Katalog

Islamcılığın 19. yüzyıldan günümıi/c Türkiye'de izlediği serüvenle ılgilı olarak pck çok araştırma yapıldı. Doöan Puman'ın Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk ilkeleri ve tnkılap Tarıhı Lnstitüsü'nde J996yılında savundıığu "Çok Partili Dönemde Türkiye'de îslanıcılık" adlı doktora tezinin çekirdeğini oluşturuıığu vc Eylül Yayınları tarafından "Demokrasi Surecinde Türkiye'de Islamcılık" adıyla yayimlanan kitabı, bu olguyu 1946 yılında Türkıye'nin parlamenter demokrasiye geçiş sürecinden günümüze kadar olan gelişımini geniş bir kaynak taraması ve malzemc bolluğuyla bi/lcre aktarmakta. Yrd. Doç. Dr. OKTAY GÖKDEMİR * Türkiye'de islamcılık ılegelcnck aı asındakı catı<;manın ıçerıgın dc yatmakıadır Turkıyc, tan/mıattan bu vanayu/unu Batı'yadonmu^tuı veKema lıst dcvrımlcr bu vonclışın cn ust noktasını oluştuımu^tuı Aydınlanma du!}iıncesı ılc tııtarlı bır modcrnlcsmccı pcrspcktıf ızlcycn vc ıclcıansını dalıa t,ok modcrnı tcnın kuıguladığı akılcılık, bılımsellık, laıklık, ılcılcmculıkgıbıcvrcnseldkelerden alan Kcmalıst dıışııncc sıstcmının aksınc Islamcılık, bıı gcrı donıı^ mıtosunu kur gulamaya calı^ır Bu sovlcme gore i'jlcrın koiugıtnıcsının icmcl ncdcnı lslam vcgc Iencksclılı^ıklcrtleğıl,bi7atıhı Islamdan vc tslamı ya^am bıcımındcn u/aklaijmaklır Yapılacaktck ı^ kanun ukadımeyenıden donmck vc Islamı cgımdc, kulturdc, sıya sette, ckonomıde vc sosyal ılışkılcrdc ye nıdcn yaijam bıçımı halınç gctırmcktır Tck partı donemındekı tadıkal laıklık uygulamalaıının ctkısıylc ycıaltına cckı Icn vc sıyasal vc kamıısal ya^amda bclırlc yıcılığındcn u/akla^an Islamcı harcket de mokratık paılamentcı yaşamageçıs ıle bıı Iıktc uygun sıyasal koijullarda ycnıucn yc^ermış, ba^langiı,ta sag sıyasal partılcıc eklemlencrek vaılıgını sıırdıırmcsınc rağnıcn, 1970lı yıllaıın ba^laıından ıtıbarcn Mıllı Nı/am Paıtısı, Mıllı Sc lamct Paıtısı vc Rclah Paıtısı oı ncklcı ındc oklugu gıbı kcndı sıva salorgutlcrıııı olu^tuıaıak ıktıdaı mucatlelcsı vcrmcvc başjamış tır 12 Lylul 1980'dc gercck lc^tırılcn askcrı darbe ılc bırlıktcdın, ılaıbconcc sı I uıkıve de yaşanan toplumsal harckctlılı gın onunc bıı dalga kıran olarak konul mak ıstcnmıs vc bu doncmtlc Islamı ıı maatlcı vc laııkat laı sıyasal ya^amda ctkınlıkleıını daha da arttırmısjardır 12 Lylul doncıııı nın ıdeolojık olarak vc sıyası cylcm du/c yıncfc dcvlet kontrolun dc vc kurulu du/cnk ı^atı^mayacak, kont rol cdılcbılır bır Is lamcı haıckct kuı gulanmasına rağmcn, lslaıncı haıckct kısa zamanda cko nomısı, mcdyasi vc eğıtım kurıımlarıyla bu cklcmlcnmc suıccindcn bagımsı/la!} mış ve kcndısinı bıı anlamda ycnıdcn va ratan rc]imın dc cn ontnılı tchlıkc unsuılarından bırısı halıncgelmiştıı Devlet po lıtıkalarıyla pala/lanan Islamı harckctın bugun polıtık alan, cgıtım alanı ckonomık alan vc mcdyatık al.ında ulaijtıöı gucun bılımscl du^unccnın ge(,erlılık ılkeleıı i(,erı sınde yapılatak olan ^ali'jmalarla ortaya <,ıkaıılması I uık entclcktucllcıı ve bılım adamları ıçintaııhsıloldııgu kadar va^am sal bır /ouııılulukluı Islanıcılıgın 19 vu/\ıldan gunumuze I ııtkıve'de ı/lcdı^ı scruvcnlc ılgılı olarak pck cok aıa^tııma vapılmı^tıı l^tc aıka tla^ımı/ Dogan Dııman ın Dokıı/ I ylııl Unıvcrsıtcsı Atatııık Ilkeleıı vc Inkılap laııhı Lnstıtusu ndc 1996 vılında savundu "ıı "(vok Paıtılı DoiKmdc luıkıyc'tlc Is ımcılık' adlı doktoı.ı lc/ının cckııdegını oİLi^tuıdugu vc 1 vlııl ^ ayınları taıahndan "Dcmokıası Surcnıuk I uıkıve'dc lslam cılık" aclıyla vavımlanan kıtabı bıı olguvu 1946 yılında Tuıkıvc nın paı lamcııtci tlc mokıasivc gc\i^suıcı.ıiKİcn gıınumu/eka dar olan gc lısjmını gc nış bıı kaynak lara ması vc mal/cme bollugın la bı/leıe aktaı makta ve Ulamcdık gıbı totalıter bır ıdeolo|inın paılamcnter demokrasi suıccın de nasıl seıpılıp gelı^tığını go/ler onunc sermektedır Bu aras,tırmayı yapmaktakı amacını " 1945 vılında Türkıye'nin çok partılı yaşama bır kez daha gcçmesınden gunumu/c kadar geçen sııreç ıçersındc, sıyasal ve ıdcolojık duzlcmdc laık rcjımlc, tslamcı hareket arasındakı dışkıyı ıncelemck, tslamcıgelenekçı çevrcnın, siyasal ıktıdarlaıla olan ılisjulerı ve ıstemlcıı demokratık laık sıstıme bakıs açıları, bu sıstem kaiMsındakı alternatıfîen ve lslamcı lık olnrak nıtelcncn akımın son yıllardakı hızlı vukselısının nedenleıını oıtaya koy mak" (s 9) olarak belırten Doğan Dııman, dort bolumde olusjturduğu aıaştırmasinı Dıvanct tşlcrı B.ışkanlığı Arsıvı gıbı anjiv lcı dcn de yaı arlanarak genıs, bır kaynak ta lamasıyla zengınlestırmıştır Kırap tslamcı yayın organları olarak nıtelendııdığımız Akıt Ycnı Şahık, Zaman, Zafcr gıbı ga7e tıleıılı, Taıal l'avır, Yenı Zcmın, Yesd , Nııı vb pck çok Islamı ılergı u/ennde yapılan kaynak taramalarını da ıçeı mektedır kı Duman'ın bu yaklaşımı kı tap boyıınıa tck yonlu bır bakı^ açısının getııeceğı oznel değcrlenılırme lerı ortadan kaldırmıştır 1 urkıye'de lslam ve Po lıtıka başjığını tasjyan 1 bolumde Doğan Dııman, 5 den 199()'lı ydlara kadar 1 urkıye'de sıyasal sıstem ıçe rısınde yer alan sıyasal par tılcrın tslamcddt kar^ısın ıla almı^ olduklan tavrı değeılcndıımı^tıı (s 25 125) Duman'ın bu bo lumdckı temel tczı ( umhıırıyet'ın başjan gıç yıllaımdaoluijturu lan ladıkal laddık an layısjndan basjta CHP ,olmak u/eıe butun sı asal partılcrın oy kaygısıyla tavızler verme krıdır (s 26 28) Bu donemde DP ılc U 1P ' sağlayabılmck oy amacı ılc halkın dınsel dııyguları nı kullanmakta adeta yarışmışlar vc vcrılcn buoılunlcr, lslamcı akımın canlanma sına ncden olılıığu kadar guçlcnmcbinc doğru gıdcıı yolun da baş ijngıç noktasını oluştıırmuşjardır (s 34) ( ıcrek sıyasal tcıcıh gerekse dayandığı scc men tabanı açısından bu odunterı 1950'cıc sıyasal ıktıdara gclen DP'nın daha da aıt tırdıgını bclgelcrıyle bırlıkte oıtaya koyan Dııman (s 34 52), 27 Mayıs'ta DP'yı sıya sal ıktıdardan u/akla^tıran askerı yonetı mın tslamı ılık kar^ısınıla takındığı tavı ı ıla s,u du^uncclerle ortaya kovmaktaılır "27 Mayıs vonetımı tck partı donemındekı mı lıt.ın laıklık polıtıkasına donmeyı dtışun mek veı ınc, devlet clenctımınıle ve ıleğı^ı mc dırenmıvcıek bır lslam anlayısının oluşiurulmasına çalısjı Tck partı ıfonc mındc olılıığu gıbı lslam ba/ı vasal du /enlemıleı ve vasaklarla rclomıı/cclmcktensc a^agıılan vukaııva clı>gıu bıı ıcloım duşunuldıı " (s 5h) I bolumdc Mıllı Nı /aın Partısı, Mıllı Sclamet Paıtısı vc Relah Paıtısı nın kuııılu^ sıııtçleıını vt lslamcı lık konusunılakı ıikınlıkleıını (s 69 125) ço/umleven Dııman bu siyasal partılcrın kuı ıılıı^ nıdenlerını, AP ıçınılc yet alan vc kapıtalıst uıctını ılışkıleıının giıleıckgelı Ş YI ılekınılılc ıını ıtaılc ctnıı olanağınıyı H1 . tııcıı Anaılolu ılakı geleneksel kuçuk es nalın ya^adıgı sıkıntılaıa ve Islamı ıcmaatlcrın polıtıkayı artık A P ıcındc dcğıl dı bağımsız olarak suıduıme uuşııncelcı ınc ba^lamaktadır Dııman'a gorc, "Kuçuk buıjuvazı vc gclenekçı çevrcnın bıı bolu mıı kcndı ıstcmlerının lslamcı gclenekçı bıı dıı/cn ıçınde gcrcckle^tıı ılebılecegı ka nısına varmca boylc bır sıstcmı olu^tıırma ya yonelik sıyasal orgiıtlenmelcıe gıtmıi; lcrdır"(s 71) 1 bolumün sonunda (s 101 125) Rclah Partısf nın hi7İı yııksclı^ surecıne degınen Doğan Duman'ın bu olguvla ılgılı ve bı zun detamamcn katıldığımı/ tcmcl tc/ı ıse %udur " ..Turkıyc'dckı ckonomık krızın aşılamaması, ılcgcrlerın yo/la^masının onunc gcçilememcsı, genış kıtlclcrın yokbiılla^masının cngcllencmcmesı vc Kurt sorunıınun ço/ulcmcmesı durumunda gorunen odur kı, RP daha da guçlenecck ve sıyasal tslam Turkıyc'nın gclecegındc soz sahıbı olmaya dcvam cdeccktu " (s 125) Turkıyc'dckı Islamı 1 larcketınGüçlenmesınıSağlayanBırl aktor Dınsel Liıtım başlığı altında Do|*an Dııman kıtanının ıkınci bolumunde 1945'den gunumu/ela ık cöıtım sıstemını baltalayan bır bolıımu devlet elıyleoluşj urulan.dığer bolumudc tslamı cemaat ve farıkatlar tarafından or ganı/eedıleneöıtımkurumlarnıngelüjimı nı sayısal vcrıtcrle dcstcklcmiijtır Imam hatıp okulları, resmı vc ozel kuran kursla nnın laık devlet sıstemını ortadan kaldıı maya yonclık mufrcdatla donatıldığını açıklayan Duman'ın bu konuılakı temel yargısı ise ijuduı "laık sıstcmın dın dıısma nı, ıdeal rejımın ısc tslam ^erıatı oldıığu propagandasının yapıldıj^ı vcgcnç bcyın terın bu yonde eğıtıldığı gı/lı kuı an kurs le ları, tslamcı kaynak saglavan en oncmlı mekânlaı duıumundadırlaı Bu kuıslaı kapatılmadığı ya da denetım altına alınma dığı surcce demokratık laık rcjıınc kaı^ı bııyıık bır tehlıke olarak kalmaya devam edecekleıdıı " (b 197) Kıtabın III vc IV bolıımlcrınde tslam cı kadın ve gcnçlık olgusuvla Islamı haıe ketın ıdeolojısı, amaçlan veyontemlerı de ğerlcndınlmıstır (s 199363) Doğan Du man burada bu olguların yınc aynı etkı tcpkı mekanı/maM ıçcrısınde ncılcn so nuç ıliskılerı bağlamında ortaya çıktığını vc bu ıkı olgunun ckonomık yapı du7clmedıkçe, toplumsal degerlerın crozyonu onlenmedıkçe Turkıyc'nın sıyasal yapısını bclıı lemeye devam edeceğuu açıkla maktadır Kanımızca Turkıyc'dekı islamı harcke tın mevcııt sıstem ıçerısındc matuple cılı lcbılcccğı du^unccsı la/la bır lyımserlık oıneğı olarak goıulmelıdır Bızım Doğan Duman'ın kıtabından çıkardığımız gencl sonuç budur Zıra sibtemın bı/atıhı kcn ılısı bu olu^umun gerçekleş,mesıne katkı da bulunmaktadıı Tıırkıve'de dıı^unıc uretcn avdınların dcvletle ckJcmlcnmc su ıcçlcııne paralcl olarak bu gclıijmcyı dcv letten bağımsı/olarak dcgeılendırcmemc lcıı laıklık adına antı dcmokıatık bıı ya pılanma scrgıleycn mcvcut sıstcmın iım de ço/umlcr aı amalaı ına ncdcn olınuiji uı Doğan Duman kıtabında bu yanılgıya du^mcdenolgıılarınıscrınkanlı bırbıçımde oı taya kovuyot vc ço/um oııeı ıleı ı urc tıyor Dcmokrası Surecinde Turkıyı 'dc Is lamcılık, keııdısıne aydınını dıvcn vı ulke sorıınlaıına kar^ı ılııyaısı/ kalmayan her uısanın okumaM gcrekcıı bıı kıı.ıp • Demokrasi Surecinde Türkiye'de Islamcılık / Dopfiıı Dııman / Lylul )ti\///Lı rı \z»nr V)l)7 W) \ Mc r\ın lhııvtrulc w / cn Ldı bıval 1 u kultc\ı lıirıh li/ı/tiMit Oğntı/r/ ıtyı \r SAYFA 13 Doğan Duman'dan ilginç bir araştırma Istami haroketin güçtenmesi Dtasal ağttfen 1 9K0'lı vıllarla bırlıkte dunya ınsanlı ğı, temellerı 19 yu/yılda atılan vc bagıındu dunyanın tuıııunu açıkla ma\a yonelık total ılkcler barındıran ıdeolojilcım, ıccl du/cyde ya^adığı bunalım laı a ve bıı bıınalımlaı a paralel olarak sıv.ı sal vc kanıusal alaııdan geıı lekılışjcrınc, dıgeı yanılan da geleneksel ıdeoloııleıın yuksefıs,ıne s,ahıt otdu Aydırılanma dujjuntesının vc modernı/mın yaratrığı tıım de ğcryaıgılaımınyadsınaıak"buyukanlatı laı" olaıak dcgeılcndıııldığı bıı post mo dcı ıı donemde geleneğın vc mıllcnn ycnı dcn tn^asına yonclık vc kaynağını daha çok tcktannlı dınlcrın argumanlarından alan vc tum dunva ınsanlığınayonelık pro jclcr ııretın totalıtcr soylemter kamıısal ya^amın daha çok geleneksel ılıs,kıleı uze rındcn bclıı lcndığı toplumlarda yankı bul du Bu çeiçevccle Dogu toplumlaıında vc (vcllıklc Turkıye genehnde ıslamcılık, kenddeıını bdınçlı olarak Muslumaıı sa yan ki'jilerın Islamı referansalarakgelenek vc o/benlık ın^a ı tmelerı vc bu ınş,aya yonclık olaıak sıyaset yurutnıeleu olarak an lamlandmlabılır Kuramıılarıtaıalından" Islamı bırbu tıın olarak (ınanç, ıbadct, ahlâk, (clsclc, sıyaset, eğıtım) vonıdcn hayata hakım kd mak vc akılcı bır mctotla Muslumanlan, lslam dunyasını Batı somurusunden, za lım ve mıısrcbıt yonetıcılcrden, esarctten, taklıtten, huıafeleıden kuıtarmak, mcdc nıles.tırmek bırlestırmek vc kalkındırmak uğruna yapılan aklıvıst, ınodcrnıst vc cklcktık vonlcıı baskın sıyasi, fıkrı vc ılmı çalış,maların, aıayısjaıın, tcklıf vc ço/um Icıın butununıı ıhtıva cdcn bıı harcket" (s 11) olaıak tanımlanan Islamcılık, toplumu vc topluınsal ıhsjkıleı ı tck bır dunya goru şıı çcrçevesınde oıganı/c ctmcyc calüjan, vasamın tunuınu açddamava yonclık mo nıst bır ıdcolojıdır vı lum toialıtclcr gıbı laıklılıklaıı vc bcn/cınc/lıklcıı dısjayaıak ınsanlaıı u toplumu bır ornekles.tırmeyc çalışıı Olu^tuıduğu "bı/" soylcmı ılckcn ılı 'otckı"lcıını vaıatmaktageukmcyenbıı olgıımm "otckı" ka\ıaıııı ısı kmdısındcn ıclcıans almavan hcıkcstıı laııhscl suıeç ıçcıısındc Islamu siyasal dus,ımıenın ote kı kavıanıını olu^turan olgular BatKilık, Sıyonı/nı, ^ ahudı dıı^manlıgı Masonlıık laıklık vcTuıkıyc gcnclınde Kcmalıst du ijunccsıstcmı olagclmı^tıı Butıın totalılıı ıdeolo|ilc r gıbı toplııml.ırın sıyasal vccko ııoınık açıılan vogıın bıı bunalım vasadı gı donemlude kitlesillcs.cn lslamıııiğın 1 uıkıyc yakııı taııhının soıı ıkı yuz yıllık donemınde ı/lcdıgı sıiııvcn ısı modcrn ftşamaçMamak E CUMHURİYET KİTAP SAYI 423