Katalog

YAŞAM Günlük hayatımızı biyoritm mi belirliyor? İnsanın hayat akışını doğuştan itibaren işlemeye başlayan fiziksel, heyecansal ve zihinsel devreler mi belirliyor? "Eşref" ve "eşşek" saatlerimiz, biyoritmin döngüsünün bir sonucu mu? Popüler biyoritim teorisinin eleştirisi Muzaffer Çetıngüç* I. Biyoritim bilimi Ayın, guneşın, yıldızların ve ozellıkle dunyanın şaşmaz bır duzen ıçıde mılyonlarca yıldır suregelen rıtmık devınımlerının tum canlıları etkıledığı bılınmektedır Gecegunduz, yazkış, medcezır gıbı perıyodık fiziksel değışımler canlıların belleklerıne ışlenerek bıyolojık rıtımler oluşturmuştur Dunyada bılınen tum canlıların yaşamlarında bır rıtmısıte vardır, ntım evrenın kuralıdır (11) Bu rıtmık duzenı ınceleyen bılım, kronobiyolojt ve biyoritim bilimi'dır ve Turkçe de uyumbilim oiarak karşılık bulmaktadır (2) Suresı bır gunden uzun olan bıyorıtımler ınfradıan, bır gun olanlar sırkadıan, bır gun ıçındekı kısa surelı rıtımler ıse, supradıan rıtım olarak adlandırılırlar Bahama adaları çevresındekı denızlerde yaşayan bır tur ateşboceğı, kesın olarak sadece mehtapsız gecelerde ışıklı bır sıvı ıçındekı yumurtalarını su yuzeyıne bırakırlar Krıstof Kolomb'un Amerıka seferınde gerı donmek ıçın ısyan çıkaran denızcılerı kıyıya yaklaştıkları sanısını vererek ısyandan vazgeçırmıştır Sadece dolunaylı gecelerde ışıklı şışme davranışı gosteren denız kestanelerını ıse ılk kez Arısto gozlemlemış ve buna sonradan "Aristo Feneri" denılmıştır (12) Doğadakı fiziksel rıtımlerle senkron gıden bıyolo|ik rıtımlere ınsanlar dunyasından bır ornek gene dolunay zamanlarından verılebılır Bu gunlerde erotıkromantık duygularda kabarma olduğu, boyle kışılere "aysar" (loony, lunatic, moonstruck) denıldığı bılınır (Necatı Cumah'nın, "Ay Buyurken Uyuyamam" oykulerı ) Başka bır ornek de, folklorık kulturde "sam yeli, patlıcan sıcaklan" denen zamanlarda, bazı ınsanların huysuzlaşmaları, hatta çılgınlaşmalan olgusudur Depresyon ıse sonbaharkış hastalığıdır Uyuma, yeme ve tuvalet ıhtıyaçlarının bıle belırlı zamanlarda hıssedılerek, sankı bıyolojık bır saate gore duzenlendığı farkedılebılır Hayvanlar dunyasında da, kış uykusuna yatma, goç etme, çıftleşme gıbı davranışlarda perıyodısıte gozlenmektedır Işte bu tur rıtmjk davranışların bılımsel açıklamalarının yapılabılmesı ıçın ılk kez 1792'de Fransız DeMarian ve 1832'de DeCandella, kustumotu ve başka bıtkılerde, 196^de Munıh'te Aschoff ve Wever yer altında ışık ızolasyonuna tabı tutulan gonullu ınsanlarda araştırmalar yapmışlardır Işık uyaranından yalıtılmış kustumotu bıtkısının (mımosa padıca) yapraklarının açılıp kapanma salınımlarına aydınlıkkaranlık perıyodısıtesı yokken de devam ettığı, mağara ve laboratuvar gıbı sabıt ışıklı veya ışıksız ortamlarda, ınsanların gunluk (sırkadıen) rıtmlerının bazı araştırmalarda 25 saate, başka araştırmalarda ıse 48 saate kadar uzadığı, bazı manuplasyonlarla bunun 18 saate kadar ındırılebıleceğı anlaşılmıştır (11,13) Insanlarda gunluk rıtımlerı başlatan en onemlı uyaran ışıktır "Lightactive ve diurnal" varlıklar olan ınsanlarda, goze gelen ışık, retinaoptik sinirgorsel kortekshipotalamushipofız yolunu ızleyerek, melatonin salgısını azaltmakta ve serotonın'i arttırmakta; sonra da tıroıt, surrenal ve seksuel hormon salgıları çoğalarak sıstemın ışleyışı hızlanmaktadır Vucut ısısı yukselır, bobrek ve sındırım sıstemı çalışması ıle hucre bolunmesı hız kazanır Uyku perıyodunda ıse nabız ve solunum sayısı, metabolızma, ısı ve kan ostazıs'ı korumak amacına yonelıktır Ama her rıtmık devınımde olduğu gıbı, sıstemın zayıf kaldığı devreler de olabılır ve bu zamanlara rast gelen bozukluklar rıtım gıbı görunebılır örneğın, REM uykusu sabaha karşı yoğunlaşıp otonomik fırtına yaratıyor veya pıhtılaşmanın artıyor oluşu, belkı bazı rısklı kışılerde kalp krizlerinin bu saatlerde sıklaşmasına neden olmaktadır Keza dolunaylı gecelerde ne olduğu bılınmese de, testosteron ve gonadopropın hormonlarının ekım ayında en çok salgılanması, bu ayda cınsel aktıvıte artışı yapıyor olmalıdır Spontan doğumlar sabah, astım nobetleri gece daha çok oluşur Intıharlar sabaha karşı sıktır, diş ağrıları akşama doğru artar, alerjik bunyesı olanlarda polenler gece, penısılın ve hayvan tuylerı akşam saatlerinde en çok tepkı yapar Aynı doz antıstamınık ılaç sabah alındığında 15 saat, gece alındığında ıse 8 saat etkılı Uyku olur Keza, sabah alınan aspirin kanda daha uzun sure kalır Alkolun kana en yuksek oranda karıştığı saatler de, sabahoğle arasıdır Karacığer hucre mıtozu sabah, kornea epıtel mıtozu ıse gece saatlerinde pık yapar (2,6,10) Butun bu bılgıler, hangı operasyonun veya hangı ılaç tedavısının gunun hangı saatlerinde uygulanırsa daha etkılı olacağıyla llgılenen kronofarmakoloji bılımınin konusudur Biyoritim, bilim mi? Uyku 9 12 15 18 21 24 3 6 ıdrenalın baden sıcaklığı Nornıal Bıyolojlk Rıtmler 9 12 15 18 21 24 3 6 9 24 »ut > Şekll 1 basıncı duşer Bu rıtım, kan adrenalın duzeyıyle ılgılı ve paraleldır (1,11,12) Strobel'ın ruhsalbedensel değışıklıklerın 24 saat ıçındekı seyrını takıp ıçın hazırladığı "psikofizyolojık gunluk" ıle Kan elektrolıtlerı, sedım, hormonlar, EEG EKG tansıyon, vucut ısısı, alerjık tepkıler, hatta damak zevkı ve saat tahmın yeteneğının bıle gun ıçındekı dalgalanmaları ve rıtmı araştırılmıştır (6) Butun bu sıstemlerın bır senfonı ahengı ıçınde ve rıtmık ışleyışı, temelde home Biyoritim bılımınin pratıktekı dığer ıkı önemlı uygulama alartı da, vardlyalı çalışan kışılerın uykuuyanıklık perıyodlarının yer değıştırmesıne bağlı performans kayıpları ıle, kıtalararası uçuşlar yapan uçuş murettebatı ve yolcuların maruz kaldığı jetlag sendromu'dur (1,3,5) II. Popüler biyoritim teorisi Bu teorı ınsanlara "en yüksek potansiyele erişmek için günlük rehber" sunmakta, hangı gunlerde fiziksel (spor, seks, araba surme, becerı), hangı gun lerde duygusal (aşk, cazıbe, huzur, mutluluk, uyum) ve hangı gunlerde de zihinsel (dıkkat, bellek, öğrenme, sınav başarısı) etkınlıklerı tyı veya kotu olacağını basıt bır hesaplama yontemıyle gozler onune sermektedır Bu ışlem, kâğıt kalem ıle 510 dakıka, bılgısayar ıle 510 sanıye surer ABD'de genel yerlerde kurulu biokalkülatör makınalarından veya Japonlar'ın kolsaatlerıne sığdırdıkları programlardan bıle bu grafıkler kolayca elde edılebılmektedır Muazzam bır sıstem olan ınsan sınır sıstemının ışleyışıne aıt sonuçları böylesıne basıtçe formule etmek, hem ılgınç ve sıhırlı, hem de geleceöı merak etme duygulannı gıdıklayıcıdır Orneğın bu yöntemle bır futbol takımında, hangı oyunculann hangı gun daha formda olup,, bırbırlerıyle de uyumlu olup olmayacakları belırlenebilmektedır Basında çıkan ve kaynak bıldırilmeyen yazılardan öğrendığımıze gore, bazı ulkelerdekı hastaneler operatorlerını belırlı gunlerde amelıyata sokmamakta, bazı uçak şırketlen de pılotlarını biyoritim bakımından krıtık gunlerınde uçurmamaktadırlar Bu ulkelerın bu bırımlerınde çalışan arkadaşlarımız böyle kısıtlamalardan haberdar değıllerdır ama, bu mınval uzre yayınlar da devam etmektedır Ilk kez Vıyana Unıversıtesı'nden Dr. H. Svvoboda ve Berlın'den Dr. W. Fliess, daha sonra 1930'larda muhendıs ve matematıkçıler (Alman A Jıudt, Isvıçrelı H R Fruh, H Schwıng ) tarafından onerılen 3604