Katalog

Belıy: Rusya’da zekânın edebi dansı! Andrey Belıy’ın (26 Ekim 1880 / 8 Ocak 1934) Ulysses’ten önce yazdığı ve 1905 devrimine hazırlanan Rusya’yı anlatan Petersburg romanı, yapay zekânın aşamayacağı insani zekânın üstünlüğünün bir ispatı hâlâ. 980’lerde yazdığı bir yazıda Andrey Belıy’ın ba- çimsel denemeler daha belli belirsiz görülüyordu. siklerine, Tolstoy, Dostoyevski, Turgenyev, Gogol’ün bası, dönemin ünlü matematikçisi profesör Ni- Belıy, 1911 yılı sonunda Petersburg (Çev. Sabri eserlerine çok çeşitli göndermeler yapılması romana 1 kolay Bugayev’in 1890’lardaki bir toplantıda Gürses) romanı üzerinde çalışmaya başladı ve roma- postmodern bir parodi özelliğini de verir. zekânın ne olduğunu kimsenin bilmediğini söylediğini nı 1913 yılı sonunda tamamladı. Bu sırada Avrupa se- Belıy’ın yurtdışı seyahatleri sırasında, 1917 devrimi- hatırlatan Yuri Lotman, yapay zekânın yaratılmasının yahati sırasında dönemin birçok sanatçısını etkilemiş nin arifesinde yazdığı Glossolalia (Çev. Sabri Gürses zorluğundan bahsediyordu. olan düşünür Rudolf Steiner’in etkisine girmişti, bu / YKY) adlı ses şiiri sesin kökeni ve dillerin çokluğun- Onun Sovyet çöküşünden önce yazdığı bu yazıda ikinci romanda onun etkisinin de görüldüğünü söyle- daki anlamı üzerine bir dilbilimsel soyutlama niteliğini 40 yıl kadar sonra evlerimizde Chat GPT adlı bir ya- mek mümkün. Ama bundan daha karmaşık bir etkiler taşır. Rimbaud’nun Sesliler adlı şiirine çağdaş bir Rus pay zekâyla sohbete başladık ve verilen örneklere ba- bütünü vardır romanda. yanıtıdır bu. kılırsa, insanlar ondan genellikle onun yeteneklerini Rusya’da büyük bir beğeniyle karşılanan romanı, fi- Bu çalışmayı Almanya’da Steiner’in Goethea- kendi zekâlarıyla birleştirecek yollar arıyorlar. lozof Nikolay Berdyaev “kübist bir roman, bir astral num adlı merkezinde tamamlamıştı Belıy. Ardından Rivayete göre, çok çirkin biri olan Bugayev de oğlu- roman” diye selamladı. Kalabalık bir kadrosu olan ro- Rusya’ya döndü ve Blok gibi o da devrimi coşkuyla nun güzelliğini annesinden, aklını kendisinden alması- man büyük bir konuyu, 1905 devriminin eşiğindeki karşılayan, Sovyet kültürünün çalışmalarını destekle- nı istemiş - demek ki insan hep aklın paylaşılıp birleş- Rus İmparatorluğu’nu anlatıyordu: yenler arasında yer aldı. tirilebileceğine inanıyor. Petersburg’un adalarında yaşayan yoksul işçiler, sür- Petersburg bir kehanet kitabı gibi olmuştu. Sonraki Andrey Belıy’ın yaratıcılığını annesinden mi, baba- günden kaçıp gelen devrimciler, Rus Yahudileri, İran’dan yıllarda çalışmalarından dini, gizemci motifler sonraki sından mı aldığını söylemek zor ama 1880’de doğan kaçmış bir şarkıcı, Paris’ten gelen bir örgüt üyesi, Rus- yıllarda da eksik olmadı. Puşkin’in, özellikle Gogol’ün bu şair ve yazarın zekâsının Rusya’yı etkileyen akıllar- Japon Savaşı’ndan sonra Petersburg’a gelen Japonlar, dilinin yapısı, ritim özellikleri üzerine ayrıntılı bilimsel in- dan biri olduğu kesin. provokatörler, ajanlar, bir subay, subayın Japon tablo- celemeler kaleme aldı. Rus edebiyatının yirminci yüzyıl Babasının izinden giden Belıy onun dekanı olduğu larına meraklı eşi, İtalyan bir ressamla İspanya’ya gi- dehaları arasında Belıy özel bir yere sahiptir. Doğa bi- Moskova Üniversitesi Fizik-Matematik Fakültesi’ni bi- den anne, önemli bir devlet kurumunun başında bulu- limleriyle sosyal bilimleri kaynaştırdığı şiirsel edebiya- tirdi, ardından 1904’te üniversitenin tarih-filoloji fakül- nan tutucu baba, onu öldürmek üzere bir terör örgü- tı, bütün diğer edebiyatçılar arasında özel bir yer aç- tesine girdi. Doğa bilimlerinden dilbilime dek çok ge- tüyle anlaşan oğul ve başkarakter: Roman boyunca tik- tı ona. Fakat zekâsı ve yeteneğiyle katkıda bulunduğu niş bir bilgi alanında kendini yetiştirdi. tak tik-tak sesleriyle patlamaya hazırlanan bir bomba. Sovyet döneminde adının, ülkeyi terk etmediği halde, Dostoyevski ve 19. yüzyıl simgecilerinin etkisi, Sergey Burada otobiyografik öğeler olduğu da açıktı; Belıy Gorki gibi öne çıkmamış olması şaşırtıcıdır. Solovyev’in felsefesine bağlanmasıyla güçlendi, kalıcı şair Aleksandr Blok’la sağlam bir arkadaşlık kurmuş, Biraz uzak bir metafor gibi gelebilir bazılarına, ama bir okült ve mistisizm ilgisi haline geldi. Fakat bu ülke- fakat tam da romanda anlatıldığı gibi çözümsüz bir içinde yaşadığımız bilimkurgusal günlerin bir metafo- de toplumsal hareketliliğin yanı sıra bohem ve gizemci aşk üçgeninin içinde kalmıştı, Belıy’ın aşk üçgeni sim- ru var burada. Sovyet sonrasında Rusya yapay zekâ grupların da yükseldiği bir dönemdi ve mistisizm gerici geci şair Bryusov’un 1907 tarihli Ateş Meleği romanı- çalışmalarında dünyaya çok açık değil, devlet mer- olduğu ölçüde devrimci bir içerik de taşıyordu. na da esin kaynağı olmuştu, ama Petersburg roma- kezli çalışmalar ve veri toplama süreci daha çok Yan- Belıy sesini önce şair olarak şiirleri ve Senfoniler nında Belıy’ın gözünden anlatımı, kendi acizliğini dile dex (artık Dzen) aracılığıyla görünüyor kamuya. (Çev. Kayhan Yükseler / YKY) adıyla derlenen düzya- getiriş tarzı bambaşkadır. Ama dünyanın dört bir yanında yaratıcılar Chat zı şiirleriyle duyurdu. 1909’da yayınlanan Gümüş Gü- Aslında tuhaf bir şekilde, bu aşk üçgeninde Joyce’un GPT tipi şirket yapay zekâlarını tanımaya, yaratıcılığı- vercin (Çev. Kayhan Yükseler / YKY) adlı ilk romanıysa Ulysses’indeki Molly’nin rolünü önceden yankılayan bir nı onlarla geliştirmeye, tamamlamaya çalışıyor, insan Rusya’daki tarikatların hikâyesini Rusya’nın Hlistkov şeyler vardır. Belıy’ın ilk şiirlerinden beri gelen müzikal zekâsını makine zekâsıyla kaynaştırıp insan refahını bölgesindeki ünlü bir mistik mezhebe, Rasputin’in de ve biçimsel arayışlarının roman alanına eşsiz bir yansı- artırmayı umut ediyor. içinde yer aldığı sanılan bir mezhebe katılan birinin ması olan Petersburg ilk modernist şehir romanıdır ve Bu Belıy, Mayakovski, Yesenin gibi yaratıcıların Sov- gözünden anlatıyordu. bu açıdan Joyce’un Ulysses’iyle birlikte anılır. yet devrimine destek olma çabası gibi, sonucu belirsiz Bu ilk roman Belıy’ın yaratıcılığının, dilsel arayışla- Zamyatin bu yüzden Belıy’ı “Rus Joyce” olarak bir şey. Bugün bir makine Belıy’ın Petersburg’u gibi bir rının kendine şiir dışında yeni bir yol aramasının ürü- anar, ama Petersburg, Ulysses’ten (1914-1922) daha roman yazabilir mi diye soruyoruz, tıpkı parti idaresin- nüydü; klasik roman tarzında olan eserde asıl şahe- önce yazılmıştır, aslında Joyce’a “İngiliz Belıy” demek de böyle bir roman yazılabilir mi, yoksa güdümlü ede- seri olan Petersburg’da doruk noktasına varacak bi- gerekir. Romanda 19. yüzyıl Rus edebiyatının kla- biyat mı ortaya çıkar diye sorduğumuz gibi. n 14 5 Ocak 2023