Katalog

UZAY BİYOLOJİSİ Uzayda yaşamanın koşulları yaratılıyor Bir Ingiliz kimyacı içinde bir mikrodalga fırın, bir telefon, bir bilgisayar, bir video göstericisi, kitaplar ve üzerinde buğday yetışmekte olan 10.8 metrekarelik bir alanın bulunduğu bir hücreye kapatıldı. Kimya uzmanı bir hafta sonra "turp" gibiydi. Bu süre boyunca kendisine bir hava deliğinden iletilen yiyecek , su ve bitkilerin ürettiği oksijenle beslenmişti. Y aşamı surdurmekten sorumlu muhendıs bilgisayar ekranını tararken bir yandan da gulumsuyor Mars gezegenının araştırılmasına adanan uç yıl ıkı ay sonra doluyor ve domatesler gayet lyı durumda Patates ve soya fasulyesi ekımı de gundemde Muhendıs oksıjenın verımını gozden geçırdıkten sonra mutfağa gıdıyor Bu akşarnın yemeğı soya unu, soya peynırı, domates salçası ve ozel oluşumlu bir sebze proteınınden elde edılen "so sıs"ten yapılmış bir pızza Belkı de bugune dek yedığı en lezzetlı yemek değıl, ama en azından uç yıl boyunca dondurulup kurutulmuş yemekler yemekten lyı Bılımkurgu yazarları yıllardır uzaya yapılacak uzun surelı yolculukların yolculara besın ve oksıjen sağlayan bıyolo|ik sıstemlere dayandığı goruşunu savundular Artık bu kavramın gerçege donuşmesı bir duş değıl NASA yaşamısurdurme ust duzey programının yonetıcısı Mel Averner, yapılmaya çalışılan şeyın dunyanın yaşamısurdurme sıstemını ornek alarak buna ozdeş bir sıstemı uzaya uyarlamak olduğunu dıle getırıyor decektır Ancak Averner'ın da belırttığı gıbı, guneş enerjısının eletrık gucune donuşturulmesınden elde edılecek verım son kerte duşuk olacaktır Bir olası lık, guneş ışıgını dogrudan bitkilerin uzerıne çekecek bir fıberoptık sıstemın gelıştırılmesıdır Uzayda hangı bitkiler? Peki uzun süreli bir uzay yolculuğuna hangı tur bıtkıler hazırlanıyor? Araştırmacılar daha çok besın değerlerı yuksek ve ozellıklerı ayrıntılı bir bıçımde ıncelenmış olan bir avuç temel besın urunu uzerınde çalışıyor Bunlar arasın da domates, patates, soya fasulyesi, buğday, şeker pancarı, salata, soğan ve çılek gıbı bıtkıler yer alıyor Tum bu bitkilerin yapılarının ayrıntılı bir bıçımde çozumlenmesı, ılk bakışta son kerte ko lay gıbı gelse de, oldukça guç Bılım adamları ışık, karbondıoksıt ve su buharı duzeylerının sureklı dalgalanma gosterdığı koşullarda bu bitkilerin fızyo lojk yapılarında ne gıbı değışıklıkler olu dugunu behrleyerek bitkilerin yaşamlarını etkıleyen tum değışkenlerı ortaya çıkartacak bir bilgisayar programının oluşturulmasını hedeflıyor Her tur bıtkının yetışmesı ıle ılgılı en elverışlı koşullar konusunda şımdıden epey bir bılgı edınıldığı bıldırıhyor Dünyadaki dengenin önemi Ancak bu amacın gerçekleştırılmesı dıle getırılmesınden çok daha guç Dunya uzerındekı karmaşık ekolojık sıstemler mılyarlarca yıl suren bir evrımın sonucunda meydana geldı Bu sıstemlerın kısmen bıle olsa başarısı bellı dengelenn kurulmuş olmasından kaynaklanıyor Kaynakların en duşuk olduğu ve yanılgıya çok az goz yumulabılecek bir donemde ekosıstem, mıktarı özenle saptanmış enerjı pompalayarak dızgınlerı elınde tutar Bu da, ender bir malın uzaya taşınması konusunu gundeme getırır Soz konusu mal enerjı olunca, ansızın bu gırışımın son kerte verımlı olması gerektığı gerçeğı ıle yuz yuze gelınır Nereye ne kadar enerjı verılmelıdır? Bunun yanıtı, yerçekımının az olması durumunda bıtkı ve ınsanların fızıksel yapıları ıle ılgılı kesın bılgılere bağlı ola caktır Enerjının doğru yer ve zamanda kullanılması da ust duzey bılgısayarlarla denetımını gerektırmektedır Yerçekimı sorunu Bu konuda yeterlı bılgıye ulaşıldıktan sonrakı aşama ıse, uzayda çok duşuk olan yerçekı mının yarattığı etkılerın hesaba katılması olacak Houston Rıce Unıversıtesı bıtkı bıyolojısı uzmanı Jane Bromm' bu soruna bir çozum bulmaya uğraşıyor NA SA'nın da desteğıyle Bramm, bitkilerin dokunma durtusune karşı gösterdıklerı tepkı ıle ılıntılı ve yerçekımıyle de bağlantısı olduğu sanılan uç genı ıncelıyor Bramm'ın deneylerı, sera gıbı korunaklı ortamlarda yetışen bitkilerin daha ınce ve uzun, ruzgâr ya da başka etmenlerın etkısı altında buyuyen bitkilerin ıse daha kalın ve guçlu olduklarını oıtaya koyuyor Bramm'e gore, normal koşullarda^ bu uç "dokunma" genı hucre duvarlarının guçlenmesıne yarayan bir proteın salgılıyor Yerçekımının de bu genlen devınıme geçırdığı sanılıyor Ancak uzaydakı duşuk yerçekımının henuz gozlem aşamasında olduğu belırtılıyor Gerekli enerji miktarı Oysa kı, araştırmacılar doğal bir ustunlukten yola çıkarak ışe koyuldular Elde edılen sonuçlar gösterıyor kı, bir kışının beslenmesı ıçın gerekli olan bıyolojık madde mıktarı, o kışıye oksıjen sağlanması ve urettığı karbondıoksıdın gerı donmesı ıçın gerekli olan mıktarla hemen hemen aynı. Kendı kendıne yeterlı bir uzay yolculuğu sırasında 20 metrekarelik bir alanı kaplayacak mıktarda sureklı uretımı olan bitkilerin de bırlıkte taşınması gerekır Ne var kı, bu bitkilerin toprak gıbı elverışsız bir ortamda yetıştırılmelerı söz konusu bıle olamaz Johnson Uzay Merkezı'nde Doug Ming ve ekıbı toprak yerıne geçebılecek yenı bir madde urettıklerını duyurdu Bu madde "zeolit" adı verılen ve ıçınde azot ve potasyumun yanı sıra bıtkıler ıçın onemlı bir besın kaynağı olan apatıt bulunan maden tanecıklerı ıçerıyor. Araştırmacıların karşılaştıkları en onemlı teknık sorunlardan bırı de bıtkılere yeterınce ışık sağlanması Uzun erımlı bir uzay araştırması, bir olasılıkla, guneş enerjısınden sağlanacak gucu elektrık gucune donuşturme yoluna gı denlı katkıda bulunabılır"? Özel olarak yetıştırılecek bitkilerin bu soruna çozum getırecegıne ınanılıyor Dahası, araştırmacılar uzun sure uzayda kalmanın bıreyın dengelı beslenme konusundakı gereksınımlerını de değıştıreceğı goruşunu savunuyorlar Bu yılın sonlarında Rutgers Unıversıtesı'nden yapılması tasarlanan konferansta, kalsıyum yıtımı ıle nasıl başa çıkılabıleceğı ve domates, havuç gıbı karoten ıçeren bitkilerin kozmık yansıma ya karşı etkılı olup olmayacağı gıbı konular goruşulecek Eğer gerçekten oyle ıse, geleceğın uzay yolcularına sunulan besınler kuşkusuz çok renklı, ama hep domates, patates ve çıleğe dayalı olacağından, aynı zamanda da ruhsuz ve tekduze olacak Rutgers Unıversıtesı besın uzmanı T C Lee ışte bu tekduzelığe bir çozum arıyor ve kısıtlı malzemenın az bir çaba ıle ışlenıp farklı yemeklere donuşturule bı I mesı ıçın çeşıtlı yollar denıyor Lee'nın en buyuk duşu ıse, çığ malzemenın bir uçtan atılıp ötekı uçtan yenmeye hazır bir bıçımde çıkacağı bir "sıhırlı kutu" u r e t mek Lee'nın duşledığı makıneler, araştırmacılar gozlemlerını surdururlerken, domateslerı kendılığınden salçaya donuşturecek, buğdayı oğuterek çıkan unla ekmek yapıp pışırecek. Uzayda çevre sorunu Beslenme sorunu dışında kuşkusuz bir de çevre sorunu var. Bılındığı gıbı, bıtkıler karbon dıoksıdı ışleyerek oksıjen uretırlerken, ınsanlar bunun tam tersını yaparlar Ancak, kuçuk bir kapalı sıstemde bellı bir atmosferı surdurmek hıç de basıt değıldır Gazların dengesı her gun değışebılır Bu ufak değışımlerın özenlı bir bıçımde denetlenememesı durumunda tum sıstem altust olabılır ve korkunç sonuçlar doğurabılır Dengenin tutturulabılmesı ıçın, atmosfere, uzay aracı ıçındekı karbondıoksıt ve oksıjen rezervlerınden, ekleme ya da eksıltme ya Uzayda beslenme Bitkilerin uzayda da başarılı bir bıçımde yetıştırılebıleceğı kuşku goturmez bir gerçek Ne var kı, bu bıtkıler araştırma amacıyla yıllarca uzayda kalacakların dengelı beslenmelerıne ne pılır Dalgalanmaların gıderılmesı amacıyla kımyaeal sureçlere de başvurulması gerekır Bu konuda en lyı çozum, karbondıoksıdı doğrudan oksıjene donuşturecek, ya da tam tersını gerçekleştırecek bir yontemın bulunması Ayrı ca havanın da bellı toksınlenn oluşmaması ıçın bellı bir arıtımdan geçırılmesı gerekıyor örneğın, bıtkıler etılen uretıyor, ınsanlar soluma yoluyla havaya karbonmonoksıt, uzay araçlarında kullanılan plastık ve zamklar da her turlu kımyasal dumanları yayıyor 1998 yılında çalışmalarına başlayacak olan Alfa Uluslararası Uzay Istasyonu havanın bu tur zehırlı maddelerden arıtılmasına çalışacak Ancak bu arada atmosferın çeşıtlı mıkroorganızmalar ıçeren \re her bırı bellı bir zehırı etkısız duruma getıren zaıiarla arıtılması da olası Bılım adamları Ren Irmağının tortularında bulunan "Xanthobacter autotrophıcus" adlı bir mıkroorganızmadan boylesı bir bıyolojık fıltre oluşturmaya çalışıyor Bu mıkroorganızma boya, plastık ve reçınelerın yaydığı zehırlı ve organık çozucu olan dıkloroetanı karbondıoksıt su ve klorıd lyonlarına donuşturuyor Sozu edılen ve yeryuzunde oldukça başarılı sonuçlar veren fıltre şımdı Mir ıstasyonunda denenıyor Tum bu sorunlar goz onunde tutulursa, dırımsel yaşamı,surdurme tasarısı acaba gerçeğe donuşebılecek mı? Bunun yanıtını ancak gerçek sıstemler uzerınde yapılan deneyler ortaya koyacak. Johnson Uzay Merkezı'nde Hennıger ekıbı son kerte ıddıalı bir dızı ılkörnek gelıştırıyor. Geçen yaz gerçekleştırdıklerı başarılı gırışımden sonra ekıp şımdı dort kışıyı bir ay sure boyunca barındıracak ve yuksek teknolojı urunu aygıtlarla gerek hava gerek suyun yenıden donuşumu nu sağlayacak bir hucre gelıştırmeyı tasarlıyor 2005 yılına gelındığınde ıse Hennıger, bellı aralıklarla nobetleşe çalıacak bir ekıbın aylarca yaşamlarını surdurmelerıne olanak verecek tam donanımlı bir hucreyı gerçekleştırmış olmayı umıt edıyor. Henniger boylesı bir hücrenın, benzer sıstemler uzaya gonderılmeden once aydınlattlması gerekli kımı muhendıslıkle ve bılımle ılgılı sorunlara ışık tutacağı na ınanıyor Uzayda araştırma yapacak olan ekıplerın bu sure boyunca yalnızca bahçıvanlık ve aşçılık yapmamaları ıçın gerekli olan tek şeyın ozdevım (otomasyon) olduğuna parmak basan Hennıger, "Uzayda hır araştırma başlatıp, ekıbın orada kendı yaşamlarını surdurmekten başka hıçbır şey yapmaması duşunulemez," dıyor (ns) Derleyen: Rita Urgan 4859