Katalog

ENERJİ Kömür, krallık tahtına yeniden oturabilir mi? Herkesin kızdığı ve lanetlediği kömürden, temiz yakıtlar ve kimyasal maddeler üretildiğini biliyor musunuz? Omer Kulelı K ömur yıtırdığı tahtına tekrar kavuşabılır mı, sorusunun yanıtı çabuk ve net Hayır, ama Bılıyorsunuz, kömur bır zamanlar sanayı devrimının, ınsan zekâsı ıle bırlıkte en buyuk ıtıcı/çekıcı gucu ıdı bu özellığı ıle de 18 ve 19 yuzyılın tartışılmaz enerjı kralı ıdı VVIIIIam Drake ın petrolu bulması .le tahtından ındi, hele hele doğaigaz gıbı herkosın kolayca benımseyebıldığı bır yakıtın bunun da ötesınde hıdrolık (su gucu) gıbı yenılenebılır kaynakların teknolojılerı gelıştıkçe sıralamada epeyce yer yıtırdı ustelık bır de çevre kırlılığıne olan katkıları gunbegun ortaya çıktıkça yıldızı lyıce söndu Aman suçlamalara dıkkat! Bılımsel ve ekonomık değerlendırmelere daha da çok dıkkat lutfenl Kömur, gunumuzde hâlâ dunya enerji tuketımının % 28'ını sağlıyor, ustelık bılinen rezervlerı de petrol gıbı 5070 yıllarla değıl 250300 yıl ıle ölçuluyor Gelın, sız bu eskı velınımetı hor görmeyın onu tanıyın Sıze zararı yok, ustelık bu ulkede sızın çocuklarınızın gelecektekı en önemlı fosıl yakıtı o olabılır ve de onları hıç kımselere muhtaç etmeksızın yaşatabılır 1970'lerde artan petrol fıyatları yenl enerjl kaynaklarına olan ılgıyı çok arttırdı Bu dönemde en çok araştırılan enerji kaynağı ıse kömurdu Mevcut kömür kullaııım bıçımlerının daha ekonomlk olması ıçın çaba gösterılırken asıl ılgı, ıkıncı nesıl dönuştürme sureçlerı ıle kömürden temiz yakıtlar ve kimyasal maddelcr üretimlnde yoğunlaştı Kömurun yakıt özellıklerı hakkında herkesin bıraz bikjısı var, ancak kömurun ışlenerek çevreye daha az zarar veren temlz yakıtlara ya da çogunlukla petrolden elde edılen kimyasal maddelere dönuştürulmesı, çoğumuzun pek farkında olmadığı bır olay Oysa kömürden başlayarak çok değışık sentezlerle pek çok kimyasal maddelere geçış, kımyanın gerçek anlamda sanayı olmasına yol açmıştır 19 yuzyılın kömür kimyasını bugun aynen yıneleme olanağı yok çunkü ekonomik değıl Şu anda da yerını buyuk ölçude petrokımyaya kaptırmıştır yakın gelecekte bıyoteknolojının de pek çok kimyasal maddeyı en uygun koşullarda uretmesı olasıdır Butun bunlara karşın sınaı kömur kımyası ölu değıldır ustelık geleceğın ciddı bır seçeneğı olarak bugun de önemli bır araştırma alanıdır Nedenlertnı sınai kımyanın tarıhıne kısa bır göz atarak ırdeleyelım mı' Unlu Alman kımyacısı Haber'ın 1908'dekı 'amonyak sentezı' herkese onemlı bır ılkeyı gostermıştı Pek çok kim yasal tepkıme yuksek basınçta daha hızlı oluşuyordu O yıllarda tüm Alman kımyacıları, Almanya'nın petrol dışalımını azaltmak ıçın seçenekler arıyordu Hannover'dekı Frıedrıch Bergıus da Haber'in yuksek basınç teknığının kömürü sıvilaştırmada da kullanılacağına, böylece elde edılecek sıvı urunlerin de petrolden yapılan akaryakıtlar yerine kullanılabıleceğıne ınanmıştı Kendısıne uygun bır yüksek basınç aygıtının yapılmasına ünıversıtenın butçesl elvermedığı ıçın aılesının varlığını da bu ışe yatırmak zorunda kaldı, sonunda basarıp 1913'te ılk kömur sıvılaştırma patentını aldı 1 Dunya Savaşı, onun araştırmalarını surdürmesını engelledı 1921'de ışe tekrar başlayabıldığınde yalnızca yüksek basınç ve sıcaklıkla bu ışın ekonomık ölçeklerde yapılamadığını çabuk gördu Yıne Haber'ı taklıt ettı, hem de ona destek veren LuJwıgshafen'dekı kımyacılarla bırlıkte Kömürün sıvılaşmasını arttırmak ve hızlandırmak ıçin katelızor denemeye başladılar Başka sentezlerde de denenmış olan molıbdenı bulmaları guç olmadı 700 atmosfer basınç al tında 450°C sıcaklıkta molıbden katalızörle yapılan sıvılaştırma denemelerı başarılı ıdı Çıkan sıvıların damıtılarak arıtılması sonunda oto yakıtı olarak kullanılabılen bır urun elde edıyorlardı 1927'de ılk kömur benzını ureten fabrıkanın kapasıtesı yılda 100 000 lıtre ıdı (Turkıye'nın bugunku benzın tuketiminın on bınde 3'u kadar) Ancak bu ılk adımla Almanya'nın II Dunya Savaşı'ndakı korkunç savaş makınesının de yurutucusu ortaya çıkmış oluyordu muştu (Turkıye'nın 1990 tuketımının 2 24 katıl) Bu bır rekordu Savaştan sonra fabrıkaların çoğu yıkılmıştı, kalanları da petrolün rekabetıne dayanamayıp çabuk kapandılar Fıscher Tropsch sentezı, Almanya'da bır devrım yaratıp sahneden çekılmışe benzese de durum hıç de öyle değıl Bu sentezın değışık bıçımlerı, daha çok oksıjenlı organık maddeleri uretmek ıçin hâlâ kullanılıyor Kömürce zengın Guney Afrıka'dakı SASOL tesislerlnde 1955'ten bu yana kömür, hava ve sudan yılda 2 1 milyon ton değişık hıdrokarbon ürünlerı elde edılıyor Halen dünyanın en büyuk kömür kımyasalları fabrıkası olan SASOL'da gunde 36 000 ton kömur, 36 tane gazlaştırıcıda önce gazlaştırılmakta, sonra da yaklaşık 2224 atmosfer basınç altında demır katalizörlerle sürüklenmelı ve sabrt yataklarda hidrokarbon sentezı yapılmaktadır Parafinler oıefınler, aromatlar, alkoller, aldehıtler ve ketonlardan oluşan ürunler ayrıldıktan sonra şehır gazından LPG'ye dek gazlar, benzın, mazot ve ağır yağ yakıtlara dek çeşıtlı akaryakıtlar, mumlar, katran ürünlerı, kukürt, amonyak ve çeşıtlı alkotler pıyasaya verılmektedır. SASOL, uzun yıllardır KÖmurden yakıttan farklı, daha değerlı kimyasal maddeler uretmek ısteyenlerın ve kömürden çevrc dostu temız gaz yakıtlar yapmak ıs'eyen bılım adamlarının en büyuk laboratuvarıdır Burada kazanılan deneyimler özellıkle 7O'lı yıllarda petrole acilen seçenek arayan Amerıkalılar tarafından âdeta yutulurcasına ögrenıldi Fıscher Tropsch sentezınin ekonomik olması buyuk ölçude kömurun fıyatına bağhdır Bu sentezın en önemlı ustünlüğü, tamamı kımya sanayıınde gırdi olarak kullanılan çok sayıda kimyasal maddenın de gaz ve sıvı yakıtlarla bırlikte üretılebılmesıdır Bu maddelerın hepsini de dışarıdan alan Turkıye gıbı bır ulkede acaba bu eskı senteze yenı bır gelecek yok mu? Hıç denenmedı kı bılelım Kömur teknolojısınde son yıllarda ağırlık, kömürden kimyasal maddeler uretimıne verılmıştır Ancak ar ge çalışmalanndan çabucak olgunlaşarak sıyrılıp gunluk yaşama geçenler yıne de kömur yakma teknolojilerı oimuştur Atmosfer basıncında ya da 1525 atm basınç altında akışkan yataklarda kıreç/dolomıt gıbı maddelerle bırlıkte yakılan bıtumlu kömurler ya da lınyıtler böylece ıçerdıklerı baş belasıkukurtun getırdığı sorunlardan buyuk ölçude kurtulabılmışlerdır Yeryuzundekı en buyuk çevre sorunlarından olan asıt yağmurlarını azaltan bu yakma teknığının 9O'lı yıllarda hızla yaygınlaşacağı şımdıden bellıdır Yeryüzünde oldukça adıl bıçımde dağılmış olan bu buyuk enerjı kaynağının çevreyı daha temiz tutarak, herkes tarafından daha uygun fıyatlarla kullanılabılmesının ne denlı önemlı bır şey olduğunu anlamak zor olmasa gerek Ustelık Türkıye'de kömurun amonyak uretımının önemlı bır gırdısı olduğunu, amonyaktan da yapay gubre yapıldığını, sızın de bu sabah yedığınız ekmekte c gubrenın de katkısının olduğunu sakın unutmayınl Sokakta görduğunuz bacadan çıkan ıslı duman sızı kızdırabılır, lınyıtlerımıze bırguzel kufur edebılırsınız, ama bır dakıka durup duşunun bakalım Sakın sız kömure değıl de aynadakı görüntünuze küfür edıyor olmayasınız? öyle ya, aynı kömuru Avrupalılar da yakıyor, Ruslar da Neden oralarda havalar temız de bızım buralarda değıl acaba? Insan zaman zaman zor soruları kendisıne de sormalı Uzaya giden kurbağalar bilimin hîzmetinde yılının aralık ayında uzaya gönderılen Japon kurbağalarından dördü bılimsel deneyler ıçın kullanılacak Bu kurbağalardan üçü, ılk uzay gazetecısı Toyohıro Akıyama ıle bırlıkte Sovyet uzay ıstasyonu Mır'e gıdıp gerı dönmüşlerdı Şu sıralarda ıse Fransa'dakı Rouen Unıversıtesı'nın Molekuler Endokrinolojı Laboratuvarı'ndan araştıtmacılar, uzaydakı yerçekımı yokluğunun kurbağaların kalplerınde ve beyınlerınde neuropeptlde salgısını etkıleyıp etkılemedığını ıncelemeye hazırlanıyorlar Kan basıncında önemlı bır rol oynadığı duşunulen neuropeptide, ınsanlarda bulunan ANF hormonuyla (atrıal netrıuretıc factor) benzerlıkler taşımaktadır 10 aralıkta dunyaya dönen Sovyet uzay aracındakı altı kurbağadan ıkısı Japonya^ ya gönderıldıkten sonra TV yıldızı oldu Japon TV ve radyo yayın sıstemı TBS, prog İklncl yöntem Aynı yıllarda Almanya'da kömür sıvılaştırmada İklncl bir yöntem daha gelıştırılıyordu Franz Flachcr va Hans Tropsch, bu kez kömürden üretılen su gazını (CO ı H2) yüksek basınçta demır ve kobalt katalizörlerle sıvı ürunlere dönüştürmeyı başarmışlardı (1922) Kömürün az olan hıdrojenını arttırmak ıçın su buharını kullanıyorlardı Ürünler a'asında benzının ve dızelın yanı sıra sanayıde gerek duyulan pek çok maddeler de vardı, örneğın sabun yapımır.da kullanılan yağ asltleıi, mumlar, yumusatıcılar, alkol ve aseton gıbı FıscherTropsch sentezı dıye bılinen bu ıkincı yöntem, kömuru faydalı sıvı ürunlere dönuşturmede Bergıus' unkınden daha kullanışlı ıdı !lk fabrıka Oberhausen'de 1934'te kurulduktan sonra Nazıler, sentez ve hıdrojenleme fabrıkaları olarak adlandırılan bu fabrıkalardan 17tanedahakurdular 1944'te kömürden yapılan benzın mıktarı 5 2 mılyon tonu bul 1990 rama katılan kurbağalar ve sunucu ıçın 5 mılyon sterlın ödedı Dığer dört kurbağa ıse bılımsel araştırmalarda denek olarak kullanılmak uzere Fransa'ya gönderıldı Yerçekımı eksıklığının kan dolaşımını ve hormon oranını etkıledığı bılınıyor Deneyler, kurbağalann vucutlarında ANF benzerı hormonun salgılanış bıçımınde değışıkler gosterırlerse, bılım adamları ınsan vucudundakı ANF'nın doğal ışlevıyle ılgılı onemlı bılgıler elde edebılecekler Daha once fareler uzerınde yapılan test ler, ANF'nın kan basıncını duşurerek ıdrarı ve sodyum salgılamasını arttırdığım orta ya koymuştu ancak bunun ınsan vucudu ıçın de geçerlı olduğunu gosteren hıçbır kanıt yoktu ABD'dekı ve Japonya'dakı la boıatuvarlar ANF'den yararlanara^ yuksök kan basıncını duşuren bır tedavı gelıştırmek ve ıdrar sökucu uretmek amacıyla klınık testlerı uygulamaya başladılar (a.h.) 20910