Katalog

B I R BI L I M A 17 yılda 181 bılımsel makalede ve 22 kıtapta ımzası var.. Mardın doğumlu Dr. Azız Sancar, DNA uzerınde yaptığı başarılı çalışmalar sonucu, buyuk rekabetın hukum surduğu Amerıka bılım dunyasında doruğa çıktı... Yaşamın şıfresı sayılan DNA molekulu uzerınde oluşan hasarların onarım mekanızmalarını ortaya çıkartan Dr.Azız Sancar ıle yaptığı çalışmalar, sağlıklı yaşam, Turk bılımı uzerıne yaptığımız soyleşıyı sunuyoruz. Ot han But scılı DNA canlılann butun ozellıklerının sak lı olduğu şıfre Canlıdan canlıya butun bıl gıler bu şıfre aracılıgıyla aktarılıyor Bu ba kımdan DNA hayatın ta kendısı DNA uzerınde oluşacak bır hasar DNA nın kalıtsal ozellıklerının saklı bu lundugu boncuklar olarak nıteleyebıle ceğımız genlerde degışıkhklere yol açı yor Bu degışıklıkler nıtelıksel farklılıklara ve hastalıklara yol açtıgı zaman da bun lara mutasyon adı venlıyor Genetıkçıleı mutasyonu pek sevmez ler (Her ne kadar evrım bıyologlan mu ttsyonlan çok uzun sureler ıçınde canlı qelışımının motorları olarak gorselerde ancak bu şımdı konumuz dışı) Sevme melerının nedenı ıse mutasyonların can lılarda hdstalıklara fızıksel degışıkhklere yol açmaları Örnegın el veya ayaktakı 6 parnıak genlerdekı bırdegışımın mutas yonunun sonucu Bu oldukça zardnız bır degışıklık genelde lakaptan oteye bır so run çıkartmıyoı (altıparmak Hdsan gıbı) Kımı hatta çoöu zaman gen mutasyon ları olumcul sonuçlara yol açıyor Genlerdekı muta^yonlar genetık has talıklara yol açıyor Bu habtalıklarana ba badan qeçebıldıqı gıbı (kalıtsal hastalık lar) kışı dogduktan sonra yaşamı sure sınce sonradan da oluşabılıyor (bazı kan ser hastalıkları) Ûrneğın çeşıtlı maddeler hayat ıçın zor çevresel koşullar hepımızın genlerınde çeşıtlı derecelerde hasarlara yol açabılıyor ve bu hdsarlar da gerektı gınde mutasyon bıçımını alabılıyor örnegın kanser olayı Kanserın de bugun genetık bır bozul ma sonucu olustugu gosterıldı Hucrenın neredeyse sonsuz bırbolun meye ve çoğalmaya başlaması ve bu çoğalmanın durdurulamaması kanser olayı nı ortaya çıkartıyor örnegın aşırı dozda radyasyonun gen lerımıze onemlı olçulerde hasar verebı len bırmadde oldugunu bılıyoruz Bu ha sar, kanser oluşumunu ortaya çıkartabıl dığı gıbı nesılden nesıle aktarılacak kalıt sal bır değışıklığe de neden olabılmekte Sıgara ve eksoz gazları da aynı zararlı maddeler gurubundan özellıkle sıgara ınsanlıgın kendı başına getırdığı en buyuk afet Sozu değsrlı bılım adamı Azız Sancar a ve onun dunyada buyuk yankı ya ratan çalışmalarına getırmek ıçın yukan dakı gırışı yaptık Ancak Azız Bey ın bılıme katkılarına gır meden kendısıyle yaptığımız soyleşıyı ak Dorukta bir Tiirk bilim adamı: kendısıyle bır soyleşı yapma olanagını bul duk Aşağıda Azız Bey le yaptığımız soyleşıyı sunuyoruz tarmadan once bır noktaya daha de gınmek gerekıyor Pekı çevreden soludugumuz hava dan yıyeceklerden aldıgımız bır dızı za rarlı maddenın DNA larımızda hasarlara yol açabılmesıne karşı vucudumuzun hıç bır bır savunması yok mu? Insanlar can lılar bu kadar korunmasız mı^ Bunca zararlı maddeyle ıç ıçe yaşadı gımız halde hala nasıl sağlıklı kalabılıyo ruz? Bu sorunun yanıtı çok yonlu Ancak bu rada bızı ılgılendıren yonu uzerınde dura Cdgız Tabıı kı canlıhr bu kadar korunmosız degıl Lanlının kendı kendını koruma me kanızrm^ı oldugunu bılıyoruz Olaya DNA açısından baktıgımı/dı DNA'nın da kendı kendını tamır, onarım mekanızması var Genloıımıze zaraf verecek bır dızı mad deyı ıster ıstpmpz havadan sudan yıyr ceklcrdcn alıyoruz DNA ıçıne kadar nu fuz edebılen bu maddeler DNA yı dogıç tıreıck genlenmue zarar verdıklerınde hemen onarım mekanızması çalışnnya başlıyor Ubtdldr çıraklar alet edevat ışe koyuluyorlar VP yapılan hasarı hcmen onarıyorlar Zatcn bu kadar mukeırnnel tıkır tıkır çalışan en lemel mekanızmanın DNA gı bı hayatın ozu olan molekulun kendı ona rım sıstemını kurmamış oldugunu duşun mek bıle yanlış Işte Azız Sancar DNA larda ortaya çı kan hasarları onaran vo ınsanlık neslınının sağlıklı surmesıne olanak veren bu ona rım sıstemının mekanızmasını aydın lattı Bu aydınlatma, şoyle boyle bırçalışma değıl löne ıle kuyu kazar gıbı Gereğınde tek bır noktayı aydınlatmak çozmek ıçın bır deneyı 6 yıl gece gunduz tekrarlayarak Laboratuvar çalışanlarından bırının umutsuzluğa kapılarak ıntıhargınşımınde bulunmasına varacak kadar yogun reka bet dolu bır çalışma temposu ıçınde Ve ışte sonuçları butun dunyayı ve bu tun ınsanlığı kapsayan tepe bıraraştırma elde edılen buyuk bır sonuç ve keyıflı bır mutluluk Azız Sancar Mayıs ayında North Ca rolıne dan Turkıye ye Bılkent Unıversıtesı'nın davetlısı olarak qeldı Turkıye Bı lımler Akademısı nde ve Istanbul Unıversıtesı'nde DNA onarım mekanızma ları kanserın onlenmesı ve tedavı yon temlerı başlıklı konferanslarverdı Boy lece Turkıye bılım dunyası Azız Sancar ı ve çalışmalarını yakından tanıma bız de Azız Bey, doktora yapmak ıçın ABD'ye John Hopkıns Ûnıversıtesıne gıdıyorsunuz ve orada yaptıgınız ılk bılımsel çalışmanızın urunlerının, dunyanın en onemlı dergılerınden NATURE'da yayımlandığını goruyoruz. Bılım hayatına ılk adımı en yukarıdan atıyorsunuz Bu ılk çalışmanızı anlatır mısınız? Sancar Ilk çalış mam DNA hdsarını ışık kullanarak onaran photolyase denen enzımın genetık klon lanması uzerıneydı Bu klonlanmayı yaparken genetık muhendıslıkte temel olan yontemlerden bırını qelıştır dım Ayrıca Photoiya segenınıızoleettıgım de bu dunyada ılk ızole edılen onarım genı olmuştur ü ba kımdan ılk yayınlarım bılım dunyasının dık katını çektı Dr Azız Sancar, Amerıka'da ogrencı de okutuyor Fotografta, Azız Sancar kendı evınde açtığı Chapel Hıll Turk llkokulu sınıfı oğrencılenyle bırlıkte Kamıre, Klare, Mete ve Tımur bulunmaz Bu enzımın onemı ne? Sancar Photolyase enzımı morotesı ışınların DNA da oluşturdugu hasarı duzeltıyor Guneşten kaynaklanan morote bi ışınları prımıdın dımerı adı verılen bır DNA hasarı oluşturarak derı kanserıne neden oluyor Bu enzım ışık enerjısinı kımyasal enerjıye çevırdıgı bılınen tek enzım Dolayısıyla bu enzım temel bılım açısından çok onemlı Bu enzımın guneş ışığını kullandığı bı lınıyordu ama nasıl kullandığı bılınmıyor du Ilk çalışmalarımda bu enzımı bakte rılerde aşırı mıktarda uretıp (over produc tıon) ışleyışını araştırdım Bu enzımın ça lışması ıçın ıkı kofaktor (cofactor) gerektığını buldum Bunlardan bırı folık asıt dığerı ıse B2 vıtammı Photolyase enzımı DNA da oluşan hasara (prımıdın dı merı) baglanıyor ve bağlandıktan sonra da ışık yardımıyla etkısını gosterıyor En zım ışıksız yerde bır şey yapamıyor Işık qorunce ko faktorlerden folık asıt bır fo ton absorbe edıyor ve ışık enerjısını dığer ko faktor olan B2 vıtamınıne aktdrıyor B2 vıtamını hasarla (prımıdın dımerı) dı rek ılışkıde Dımer bağına bır elektron ve rıyor dımer (yanı hasar) duzelıyor elekt ron B2 vıtamınıne gen donuyor enzımın onarılmış DNA ıle bağı çozuluyor ve en zım ayrılıyor Bu enzım hayat ıçın en onemlı uç reaksıyonu yanı enerjı ıletımı, elektron ıletımı ve DNA bağlanımını ıçerır ve bu bakımdan temel bılım açısın dan çok onemlıdır Ancak Photolyase enzımı sadece morotesı ışınların hasarını onarır başka DNA hasarını onaramaz ve ustelık de ınsanda Vol 271 No 14 Ishut of Aprıl rı m «,«14 1 9 9 6 ıtıd ı H S A Pekı, başka DNA hasarından soz edıyorsunuz. Bu hasar nasıl oluşuyor? Kendılığınden mı yoksa buna yol açan bazı etkenler var mı? Sancar Orneğın oksıjen DNA da ha sara yol çan onemlı bır etken Oksıjen serbest radıkal oluşumuyla DNA da ha sara neden oluyor Degerlı Turk bılım adamı ve arkadaşım Mıral Dızdaroğlu serbest radıkal hasarı ve onarımı uzerın de onemlı araştırmalar yapmıştır ve yap maya devam edıyor Ancak oksıjensız yaşayamayız orneğın nefes almayarak bu nu onleyemeyız Halbukı çok rahatlıkla onleyebıleceğımı? bazı DNA hasar etken lerı var Bunların başında sigara gelıyor Kanser olumlerının yuzde 30 u sıgaradan kaynaklanıyor Sıgarada bulunan 50 ka dar değışık madde DNA bazlarını (DNA dızısını oluşturan bırımlerj etkıleyerek DNA hasarına yol açıyor Ustelık bu ha sar yalnızca aktıf sıgara ıçıcılerını deÇıl pasıf ıçıcılen de etkılıyor Sıgara dışındapış/n/m/ş (kızartılmış ya da ızgarada pışırılmış) effe bulunan nıt rozamınlerın de DNA hasarına yol açtıgı bılınıyor Orneğın Japonya da rnıde kan serı oranı çok yuksek Bunun nedenı de burada tutsulenmış etlerın aşırı tuketımı Et kımyaca amıno asıt dedıgımız bı rımlerden oluşur Bunlar ınsan beslenı mı ıçın onemlıdır Ancak et kızartılınca bu amıno asıtlerın bazıları kımyasal degışı me ugrayıp DNA ya saldıran nıtrozamın lere donuşurler VP boylece DNA yı hasa ra ugratıp mutasyona &ebeb olurlar Nıtro/amınler her turlu etın (dana ta vuk bahk) pışırılmesı sırasında oluşur Haşlanmış pt daha az nıtrozamın ıçerır ve bu nedenle de daha az tehlıkesı v^rdır TTbıı Pt zarar verır dıye ct yemeyın demem Herşeyolçu ıçınde yapılmalı Ol çusu olmayan tek şey sıgaradır Azının da çoğunun da hıç bır yararı yoktur VP çok zararı vardır Sıgara her yıl yuzbınlerce Turk aılesının yuvasını yıkıyor UstPİık de sıgaranın neden oldugu kanser ve kalp Mechanisms of DNA Excision Repair Azız Sancar IHF J It HNftl > R I I HİIAI CHtMIVIItY l O lO*Kı \ v Thf Amoru i n Socıety for Bıaclıt* I v iiıd Moli ı ııl ı r Buıl >| y lıw Reaction Mechanism of Human DNA Repair Excision Nuclease* ı Kı t( ıved for publıcatıon November 27 199r>) Sancar'ın Scıence ve The Journal of Bıologıcal Chemıstry dergılerınde yayımlanan ıkı temel makalesının başlıkları 485 6