctinin programmın yanı sıra hemcn her yıl güveo istemiyle yapiığı konuşmalar var ki, bunlarda ekonomi agırlıklı bir yere sahip. Bunu da dogal karşılamak gerekir, ç.ünkü Güneydogudaki ısyan basiırılmış, CHP'ye yönelik ba/ı kıpııdanmalar engellenmiş, bir başka deyimle, içerdc iktidar savaşımı bmrılmişiir Dolayısıyla ulkenin lemel soıunu olan ekonomik meselelere dönulccektir. I kasım 1927'de okunan ilk prograrnda >u sa tırlar yer almıstır: "Iktisadi faaliyellerimi/J evvekmirde ve bilhassa memlekelin iktisadi açığını kapamak hedefine temerküz ellirmeye çalışacagız. üerhal teşkil