Katalog

B İ L İ M KÜLTÜR Karlar ve ruzgarlar İstanbul iki mevsimi bir anda yaşayan bir kent. Bu mevsimler, lodos ve poyraz... Vehbi Belgil arlı havada uçaktan bakınca, kentleri karsız, kırları karlı görür, bu ayrıcalığın nedenini düşünursünüz. Evet, her yeri beyazlatan kar kentleri neden böyle bırakır? Normal kışlarda bu böyledir. Anormal soğuklarda kent de beyazlaşır. Ancak, buralarda kar kısa sürede erır... Evet, neden böyledir bu? Sorumuzu İstanbul'a gore yanıtlarsak öbür kentler için de fikir vermiş oluruz. 1 1927 sayımında nüfusumuz 13 mılyon küsur dolayında idı bütün Türkiye için. Istanbul'unki 800.000 dolayında idi. Bugün o zamanki toplam nüfus kadar insan yaşıyor kentimızde beş aşağı, beş yukan... Once bu kadar ınsanın vucut sıcaklığı var. Beş bin kilometre karelık bir alanda bu sıcaklığı pek duymayız. Ama, bir sinemada, kapalı bir salonda kaloriferler yanmasa bile halk sıcaktan bunalır. Otobüslerde de öyledır. Gençler, ilk ış, pencereleri ya açar, ya aralar. 2 Kışın, her evde ateş yanar. Bunu dört milyon ton saysak işin önemi ortaya çıkar. Bu kadar kömürden çıkan sıcaklık havayı ısıtıyor. 3 Bu arada, fabrıkalar, imalathaneler, atölyeler de yakıt kullanıyor. Isınmak için olmasa bile üretmek İçin. 4 Motoriu taşıtların egzoz gazları, uçakların, vapurların, trenlerinkı ıle'birlikte, büyük, hatta tehlikeli düzeylere ulaşıyor. 5 Bütün İstanbul'un günlük elektrik tüketimi ne kadar? Fabrıkalarda, binalarda, araçlarda, elektrıkii ev aletlerinde? 6 İstanbul rüzgâriarın, fırtınalann harmanlandırdığı bir yer. Kuzey rüzgârlarına her zaman açık. Kent dümdüz olsaydı bu rüzgâr, sıcaklıklan alır gotürürdü. Ama öyle olmuyor. Kentımiz binayoğun bir yer. Esintiler, bu binaların arasından kendilerine yol ararken ister istemez ısınıyor ve ısınmış halde göğe yükseliyor. 7 İstanbul en kötü günlerinde bile güneş alan bir kent. Güneşin sıcaklığını akşama kadar yutan binalar gece bunu dışan verir, yalnız gece değil gündüz de. 8 Istanbulumuzun bir de lodosu var. En soğuk havada birden esen lodos pencereleri açtırır, balkonlardaki çamaşırları kâğıt gibi kurutur. Bu yüzden, Istanbullular, kentin dört değil iki mevsimi olduğunu söyler: Poyraz ve lodos. Damların, yolların karla kaplı olduğu bir zamanda birden esen bir lodos ne kar bırakır, ne buz... Sokaklar vıcık vıcık çamur deryasına döner. Ancak, bu çamurun kuruması da en çok bir gun alır. 9 Kentimizin bir kıyı kentı olması havasının ısınmasında rol oynar. Güneşin sıcaklığı, batması ıle biter. Fakat. akşama kadar sıcaklığı içen denız bunu hemen yitirmez; yavaş yavaş salıverir. Ve bütün bu nedenleıie Istanbul'da kann sadece yağışı zevk verir. Kar, bir yandan yağarken bir yandan erir. Sözlerımden, Istanbul'a ve İstanbul gibı büyük kentlere kar yağmadığı anlamı çıkarılmamalı. 1928 kışını çok lyı anımsıyorum. Kürediğimız karlar bir gun sonra yine örterdi yerlerı, doldururdu kuytuları. Tuna'da dinamitle patlatılan buz parçaları İstanbul Boğazı'nı köprüye çevırmişti. Kıyıdan kıyıya yürüyerek geçenlerin resimleri yer alıyordu gazetelerde. Başka bir "kara kışı" da Cenap Şehabettin'in vefatı gunü 13 Şubat 1937'de yaşamıştık. Kum rüzgârı gibi ınsanı boğan toz şeklinde bir kar müthiş bir fırtına ile yağıyordu. Okullar hemen tatil edildi: Hocalann, öğrencilerın bir an önce evlerıne gidebılmesı için. Dilimıze en güzel kar şiirini kazandıran üstat, karlı bir günde gitmiştı. Ama, onun şıınndeki kar, özlemini çektiğı bir kar değildi. "Elhan'ı Şita"nın karı / / şöyle bir kardı (günümüz diliyle): "Bir beyaz titreyiş, dumanlı uçuş/ Eşinı bulamayan bir kuş/ Gıbı kar/ Geçen ılkbahar günlerinı arar/ Ey kalplerin delıce şarkıları/ Ey güvercinlerin otuşmelerı/ O baharın bu işte sonrası/ Kapladı bir derin sessızlığe yeri/ Karlar, gözyuzünden duşer düşer ağlar." K Anormal kışlar Her yerın kışında olduğu gıbı İstanbul'un kışında da kendıne ozgü özellıkler vardır: Hıçbir mevsim hemen gelmez, hemen gıtmez. Bunu ıfade ıçın şu kullanılır kentimızde: "Benzeye benzeye yaz, benzeye benzeye kış gelır." Başka bir söz şudur: "Is'anbul'un kışı sona kalır." Bu son" da genellıkle mart ayıdır: İşte artık yaz geldı dedığınız anda kış birden gerı gelır, ağaçlar aldanır, soğuk algınlıkları başlar. Fikret "Mart"ında bunu şöyle söyler: "Donmuş bakışlarıyla o, soğuk yuzüyle kış/ Ayrılmak istiyor, fakat ayrılmıyor gıbı/ örter, açar bakar, gene örter bulutları/ Bırçok surer bu kararsızlık. bu nazlanış." istanbul'un mevsimleri Sürekli nehirlep, sağanak nehirleri Jeoloji uzmanlarına göre, sağanak nehirleri sürekli nehirlerden daha çok tortu taşıyormuş: 400 kez daha çok. Israıl'ın Negev çol bölgesı Ben Gurıon Unıversıtesı'nden Jaonathan Laronne ıle Loughborough Teknolojı Unıversıtesı'nden lan Rold. Negev Çolu'ndekı ıkı sağanak nehrının 3urukledığı tortuları sureklı nehırierın surukledıklerı tortularla karşılaştırmış ve bu hukme varmışlar. Baraj ve bent yapmadan önce akar suyun sanıyede, saatte taşıdığı suyun mıktarı ölçülur: Tortu mıktarı ıle bııiıkte. Su, yapılacak setın sağlamlığını, tortu ıse ömrünu belirler. Kaç yılda dolacak baraj? Sağanak nehırlerınde "su ve tortu" mıktarını bellrleyecek bılgılerı toplamak yakın zamana kadar guçtu. Falan dağda, ovada, bırdenbıre yağan bir yağmurun nesını olçeceksınız? Slz gıdınceye kadar olan olmuş, bıten bıtmıştır. Kararlamadan bir hesap, her şeyı altust eder. Sız bir kılo tortu beklerken birden 400 kılo tortunun bırıkmesı bendı de, barajı da yıkar ve bunların arkasındakı köyler buyuk baskınlar altında kalır. dağda müthiş bir sağanağın suları Içışlerı Bakanlığı'nca haber alınmış, Mamak tlçe başkanlığına bıldırılmıştı. Nahıye muduru derhal hoparlörle durumu halka bıldırerek halkın tepelere doğru kaçmasını ıstemıştı. Oysa o gun Mamak'ta, çok az görulen parlak bir hava vardı. Tabıı, mudurun uyarılarına kımse kulak asmadı Ama yarım saat sonra gelen azgın sular Mamak'ı tam bir harabeye çevırmış, can, mal ve hayvan kaybına yol açmıştı. Ben, bundan yola çıkarak dağlara su kollama ıstasyonları kurulmasını önermıyorum. On ıncelemelerın önemını vurgulamak ıstıyomuş...Bu taşıma gucune can mı dayanır? fkı profesör. dunya nehırlerınde uygulanmış formullere gore yapılan tortu bırıkım tahmınlerının yenıden gozden geçırılmelerını ılerı suruyorlar Indus Nehn'ndekı Tarbella 3arajı'nın hesapları ıle Colorado'dakı Hoover Barajı'nın Mead baraj gölu hesaplarının yanlış yapıldığı söylenmektedır. Çunku bu göle su getıren kollardan kımılerı sağanak bölgelerınden geçmektedır. Burada bızım ıçın alınacak dersler çok Bırçok gencımız buluş yapmak ıçın konu anyor. Oysa konu. ulkemızın gerçeklerının ıncelenmesı. Bılım bunlardan çıkıyor. Fransız Pasteur, Alman Koch, en guzel ıkı ornek. Bunlar, en buyuk buluşlarını, kendılerınden ıstenen çözumlere göre yapmışlardı. Günümuzun en önemlı "bılımler ustu bılımi" Sıbernetık de öyle bulunmamış mı idı? Israıllı ıkı profesorun yaptığı ne? Kendı ulkelennın 3ağanak nehırlerını ıncelemek ıçin yenı bir araç buluyorlar. sonra da başka yerlerdekı hesaplamaların yanlışlığını ortaya çıkarıyorlar.. Bız ıse hep model arama peşındeyız. Osmanlı dönemınde modelı Arabıstan'da, Kuran'da aradık. Sonra Fransa'da, Almanya'da, Ingıltere'de, Amerıka'da, şımdı ıse Japonya'da arıyoruz. Boyle model aramanın sonu gelmeyecek mı? Model ılle de fena değil. Ama, başka bir ulkenın kendı gerçeklerıne göre yarattığı model çok kez bıze uymuyor... Ama asıl tehlıkelısı, şımdı de. modelı 1500 yıl oncesınden çıkarma çabaları. Ama gerekli Ama orta Anadolumuz gibi, Israıl gıbı, Arabıstan çöllerı gıbı yerlerde gökten duşecek tek bir damlaya bile gereksınme vardır. Bu nedenle, Buralarda yapılacak barajlar ıçın su ve tortu mıktarlarının belırlenmesı yaşamsal onem taşır. 2025 yıl kadar önceydı galıba. Elma Mamak'takı gıbı bir olay 5060 yılda bir görulur. Ama, sağanaklarla geçıcı nehırlerın oluştuğu yerter bellıdır. İşte böyle yerlerdekı su ve tortu ölçumlerı ıçın, adlarını yazdığımız ıkı uzman Negev Çolü'nun yakınındakı Nahal Eshtemoa ve Nahal Yatır vadılerındekı sel (veya sağanak) yataklarındakı ölçümler ıçın bir alet yapmışlar, adını "bırchbeck" koymuşlar. Bununla tortu ve su mıktarlarını ınsansız ölçuyorlarmış. Ikı bılgın, bu yenı aletle buldukları bılgılerı Amerıka'nın Oregon eyaletındekı Oak Creek nehrının tortuları ıle karşılaştırmışlar ve görmuşler kı Negev'dekı Yatır sağanak nehnnın tortu taşıma gucu Oak Creek'ınden bir mılyon kez daha fazla ımış. Normal akışta böyle bir taşıma gucu aşırı hallerde 100 kat artıyor Yeni bir ölçü aracı 47073