Katalog

BİLİM FELSEFESİ SORUN YANITLAYALIM lan "basımevı"nın Turkıye'ye gırmesıne 1726 yılına kadar ızın vermemış olmalarından da anlayabılırsınız "Kur'arT'ın Turkçe'ye çevrılmesıne bıle ızın vermeyen "ule ma", Basımevının kurulmasını önlemekle Turkıye'de fıkır hayatının gelışmesını ge cıktıren belkı de en onemlı faktor olmuştur Bu nedenle bızde bılgı denebılecek ne var sa çok kuçuk bır kesımın tekelınde kalacaktır Ulke ıçınde kıtap basılamadığı gıbı, dışardan kıtap getırtmek de padışahın ozei ıznıne bağlıymış Işın daha da ılgıncı 1716'da şehıt duşen Sadrazam Alı Pa şa'nın muazzam kıtaplığının "musaderesı" ıçın çıkan ferman uzerıne bunlar arasında bulunan felsefe, tarih ve astronoml kıtaplarının kütüphanelere vakfımn caiz olmadığına daır Şeyhulıslam'ın fetva vermış olması (***") Zekanın belkı bır ust sınırı vardır, ancak aptallığın sınırsız olduğu anlaşılıyor Hadı "Felsefe"yı anladık, bazen ınsanı dınınden edebılır, ama tarıh'ı hele astronomı'yı bıle "tehlıkelı" gorebılen bır kafaya ne buyuru lur? Korkarım, bızde bu kafa yapısına karşı çıkan tek Insan Kâtıp Çelebı olmuş Nıtekım "Mızan ul Hak' adlı eserınde bır yandan felsefeyle pozıtıf bılımlerı savunurken bır yandan da 'zamanının bagnazlı gından , Abbasıler donemınde bılıme ıtıbar ve rağbetın en yuksek noktasına vardı gını behrttıkten sonra, ' kendı zamanında felsefeyle pozıtıf bılımlerın medreselerden kaldırılmış oldugundan" acı acı şıkayet edıyormuş ( *) öyle anlaşılıyor kı, Os manlılar yalnız askerî alanda değıl, fıkır alanında da durmadan gerılemışler Ikıncı faktorun bırıncının nedenı olması çok muhtemel Duşunun kı Katıp Çelebı'nın yetıştığı XVII yuzyılda Batı'da bılım en par lak donemını yaşıyordu1 Ne yazık kı, Os manlılar XIX yuzyıl sonuna kadar bılımın onemını anlayamayacaklar, bırkaç anlayan kışı çıkmış olsa bıle, bızde doğrudan doğ ruya "bılgı uretme" ışıne gırışen, dolayısıy la bu ışı organıze etmek ıçın gereklı kurumları gelıştırmeye çalışan ınsanlar çık mayacaktır XVIII yuzyılın sonuna doğru kurulmaya başlayan "Muhendıshane ı Tevrıı Humayun" gıbı gösterışlı adlar taşıyan okullar ne bına, ne öğretmen, ne oğrencı açısından hıçbır şekılde "yuksek okul" adına layık olmadıkları gıbı, buralarda yurutulmeye çalışılan pratığe yonelık oğretımln son derece basıt ve duzeysız olduğu anlaşılıyor (•*•••") "Tıbbıye'de başka bır alem ( ) Okutulan kıtapların en lyıleri Batı dıllerınden çevrılmış, ama bun larda bıle saçma sapan ınanç ve fıkırlerın yer aldığı göruluyor XIX yuzyılın ortalannda yaşamış unlu bır hekımbaşının yazdığı "Bın sır" adlı kıtabın açıkladığı bazı "sır"lar bızdekı "modern tıp"ın duzeyı hakkında yeterınce fıkır verıyor Adnan Achvar'ın çok tıtız bır araştırma urunu olan kıtabını bırkaç defa ınceledıkten sonra yazımın başında öne surduğum ıddıanın hıç de "abartılı" olmadığına yenıden ınandım Gerçekten de Ataturk'un yazı, dıl ve eğıtım konularında yaptığı "devrımler" eskı kulturumuzle ılgımızın kesılmesıne yol açmış olabılır "lyı kı açmış 1 " demekten kendımı alamayacağım, zıra şu sonuca vardım kı, Osmanlılar felsefe ve bılım alanında saklamaya değer hıçbır şey uretememışler Tekrar edıyorum Bızde bılım geleneğı bır haylı yavaş ve urkekçe de olsa Ataturk'un eğıtım devrımı ve "Unıversıte reformu" ıle başlamıştır Çok geç de olsa, "bılgı uretımı "dedığımız surece artık bız de katılmış bulunuyoruz Elbet henuz bu konuda Batılı ulkelerle boy olçuşmemız mumkun değıl ama artık "doğru yola" gır mış bulunuyoruz Bundan böyle amatör bılım meraklıları arasında "Uğurboceklerı" ve "Kelebeklerle" uğraşanların sayısının da hızla artacagına ınanıyorum (") Bu goruşumu destekleyen Umberto Eco nun 'Gunluk Yaşamdan Sanata adlı eserının Felsefenın Tesellısı' (s 179 183) ve "Aquıno lu Thomas a Methıye" (s 184 195) başhklı makalelerıne Bkn (Adam Yayınları 1993, Çev Kemal Atakay) (") 1543'te yayımlanan bu eserın Önsöz unu oğrencısı Oslander ustasının kılıseyle başının belaya gırmesını engellemek ıçın yazmış kıtap yayımlandığı gun Copernıeus olum do^eğınde yatmakta olduğu ıçın bu durumu değış tırememış ("*) Bkz A Adıvar, adı geçen eser, ss 61 120 (•"•) Bkz Al Adıvar AE s 99 106 ayrıca Şerafettın Turan Turk Kultur Tarıhı Bılgı Yayınevı 19090 s 178 ( ) Bkz A Adıvar, AE s 159 Ş. Turan. A E s 187 (""") A Adıvar AE s 140 ( )A Adıvar AE s 183 vs (*""*") A E s 184 vs SORU: Çarmıha gerilen ınsanların ölmelerinin birıncil nedeni nedır? YANIT 1: Çarmıha gerilen ınsanların olmelerının nedenı uzun yıllar boyunca patologlar arasında tartışmalara neden oldu, bu konuda yayınlar da vardır Temel ölum nedenı solunumun ım kansızlaşmasıdır Bu sonuca Bırıncı Dunya Savaşı sırasında Avusturya Macarıstan Imparatorluğu ordusu tarafından esır alınan askerlerın ve Ikıncı Dunya Sa vaşı'nda da Alman konsantrasyon kamplarındakı ınsanların çarmıha gerılmelerıne tanık olmuş olan ınsanların anlattıkların dan yola çıkılarak varılmıştı Bu yuzyılda uygulanan çarmıha germe cezalarında kurbanlar ellerınden çıvılenıyorlardı ve ayakları da yere değmedlğı ıçın asılı kalıyorlardı Bu durumda cıger lerde aşırı genışleme meydana geldığı ıçın nefes almak çok guçleşıyordu, kurbanlar da bıraz olsun soluk alabılmek ıçın kendılerını tahtaya çakılı ellerlnden destek alarak yukarıya çekmeye çalışıyorlardı Kısa bır sure ıçınde kaslarda spazmlar oluştuğu ıçın kendılerını artık yukarı çekememeye başlıyorlardı Bırçoğu on dakıka ıçınde oluyordu Tabıı boyle bır olum, ozellıkle antık çağlarda bu ışın uzmanlarını pek tatmın etmedığı ıçın acıyı uzatacak teknıkler ge lıştırılmıştı örneğın kurbanın ayaklarını da ayaklarının normal hızasının bıraz uze rıne çakıyorlardı Bu durumda kurban nefes alabılmek ıçın ayaklarından da destek alıyordu fakat bunu yaparken daha da buyuk bır acı çekıyordu Ayakların da çakıldıgı bu ıkıncı durumda kurbanın olum nedenı genellıkle kalp krızı, kan kaybı, şok veya su kaybı oluyordu Sonuç olarak çarmıha germe olaylarında temel ölum nedenının solunum durması olduğunu soyleyebılırız, tabıı antık çağlarda bu ışın uzmanları kurbanların fecı şekıller de ölmelerıne neden olacak duzenlemelere gıdebılıyorlardı YANIT 2: Kılıselerde gördüğumuz haçlar aslında bu ış ıçın kullanılan çar mıhlara pek benzemıyorlar Gerçek çar mıhlar oldukça kuçuktu (bır ınsanın boyundan daha buyuk değıldıler) ve T şek lındeydıler, yanı kıhselerdekıler gıbı ust kı sımları yoktu Çarmıh yere yatırılırdı ve kurbanlar da bunun uzerıne yatırılarak çıvılenırlerdı Eller bıleklerden çıvılenırdı, bıleklerdekı kemıkler doku yırtılması nedenıyle kurbanın kolunun çıvıden kurtulması gıbı bır durumu engellerdı Bacaklar hafıf bukulu olurdu ve ayaklar bır tarafa bakardı Ikı ayak da tek çıvıyle Aşıl tendonunun arkasından topuklardan çıvılenırdı Butun bu ışlemler tamamlan Çarmıha gerilen insan neden ölür? İLGİNC SORULAR dıktan sonra çarmıh dık duruma getırılırdı Kurban bıleklerınden asılı bır şekılde oylece bırakılırdı Bu pozısyonda cığerlere kuvvet uygulandıgı ıçın nefes almak çok zor olurdu Ayaklardan destek alarak nefes almak mumkundu arna bu çok acı verıcı bır hareket olmasının yanı sıra çok da yorucuydu Bacaklar yoruldukça nefes almak zorlaşır ve ölum yavaş yavaş gelırdı SORU 2: Geçen kış, bahçemızde çok ılginç bir buz yapısıyla karşılaştık. Oldukça soğuk, sakın ve bulutsuz bır geceden sonra sabah saat 8.15'de bahçeye çıktım ve ıçı tamamen su dolu olarak bahçeye bıraktığımız kuçuk bır tabağın ıçınde tup benzeri bır yapıya sahıp bır buz kutlesı gordum. Tup şekhndekı bu duşey yapının kesıtı uçgen şeklındeydı ve alt kısmının ıçı oyuktu. Tup şekhndekı bu kısım tabaga yayılı kısımdan ayrı değıldı, aynı yapının parçalarıydılar. Bu buz kutlesının ıçınde oluştuğu tabak evden ıkı metre uzakta, açıklık bır yerde duruyordu, uzerıne doğru eğılmış ağaç benzeri herhangı bır şey de yoktu. Herhangı bır bocek veya hayvanın da olayla ılışkısı olduğunu gösteren bir kanıt yok. Sadece ruzgarla geldiğını tahmln ettiğim bir yaprak parçası tabağın ortasında duruyordu. Su dolu tabakta tüp benzeri buz nasıl olup? kaynaklanan basınç yuzeydekı buz tabakasını alttan zorlamaya başlar ve daha çok su donar Eğer bu basınç nedenıyle yuzeydekı buz tabakasında bır çatlak oluşursa, olu şan delıkten henuz donmamış olan bır mıktar su dışarı çıkar Eğer hava bırdenbıre soğumazsa çatlak donarak kapana na kadar dışarı çıkan bu su da donar Bu ışlem surerse fotoğraftakı gıbı bır buz kulesı oluşur Kulenın şeklı ve eğıklığı tamamen çatlağın özellıklerıyle ılıntılıdır Kulelerın kesıtlerı genellıkle daıre veya uçgen şeklındedır 20 santımetre uzunluğa erışen buz kulelerıyle karşılaşılmıştır Helezon şeklınde buz kulelerı de tespıt edılmıştır, 1991'de Yenı Zelanda'da gözlenen helezon şekhndekı bır buz kulesının 8 helısel donuş yaptığı tespıt edılmıştı Buz kulelerıne oldukça ender rastlanmasının nedenı çok ozel basınç şartları altında oluşabılmelerıdır Olayın mekanızmasını matematıksel olarak anlatan bır çok yayın vardır "Erkeklerın neden memelerı vardır ?" sorusunun yanıtında geçen bazı ıfadelere okurlarımızdan tepkı geldı Yanıtta bazı kromozomlarla ılgılı bır sınyal eksıklığı ıle bağlantılı olarak "defolu uretım olan dışıler" sözcuğu kullanılmıştır "Defolu" sözcuğunu ve olayın anlatılışını kadın okurlarımız ve dostlarımız eleştırdıler ve bunu cınsıyetlerıne yönelık çok olumsuz bır yakıştırma olarak algıladılar Insan evrımıyle veya ınsan evrımıyle bır şekılde doğrudan ılışkısı olan konularla ıl gılı populer yazılar yazarken bıle ınsanın dıkkatlı olması gerekıyor Işın ıçıne bır de cınsıyetler arasındakı fızyolojık farklılıklar eklendığınde konu öyle hassas bır hale gelıyor kı salt bıyolojı terımlerıyle konuyu tartışırken bıle, doğru sozcukler seçmelı ve seçılen sözcuklerın de toplumsal anlamlarla ve çagrışımlarla yüklu olmamasına dıkkat etmelı Bu soru yanıt, son anda dergımıze gırdı ıfade tarzı denetımımızden kaçtı Ancak konuyu yazan arkadaşımızın burada bır ard nıyetı olmadığını vurgulamak ısterız Konunun dıle getırılışınde tutulan yöntem yanlış bulunabılır Arkadaşımız, savunmasında şöyle dıyor "Embrıyo gelışımını endüstrı bandındakı bır ürOne benzettığınızde 'sınyalln gelmemesl' durumu, bır 'eksık' belırtıyor Bu, ınsanoglunun yeryuzundekı varlığını surdurebılmesı ıçın gereklı olan bır 'eksık' yanı olumlu bır eksık Bu noktada defo sözcuğu bunu vurgulamak ıçın kullanıldı Bır çok başka krıtere göre de erkekler 'defolu'dur " Tabıı, bu yetersızdır ve belkı de yanlış bır anlatım yontemıdır Kadınların veya dışı cınsın genetık olarak 'yaratılma' surecını erkeklerı referans alarak anlatmaktadır Buradan şu sonucu da çıkartabılırız Bılım dllı, araştırma sonuçlarının dıle dökülmesı, yorumlanması açıklanması, daha çok erkek egemen bır karakter taşıyor Bilimin bu özeilığının değışmesi de epey zaman alacağa benzer1 Okurlarımızdan yentden özur dılerız (cbt) AÇIKLAMA Kısacası, anladığım kadarıyla normal dışı hıçbir etki söz konusu değll. Bu durumu açıklayabılır mısınız? YANIT: Boyle buz kulelerının oluşmasının nedenı, suyun donarken genleşmesıdır Boyle bır tabağın ıçınde su soğuk bır ortamda ılk olarak yuzeylerden donmaya başlar ve ust yuzeyde de merkeze doğru buzdan bır derı oluşmaya başlar Yuzeydekı buz oluşumu basınç farklılaşmaları nedenıyle pek duzenlı olmaz ve bu da yuzeyın şeklını etkıler Ancak çok ozel meteorolojık şartlar altında dumduz bır buz tabakası oluşur Okurun belırttığı gıbı, kuçuk ve yuvarlak bır kabın ıçındekı suyun sınır bolgelerı donduktan sonra uygun şartlar sağlanırsa genleşmeden 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 yan ılk çalışmaları yapan, Alman gokbılımcı Yıllık 6 Cıltte çeşıtlı se beplerle oluşan kaşıntılı dokuntuler yapan hastalık Gereksız sus, gös tenş 7 Kalsıyum'un sımgesı Hastanelerde her hastanın gundelık ye mek ve ılacının yazıldığı kâğıt Vılayet 8 Içten, cana yakın 9 Pamuk keten veya ıpekten, seyrek dokunmuş, delıklı bır tur kumaş 10 1932 doğumlu, 1978 yılında profesör olan, Karatepe, Yesemek, Tılmenhöyuk Çatalhoyuk kazılarına katılan, Keban projesı kapsamında Elazıg Değırmentepe kazılarını da yoneten, Turk arkeoiog Bır gıda maddesı YUKARIDAN AŞAĞIYA: 1 1847 1930 yılları arasında yaşamış, ozellıkle kapıtalızm oncesı ekonomılerı ınceleyen ve ılkel ınsanın mubadeleden duyduğu hoşnut suzluğu vurgulayan ekonomıde tarıhsel evrımın uç aşamada gerçek leştığını gösteren bır yasa ortaya koyan Alman ıktısatçı, ısatıstıkçı ve toplumbılımcı 2 Buyuk erkek kardeş ağabey Otlar Bır tur cetvel 3 Voleybolda bır top karşılama bıçımı Gunahsız 4Dogal gumüş, kurşun ve antlmon sulfur Bir soru akı 6 Bal koymak Içln kullanılan kuçuk tekne Rusya'da eskı bır para 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 bırımı 6 Sövme, kufur etme Neodım'ın 1 N A S 1 R 1 H U S R E V sımgesı 7 Parıs'ın 2 M A E L A R A km kuzeyınde bır 2 A S 1 kantonun merkezı 8 3 F A R K A S B 0 L Y A I Almanya da bır kent 9 Astat ın sımgesı 4 I K A | L | A L | A R z Bır renklı televızyon sıstemı 10 Albumın 5 Z | L E | A N 0 R M A L le ılgılı albumıne 6 T I u R A | E L E J 1 benzeyen Indıyum un sımgesı 11 7 z A R 1 K A | K | M A S Karakterbılım 12 Bır E caz orkestrasında 8 L E A | T M A | K şarkı soyleyen sanat K A S A 9 U S K U R U • • SOLDAN SAĞA 1 1930 doğumlu dunyada ılk kalp naklı amelıya tından bır yıl sonra Turkıye de ılk kez bu uygulamayı başlatan yıne ılk kez, aort yayında doğuştan gelme bozuklukların cerrahı yontemle gıde rılmesını ve kalp atışlarındakı rıtm bozukluklarının cerrahı tedavısını de uygulayan Turk kalp cerrahı 2 Bır ılımı? Çeşıt 3 Ufalanabılen kı reçlı kayaçlara ozgıı toprak Yanardag puskurtusu 4 Etopya da bır ıl Uzerınde derı vb bır bant bulunan bır tur sandal 5 VVılhelm önadlı 1/9/ 1850 yılları arasında yaşamış Berlın de bır gozlemevı kuran Madler ıle bırlıkte Mars gezegenının bır harıtasının çıkartılmasını sağla 10 K 1 • T 1 T • hr • r R T M E K 457 10