Katalog

T Ü R K Ç E V E B İ L İ M D İ L İ Bilimsel düşünce ve dil Dr. Cühlt Ardall Marmara Unlversıtesı Tıp Fak Oğr Uyesi < > llya Prıgogıne 1984 yılında yardım l=r rısı Isabelle Stengers ıle bırlıkte Bruk sel Okulu dıye anılan ve termodınamıgın ıkıncı ılkpsını kokunden sarsan fıkırlerını dçıHayan kıtdbını yayımladı Nobel odu lu kazandıran bu çdlısmalarında prıgogı ne entropı nın devamlı bır duzensızlık şeklındekı artımı ıle yaşamın mutlaka yok olmasının şart olmayacagını ve duzensız lıgın olu^turdugu (bıfurcatıon) kollara ayrılma noktalarından yenı duzenlı sıstem lerın gelışebıleceğını anlatır Evrenın bır vDk yerlerınde oldugu gıbı bıyolojık ve sos y al sıstemlpr ae açık sıstemler oldugu ıçın entropı paradıgmasının değısmesının mumkun oldugu fıkrı ^ayılırken bıyolojık sosyal ve ekonomık sıstem paradıgmalarının da yenı gelışmelere ve degışmelere yonelebıleceklerını yanı yenı paradıgma ların oluşacagını beklemek yanlış olmaz Gunumuzun Turkçosı bu son derecede soyut alanlarda verımlı çahşmalara yeteılı mıdır'? Yenı paradıgmalara uyum goste rebılecek mıdır 9 u makaleyı okuyup bıtırdıgınızde "Turk dılı çağdas bılımde yara tıcı bır duşunce ıcın yetersızdır nısı olu^muşsa bu yazının amaçladıqı şeyden farklıdır der dımızı lyı dnlatarnamışız anlamına gelır Ir delemek ıstedığımız XXI yuzyılagıderek ydklaştıgımız bır donemde Turkçenın gurıumuzdekı bilimsel duşunce ve bılım teorılerını anlamak ve anldtmak ıçın yeterlı bır dıl olup olmadıgı bu dılle bılımbel ye nı bır toorı yaratmanın mumkun olup ol madığıdır Burada otuzlu yıllardan bu ya na ve bılhassa altmışlı ve yetmışlı yıllar da yoğunlasan Turkçenın yenıden gelış tırılmesı ve ayıklanması Oz Turkçe nın yaratılması çabalarını (bunu doğuran (arklı etkenler bır yana) hatırlamakta fay davardır Dığer yandan De Gaulle'un polıtık ve aşırı mıllıyetçılık nedenlerı ıle Ingı lızcenın Fransızcaya gırmemesı ve gırmış olanların da ayıklanması ıçın ugraşılarını hatırlamak da kaçınılmaz olur Fransızca gıbı zengın bır dılı Ingılızcenın ıstılasından koruma çabaları hâlâ ancak umıtsızcc de vam etmektedır Bız dıldekı ozleştırme cabasının tar tışmasm yapmaktansa dıl ıle soyut du şunce arasındakı ılışkılerı ele alalım Or neÇın Turkçedekı "içim ıçıme sığmıyor" deyımının başka bır dıle aynı anlamda çevrılmesının mumkun olmadıgı soylenır Boyle bır ornek sayısız çoğaltılabılır Dı ğer yandan Blovvıng In The Wınd aolı şarkının karşıhgı bır gazetede Esen Ruzgârda ve Ruzgardakı Ses şeklın de Turkceye çevrılmıştı Bu anlamın blo wıng ın the wınd le alakası mechul Ya bancı bır dılden bır deyışı kendı dılınde ay nı anlamda ıfade edebılmek yetenegı ter cumeyı yapan kadar o dılın gucune bağ lıdır 1Bır başka ornek Relatıvlte terımı ıçın Turkçedegoslerılen karşılıklar arasın gorecılık kelımelerını bulursunuz Oysa bu kelımelenn herbırı ıle ayn anlaınlara gelen cumleler kurmak m nkundur Bu ornekler kavram kurma vo soyut duşun ce ıle dıl arasındakı kaçınılmaz ılışkıye ışa ret edıyor XXI yuzyıhn eşığındekı bilimsel Zeıtgeist (aşağı yukarı zamanın ruhu ve duşuncesı şeklınde Turkceye tercume edılebılır) kesınlık ve ındırgemecılıkten relatıvıte ve ve kuvanta ya kesınsızlığe ev'enın anlaşılması guç karışıklıklarından tanecıklere doğru bır hareket şeklınde ozetlenebılır Başlıca bilimsel paradıgmalar (model exemplar) * ıse kuvantum gerçe gı kııvantum nukanıgı aeıul relatıvıte le orısı ve bu ıkı teorının bagdastırılma ca baları ıle ılgılı teorıler Bıg Bang ın otesı 3 ve bu teorılerın getırdığı ınsan duşun cesının sormaktan kendını alamadığı Al lah kavramı ıle ılgılı sorular ve duşunce Sözcükgramerkavramduygu kompleksi ve zenginliği, soyut düşünce kapasitesinin derecesini belirler. İnsan zekâsının teori yaratma yeteneği, o zekânın kullandığı dilin zenginliği ile doğru orantılıdır. mesı ve gelecpktekı soyut dusunme ka pasıtesı derecesının tayınınde onemlı ro lu vardır Konuşma (dıl) gucu çocuğun ıçınde bulunduğu kultur ıle bu kulturun ya rattıgı bılgı ve teknolojı aıasında bagıntı kurmasını sağlar Çocugun bu erken buyume evresınde gramerlı konuşabılmesı bu soyutlamayı yaprnası bır mucızedır ha la çozulememış bır bılmece bır sırdır Bununla beraber prelınguıstık gelışme donemınde sozsuz (nomverbal) yollarla ıletışım ve anlaşma faalıyetlerının genler dekı dıl kodunu çozmede ınl oynadıklaıı nı kabul etmek gerekıyor Cocuk gelıstık ce kelıme hazınesı ve gramerlı konuşma yetenegı artarken aynı zamanda her kplıme deyım ve cumle ıçın sımgeler ve hayaller (ımages) gelıştırır Kavramlar ve ^o yutlama yeteneklerı ruhsal yapıdakı bu ha yaller ve sımgelerle yakından ılgılıdır Kav ramlar soyutlamalar hayaller ve sımge ler ayrıca herbırı kendıne ozgu yaşantıla ra bacjlı duygularla da yukludurler Işte bu kelıme gramer kavram duygu kompleksi ve zenginliği soyut duşunce kapasitesinin derecesini tayın eder ve metan ıçerıyordu oksıjen ıse hıç yok tu Klorofıl bıtkıler atmosıerı oksıjen yo nunden zengınleştırmıştır Fotosentez ıle karbonık gazı Guneş enerjısı yardımıyla organık bıleşımlere donuştururler, bu tepkımenın sonucunda oksıjen kalır Bu oksıjen uretımı yalnızca yuzlerce mılyon yıldır gerçekleşmektedır Atmosferde oksı jenın de varolmasıyla gezegenımızın olu şum oykusu sonuçlanmaktadır Yer oluş muştur Scieace at Vie Turkçenin gucu ne kadar? Cevdp aradıgımız soru Turkçenın bu tPorılerı yeterı kadar duşunup yaratmaya hatta bu teonlerı anlamaya yeterlı kudrette olup olmadıgıdır Şımdıye kadar oldugu gı bı bu teorıleıı yaratmak ya da gelıştırmek ıçın Alman Fransız Hıntlı Ingılı? Amerıkan Italyan veya Rus olarak dog mak ya da o dıllerle buyumek egıtım yap mak mı gerekecek? ( Hıntlı den bu ulke ÖP yetışen ve modern matematığe oldu gu kadar relatıvıte ve kuvantum mekanıgı loorılerıne de buyuk katkılarda bulunan seckın duşunurlerı kastedıyoruz ) Hepbi de doguştan ıtıbaren Ingılızce ıle egıtılmış lerdır Arap dusunurlerın de eskı Yunan ve Roma medenıyetlerı ıle XV ve XVI yuzyıllarda yenıden baslayan bilimsel du şunce ve gelışımı arasındakı yuzyılları azımsanamayacak derecede başarı ıle doldurdukları da bılınır Zekalı davıanısta kalıtımın bıyolojık kokenlerın ve ayrıca evrımın rolu derın ıse de davranısı kullanma kapasıtesınde ın sanın ıcat ettığı aletler ve teknolojıde esas rolu genler değıl ıcınde yetışılen eğıtılen kulturun kullanım tarzı rol oynar Medawar a göre kultur bır kez ortama yerle şınce ınsanın gelışmesı Darvvın ılkelerıne gore degıl Lamarck ılkelerıne gore olur kazanılmış karakterıstıkler kalıtıma geçer Geçiş donemi Orta Asya da başlayıp bugune gelen Turkçenın tarıhı gelışmesı hangı kulturle rın etkısınde hangı evrelen geçırmıs ne gıbı sosyal ya da polıtık etkılere maruz kal mıştır'? Turkçenın kelıme zenginliği olçut lerı nelerdır 9 Içınde geçırılen aegısık kul turlerın Turkçenın ve daha onemlı olarak bu dılı konuşan msanların soyutlama ve oğreme kapasıtelerıne etkılerı ne ve na sıl olmustur'? Kuvantum ve relatıvıte tPorılerının bu gune dek gelışmelerının gosterdığıne go re çagdaş bılım sevıyesındp E Kant ın a prıorı akılcı yanı tamamen soyut mate matık yaklaşımı ıle nerçegp ulaşılabılıyor Deneysel ıspatlar teknolojık yeteneksız lıkler sebebıyle bazen uzun yıllar bekle meyı gerektırıyor Belkı de bazı gerçekle rı deneylere sokmak bıle rnumkun olma yacak Gunumuzun Turkçesı genel relatıvıte teorislni ya da Kopenhag Yorumunu (Tanecığın yennı ve hızlanma suratını aynı anda olçmeye ımkân yoktur W Heı senberg Tanecığı aynı zamanda hem ta necık hem de dalga olarak gozlemek mumkun değıldırN Bohr yanı Belırsızlık ve Tamamlayıcılık prensıplerı) (Kuvantum gerçeğı bır bakıtna gozlemcıye bağımlıdır) gelıştırme soyutlamasına ve nıhayet bu yorumun son zamanlarda karşılaştığı tenkıtlerı duşunmeye ve gelıştırmeye yeter mıydı'? Ya entropı kavramının en son gelışen Duzensızlıkten Duzenlığe şeklınde da ' ılışkınlık, gorelı, bagıntıcılık j | I Süt çocukları ve dil Sut çocukları uzermde son yıllarda ya pılan yoğun araştırma ve gozlemlerın ge tırdığı bazı kesın sonuçlara göre konuş manın başlamasından oncekı 18 aylık devrede bebekte oluşan algılar beceııler ve problem çozme yeteneklerı çocuğu belırlı bır kulture ve dıl gelışmesıne yo neltırler Gelışon dılın ıse zekânın gelış > j namıştı Katı kısmı 400 km kalınlığında ergıma mgma okyanusu yennı katı bır mantoya bıraktı itnt oluştu { ı Devamı 6 Sayfada