Katalog

24 HAZlRAN 2001. SAYI 796 hastaneye de onun adı verildi. Ayni y ıl, petrol fiyatlannın belirlenmesinde yapılan bir değişiklik Iran 'da kimi zincirleme olay lann patlak vermesine neden oldu. Ülkede yaşanan hızlı birekonomik gelişmenin ardmdan, toplumsal bir parçalanmaya, daha sonra da, Şah'ın Ocak 1979'da ülkeden kaçması ve Humeyni'nin sürgünden utkulu dönüşüyle sonuçlanan, siyasal bir baskı ortamına tanık olundu. Sığınma istemi, Britanya da dahil, tüm eski bağlaşıklan tarafından geri çevrilen Şah Muhammed Rıza, 27 Temmuz 1980'de, Kahire'de lösemiden öldü. Leyla Pehlevi önceleri Paris'te yaşadı, ardından üniversite eğitimi için ABD'ye gitti. Annesi gibi çekici biri olmasina karşın, kimseyle evlenmemesi çok kişi tarafından garipsendi. Hola dergisinin Fransızca baskısı için Nisan 2000'de yapılan bir söyleşide Leyla, annesi ve babasının anılarından kopamarnış, melankolik genç bir kadın olarak yansıtılıyordu. Iranlı göçmenler onun Iran sanat yapıtlarına gerçek bir tutkuyla bağlı olduğunu dile getiriyorlar. Leyla yaşamını ABD, Fransa ve Londra arasmda mekik dokuyarak geçirmesıne karşın, Hola dergisinedebelirttiği gibi, özünde gerçek bir Iranlı idi. Leyla sürgünde yaşarken, Ayetullah Humeyni tarafından 1979 yılında kurulan Islam cumhuriyeti, cumhuriyetçi amaçlarıaçısındanbaşarısızlığauğradı. lslanıi Iranne vaat edildiği gibi, yeryüzündckiMüslümancenneti oldu, nede tranlılaramaddi birrefah sağladı. Irak ileboşyere girişilen ve sekiz yıl süren kanlı savaşın ardından, Humeyni'nin 1989'daölümüylebirlikte,giderekuluslararasıarenadan çekilen ülkede hükümeti ve ekonomıy i felce uğratan siyasal bir çelişki baş gösterdi. Bu arada yaşam ölçütleri nüfus artışını ucu ucuna karşı layacak bir düzeye indi. Sonuçta, Iran (bir zamanlar kendinden emin olan orta sınıfıylabirlikte)ekonomikaçıdangiderekçaptandüşmeye başladı. Aynı dönemde ekonomik açıdan atağa geçen Türkiye, Malezya ve sürekli küçümsenen Arap ülkeleri bile.çağdaşlran'ıgölgedebıraktılar. MuhammedHatemi'ninl997'debüyükbirçoğunlukla ilk kez iktidara gelmesiyle birlikte dinsel azınlıklara daha iyidavranılmayabaşlandı,düşünceyeözgürlüktanındı, Arap ülkeleriyle daha sıcak ilişkilere girildi ve ülke dışanda yitirdiği saygınlığını yeniden kazandı. Ne var ki, ekonomik ve siyasal kurumların denetimini ellerinde tutan bağnazmollalargelişiminönünütıkadılar. Iranşeytansı bir denge içinde. Aralannda düşkınklığına uğrayan 79'un devrimcilerinin de olduğu, Başkan Hatemi 'nin çevresindeki reform grubunda herhangi bir yenilenme söz konusu olmadığı gibi, tutucular da bir darbe yapamıyorlar. Sorun, Hatemi'nin Haziran seçimlerinde Iranlı gençlerden elde ettiği bu korkunç gücünü adli sistem ve bakanlıklarda bir reform yapma, ekonomideki durgunluğu giderme ve "sivil toplum " adıy la bil inen bir sistemin getirilmesiyönündekullanıpkullanmayacağı. Yada, "nizam" olarak bilinen, egemenliğin mollaların elinde olduğu yıkık dökük siyasal düzenden vazgeçmeye ne denli hazır olup olmadığı. Şimdi ikinci perdesi yaşanan bu müthiş oyunda, Pehlevi 'ler, sürgündeki tüm öteki gruplar gibi, olay ı yalnızca dışarıdanizlemekleyetiniyorlar. Bellibaşlı iki karşıt gruptan"HalkınMücahitleri"adıyla bilinen, 1981 ve 1988'de Islami düzene karşı giriştikleri kıran kırana savaşta ortalığı kanabulayan Islami sol örgüt merkezini Bağdat'ataşıdığından beri saygınlığını yitirmiş durumda. Bu örgüte şimdilerde, îran'asuikastçilarınsızdınlmasıyönündeetkili olan, ancak halk arasında yandaşlan pek fazla olmayan, Saddam Hüseyin'in aşırı merkeziyetçi veacımasız düzeninintemsilcilerigözüylebakılıyor. ABD'deyaşıyorolmasınakarşın, Leyla'nınağabeyi Rıza Iran 'da kendisine bir destek de bulamıyor. Bu yılın başlarında Ulusal Basın Kulübü'nde kendisiyle yapılan bir basın toplantısında Rıza gönülsüzlüğe varan çekingen tavrıyladikkatçekti.Gazetecilerekraliyetsoyundangeldiği için, bu yolu kendisinin seçmediğini belirten Rıza, lranhalkınınnasılbiryönetimistediğinebirrefarandumlakararvermesigerektiğinidilegetirdi.Halkındemokratik bir cumhuriyetten yana olması durumunda, buisteğe boyun eğecek ve tahttan vazgeçecekti. Rıza bu demecini verdiğinde, 1978'de lspanya'yı demokrasiyle tanıştıran Kral Juan Carlos'un rolünü üstlen mişgibiydi. lranlılariçin "adınınsaygınlığının"önemtaşıdığınaparmakbasıyordu. Budurumuabartmamakgerekir. lran'ın monarşi tarihinde, Pehlevi ailesine hep sonradan görmüş, yabancı güçlere kul köle olmuş bir aile gözüyle bakılmıştır. Leyla'nın dedesi Rıza Han, Kaçar Hanedanı'nı devirerek, iyi niyetli veduygusal Ingilizlerin gözleri önünde, kendisini kral ilan eden bir Kazak subayıydı. 1940'da uzlaşmacı güçlere eğilim gösterir gibi olduğunda, bağlaşıklar tarafından Leyla'nın babası lehine tahttan indirilmişti. Muhammed Rıza da, Muhammed Musaddıkönderliğindekimilliyetçiler tarafından 50'lerin başında sürgünedilmiş, 1953'te tngilizve Amerikalılann desteğiyle yeniden yönetime geçmişti.70'lerdeham petrol fiyatlannın dört katına çıkması üzerine Muhammed Rıza Ingiliz ve ABD denetiminden kurtulmayaçalıştıysada, artık iş işten geçmişti. Prenses Leyla 'nin üstesinden gelemediği bunahm, sürgündeki birçok tranhnın ortak sorunu. Cumhuriyetçi monarşiler... Iran'da çok kişi, hıç kuşkusuz, molla rejiminin sona ermesinı ıstese de. yerine kesinlikle monarşik bir yönetımin değil, demokratik birdüzenin gelmesini isteyecektir. Iran'daşimdilerdetırmanışa geçen kişi Muhammed Musaddık, ona karşı çıkanlar değil. Konu, Arapdünyasında "cumhuriyetçi monarşiler" diyebileceğimiz bıreğilimle karmaşıkbirboyutkazanıyor. Birzamanlar Ingilizlerin desteğiyle getirilmişArapmonarşilerine başkaldıranların çocukları şimdı babalarından kalan hakkı eldeetmeye çalışıyorlar. Suriye'de yaşanan bu duruma Irak, Mısır ve Libya'da da tanık olunabilir. Ama, bu Arap yöneticilerinin hiçbiri taç giymedi. Sonuçta, Leyla'nın ölümü politikadan çok, kültür adını verdiğimiz toplumsal gerçeklikler yumağıyla ilgili. lran'ın çağdaş yaşamında korkunç bir simetri gözeçarpıyor.lran'dayaşayan lranlılar bir an önce ülkeyi terk etmeye çalışırlarken, tran'ın dışında yaşayanlar da ülkelerine dönmek için can atıyorlar. Sürgünde olanlar dünya nimet lerinden yararlanıyor, ülkede kalanlar ise bunun tadını çıkartıyorlar; ancak her iki grup da birbirini kıskanıyorlar ve ötekinin yerinde olmaya imreniyor. Eski Imparatoriçe Farah, "Leylalran'aâşıktı. Ülkesinibir kez daha göremeden bizlerden aynldı. Yavrusunu yitiren biranne olarak duyduğum acının ötesinde, bu bende asla kurtulamayacağım bir pişmanlık yarattı,"diyerekduyguj lannı dile getirr di.^ Türkçesi: RtTA URGAN