Katalog

MERHABA Prospero ile Caliban Nurullah Ataç’ın Prospero ile Caliban’ı yazınımızın belki en ünlü denemesidir. 1955/56’da Varlık dergisinde birer ay arayla yayımlanmış altı parçadan oluşur. Bence bu denemenin bir yanlışı, bir de kusuru vardır. Yanlışı başlığıdır. Ataç, Octave Mannoni’nin 1950 tarihli Sömürgeciliğin Psikolojisi kitabını okumuş olsaydı, Prospero’nun sömürgeci beyaz, Caliban’ınsa sömürülen yerli olarak algılandığını görür, başka türlü tasarlardı yazısını. “Evet, Kaliban’a karşı daima Nurullah ile beraberim.” derken Tanpınar da bunu bilmiyordu, anlaşılan. Ataç’ın denemesi çok ünlü ama üzerine yapılmış çözümleyici çalışma kaç tane? Gördüğüm okumaların çoğu denemenin başlığı üzerinden yapılan bir “Vurun Batılı aydına” taşlaması. Ataç’ın DP’nin seçim utkularına halk düşmanlığı yaparak tepki gösterdiği yorumlarının dayanağını bu metinde bulamadım. Ataç’ın Batılılığıyla DP’nin Batıcı dış politikasını aynı kaba koymak, hele bunu Bandung Konferansını incelemeden yapmak da temelsiz bir yaklaşım. Kusur, deneme parçadan parçaya ilerledikçe meydana gelen izleksel (tematik) dağılmadır. Deneme sanat ve entelektüel hayat alanına yönelmişken, bence Ataç’ın atışma tutkusu yüzünden genel olarak halk aydın karşıtlamına doğru kayar. Bu da Ataç’ın aydın olarak halkı küçümsediği yorumlarına fırsat yaratır. Ataç uzun metinlerin, çözümlemelerin yazarı değildir. Onun yazınsal becerisi kısa yazılarda, yazıntılarda görülür. Metinleri yaz yağmuru gibi yoğun ve güzeldir. Bir yazar ya da yapıt üzerinde uzun uzun yoğunlaşmaz. Sanki sıkılır. Okur, yargılar, geçer. Kısa metinlerde estetik açıdan işe yarayan tatlı bir savrukluk, aklından geçeni pat diye yazma gibi özellikler metin uzadıkça ters sonuç vermeye başlar. Ataç’ın bu yönlerini en iyi Tanpınar anla(t)mıştır. KİTLE KÜLTÜRÜ DÜZEYLİ SANAT “Geçen akşam kitabımı açmış, okuyacaktım. Komşular başladılar radyolarını işletmeye. Yalnız biri değil, beşi, altısı. Uuuuuu... aaaaaa... iiiii... Çekilmez bir gürültü, dayanılmaz bir uluma.” Ataç’ın çıkış noktası bu gürültüye gösterdiği tepkidir. İnsanın zihin gücü gürültüye tahammül gücüyle ters orantılıdır (Schopenhauer). Biraz okuyunca görürürüz ki, çoğunluğun zevkini yansıtmaktadır bu gürültü. Ataç’ın da susup çoğunluğun zevki ne uyması istenmektedir. Ataç’ın işlediği konu, kitle kültürüyle düzeyli sanat karşıtlamı, çatışmasıdır. “Bir takım saçma sapan kitaplar yazılıyor, bütün gün radyolarda tatsız bayağı ezgiler çalınıyor. Niçin? Çoğunluk bundan hoşlanıyormuş.” derken Ataç, ağırlaşarak günümüze gelmiş olan kitle kültürü sorunsalını imlemektedir. Ataç sanatseverlik düzeyini yeterli bulmadığı kitleye karşı düzeyli sanat, sanatçı ve aydından yana olacaktır. Kitle dediğiyse komşularından başlayarak, aslında DP’den çok CHP’ye oy vermeye yatkın çevrelerdir. O günlerin moda akımı köy edebiyatını savunanları da kitleden sayar. Ataç’ın, Marxçı sözlüğe başvurursak, küçük burjuvaziyi (kentsoylu), romantik (coşumcu) sözlüğe göreyse, filistenleri (filistîleri) hedef aldığı rahatlıkla söylenebilir. Ataç’ın bu tutumunun benim onaylayamayacağım yönü, halk edebiyatına mesafeli kalışıdır. Öz Türkçeci Ataç divan edebiyatını sever, halk edebiyatını değil. Siyasal açıdan da Ataç’ın “köylü milletin efendisidir” anlayışını taplamaması (kabul etmemesi) gözden kaçmamalıdır. Ancak, Ataç köyden ve köylüden çok gelişmemiş bir köylülüğün küçük burjuva aydınlarca baş tacı yapılmasına bozulmaktadır. Bu öğelere bakarak, “Ataç’ın neresi CHP’li” demez misiniz? “Yoksa Ataç gizli bir gelenekçi, saraycı mı?” diye sormaz mısınız? Ataç divan edebiyatını düzeyli sanat saymakta, halk edebiyatını bu ulama sokmakta zorlanmakta, köy edebiyatını düzeyli sanat saymamaktadır. Ataç düzeyli sanatı, kitle kültürüne ve bu kültürün, çoğunluğun tercihine saygı yaftası altında yüceltilmesi olan popülizme karşı savunmaktadır. “KENDİNİ AŞMA ÖZENİNİ DUYAN AYDINLAR” Ataç çoğunluğu düzeyli kültüre uzak durdukları için eleştirir. Mesafeyi kapatacak olan “kendini aşma özenini duyan aydınlar”dır. Ne ki öylesi azdır. Ataç kitle kültürü kadar o kültürden nemalanan sa natçıları, aydınları da yerer. Birçok sanatçının güzel bir iki şey üretip adlarını duyurduktan sonra sanat kaygısını bırakıp ün ve para peşine düştüklerini anlatır. Bu sorun da ağırlaşarak sürmektedir. Sanat piyasasının yanı sıra entelektüel piyasa da oluşmuştur. Sözde halkı aydınlatmak için her vesileyle her konuda bilgiçlik taslayan profesyonel entelektüeller türemiştir. Kitle kültürü, popülizm gibi gündeş kavramlar Ataç’ı daha iyi anlamamıza yardımcı olacaktır. Ataç’ın düşlediği şekilde kitle kültürünün yerini düzeyli sanat biraz alabilseydi popülistlere aklını kaptıran insan sayısı daha az olurdu. “Sağcısı, solcusu, köycüsü, kentçisi (...) hepsi de bu ülke kişilerinin birörnek olmasını istiyor” der Ataç, “yüksek toplum bireyleri yükselmiş toplumdur” der. “Önlerine engeller çıkarıyoruz onların (aydınların), şu yasaktır, bu yasaktır diyoruz, özgürlüğü tanımıyoruz” tümcesi de bu denemede yer almaktadır. Ataç’ın altını çizdiği bu sorunlar da ağırlaşarak sürmektedir. ELİT Mİ? Bütün bu sözleri atlayıp Ataç’ı demokrasi karşıtı elit diye kötülemek ayıptır. Ataç’ın nesi elitdir? Parasal gereksinimi yüzünden polis romanı çevirmek zorunda kalan emekli bir memur. Yok efendim, Cumhurbaşkanının yanındaymış! Yani Tanpınar’ın hayran olduğu İnönü’nün çevirmeniymiş. İktidar olanaklarını kimlerin nasıl kullandıkları söylenen bir ülkede emekli olunca namusuyla köşesine çekilen memurların bir örneğidir Ataç. Elbette, Ataç, bu bakımdan da nepotist düzenlerin tehlikeli göreceği bir örnektir. Ataç’ın bu denemesi günceldir, giderek geleceğimizle ilgilidir. Kısmetse, geniş bir Ataç okumasında buluşmak üzere... n Düzeltme: 9 Temmuz günlü sayımızda bu köşede “Kara Ten, Ağır Yürek” başlığıyla çıkan yazının başlığı “Kara Ten, Ak Yürek” olacaktır. Yazardan ve okurlarımızdan özür dileriz. G eorge Orwell (19031950), kısa sayılacak hayatına 20. yüzyılın neredeyse bütün tarihini sığdırabilmiş bir yazar. Sömürgelerde geçen çocukluk ve yetişme yıllarından sonra Paris ve Londra’da yazarlığının ilk ürünlerini verdiği beş parasız geçen gençlik yılları gelir. Katalonya’ya Selam kitabına da konu olacak İspanya İç Savaşına katılması, burada devrimci örgütlerin kurdukları, malların ihtiyaç sahiplerine parasız dağıtıldığı yeni sistemin toplumsal hayatın her alanını düzenlediği, eşit yurttaşlar düzeninden etkilenir. Savaşta boğazından kurşunla vurulup cephe gerisine geri döndüğünde bu düzenin ortadan kalktığını, devrimci örgütlerin dağıtıldığını görür. İspanya’da “ihanete uğramış devrim” Orwell’i derinden sarsar. En ünlü yapıtları Hayvan Çiftliği ve 1984’te yalnızca Franco’nun, Hitler’in, Stalin’in dünyasını değil, bu diktatörleri yaratan bireysel ve toplumsal budalalığı da eleştirmektedir. Orwell’in günlüklerinin, 1930’lu yıllardan başlayan Savaş Öncesi Günlükleri, Savaş Günlükleri ve Savaş Sonrası Günlükleri’yle dilimizde yayımlanması tamamlandı. George Orwell’ın bütün bir yaşamına ve yapıtlarına ayna tutan günlükleri, onun gündelik yaşamını yakından tanımamıza olanak sağladığı kadar, döneminin politik çalkantılarına dair gözlemlerini de yansıtıyor. Son olarak geçtiğimiz ay yayımlanan Savaş Sonrası Günlükleri, Orwell’in son yıllarını geçirdiği ve büyük yapıtı 1984’ü tamamladığı İskoçya’nın Jura Adası’ndaki yaşantısından ayrıntılarla dolu. Kitaplar üstüne Feridun Andaç yazdı. KItap l İmtiyaz Sahibi: Cumhuriyet Vakfı adına: Alev Coşkun l Genel Yayın Yönetmeni: Aykut Küçükkaya l Yayın Yönetmeni: Turgay Fişekçi l Editör: Gamze Akdemir l Tasarım: Bahadır Aktaş l Sorumlu Müdür: Olcay Büyüktaş Akça l Yayımlayan: Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A.Ş. l İdare Merkezi: Prof. Nurettin Mazhar Öktel Sok. No: 2, 34381 Şişli İstanbul l Tel: 0 (212) 343 72 74 (20 hat) Faks: 0 (212) 343 72 64 l Cumhuriyet Reklam: Reklam Genel Müdürü: Ayla Atamer l Tel: 0 (212) 343 72 74 l Baskı: İleri Basım Mat. Amb. Reklam Tanıtım Yay. ve Teknik Hiz. Tic. Aş., Yenibosna Mah. 29 Ekim Cad. No: 11A/41 Bahçelievler İSTANBUL. l Yerel süreli yayın l Cumhuriyet gazetesinin ücretsiz ekidir. turgay.fisekci@cumhuriyet.com.tr cumkitap@cumhuriyet.com.tr twitter: www.twitter.com/CumKitap