Katalog

Bİ L İ M TARİHİ ulaşmayan tek unsurlu elektronlardır LEP'ın seçımınde temızlık enerjıden baskın çıkmıştır 27 km'lık halkada, buyukluğuyle azalan elektrık ve artan ınşaat harcamalarında (yaklaşık 300 mılyar TL) bır bağdaşma sağlanmıştır Aynı seçeneklerle (proton ya da elektron) karşılaşan Almanlar uçuncu bıf yönteme yoneldıler Protonlara karşı elektronlar Hamburg'ta ınşa edılen HERA çarpıştırıcısı, turunde tek olacak 7 km'lık halkasında 30 GeV'lık elektronlarla 800 GeV'lık protonlar karşılaşacak ve boylece elektronkuark ılışkısı ızlenebılecek SPS, LEP ve HERA'yla bırhkte, Avrupa bır protonantıproton, bır elektronpozrtron ve bır de elektronproton çarpıştırıcısına sahıp olacak Tarihten bir kesit Islam Astronomisi İslam dünyasının astronomi bilimine etklsi büyük olmuştur. Bugün, bütün dünyada kullanılan Algol, Antares, Aldebaran, Adhara, Alphard gibi parlak yıldızların isimleri Arapçadır. Zenit, nadir, azlmut gibi astronomik terimlerin birçoğu da İslam kaynaklıdır. Doç. Dr. Osman Demircan kullanmışlardır Bu takvım İslam peygamberı Muhammed'ın Mekke'den Medıne'ye göç tarıhınden başlatılmıştır Yıldızların Yunanlılarda kabul edıldığı gıbı Saturn dışında bır kurenın uzerınde olduğu ınancından şuphe edılmış, onların çok daha uzakta uzaya yayılmış buyuk cısımler olduğuna ınanılonıstır İslam dünyasının astronomıye en onemlı katkısı ılk kez modern anlamda gozlemevlerının kurulmuş olmasıdır Batı dunyasında hıç sözu edılmeyen bu gelışme aslında çok onemlıdır Eskı Yunanlılar astronomik bılgıyı yenı gözlemlere gereksınme duymadan felsefı yollarla gelıştırmeye çalışırken İslam ulkelerınde gozlem yapmanın onemı kavranmış, bu amaçla buyuk gozlemevlerı kurulmuştur Bu gözlemevlerınde yenı aletler gelıştırılmış, çok sayıda astronom yetıştırılmıştır Ilk kez İslam ulkelerınde 7 yy'da kurulmaya başlayan gozlemevlerının onemı ve sayısı o gunden bu yana gıttıkçe artmaktadır Bağdat'ta 5 Abbası nalıfesı Harun elResld (763809) zamanında gelışmeye başlayan gözlemsel astronomi 7 halıfe ElMamun (813833) zamamnda daha da fazla destek görmuştur Dönemın buyuk astronomu ElBattani (858929) 20 yaşından başlayarak çok duyarlı gözlemler yapmıştır Bu gözlemlerle Guneş'ın görunur hareketındekı duzensızlıklerı ıncelemış, duğumler noktasının 100 yılda 54 5" kaydığını gostermış ve tulumun ekvator duzlemıyle 23° 35lık bır açı yaptığını olçmuştur 880881 ekınoksuna göre bır yılkatoloğu hazırlamış ve Yıldızlar Bılımıadlı bırde kıtap yayımlanmıştır Bu kitap sonradan 12 yy'da Latınce ve Ispanyolca'ya çevrılmıştır 10 ve 11 yy'larda unlu olan dığer ıkı islam astronomundan ElSufi Şlraz da, ElBiruni ıle Mezopotamya'da yaşamıştır 1260 yılında Hulagu Han'ın desteğıyle Nasır ElDın tarafından kurulup çalıştırılan Marâga gözlemevının unu ingıltere'den Çın'e kadar yayılmıştır Nasir ElDln'ın 1274'te olumunden sonra oğlu tarafından yönetılen ve çok sayıda astronomu barındıran Marâga gozlemevı 50 yıl kadar aktıf olarak çalıştırılmıştır 1300 yılında Marâga gözlemevını görup ınceleyen ilhanlı hukumdarı Gazan Han (12951304) Tebrız yakınlarında kendısıne bır turbeyle beraber camı, medrese, mısafırhane, ıdare bınalan, hamam ve bır de gozlemevı yaptırmıştır Gâzân Han Gözlemevı'nın butun gıderlerı vaktf gelırlerıyle karşılanıyordu Gâzân Han bu gozlemevınde Guneş gözlemlerı ıçın yarım kure seklınde yenı bır gözlem aletı gehştırmış ve kullanmıştır Vakıf gelırlerıyle resmı olarak lyı planlanmış bır astronomi öğretımı de surduruluyordu 15. yy'nın başlannda Marâga ABD'nin yarıştaki yeri Geçen on yıl ıçınde, Avrupa'ya 300 fızıkçı gonderıp SPS'nın çalışmalarını ıncelettıren ABD, yuksek enerjı fızığı alanında da ustunluk sağlamaya çalışıyor Chıcago Fermılab'takı Teratron adlı 7 km'lık halka SPS'yı karşılarken, kısa surede, elektronpozıtron çarpışmaları ıçın Kalıfornıya'da 3 km'lık doğrusal hızlandırıcıçarpıştırıcı SLC'nın ınşası tamamlanıyor Teratron, adını, protonları 1000 GeVye (1 teraelektronvolt 1 TeV) kadar hızlandırmasından alıyor 86'nın Ekım ayında 800 GeV'lık protonantıproton demetlerını çarpıştıran ve 1,6 TeV'lık enerjının serbest kalmasını saglayan Teratron'un bırkaç ay ıçınde 1000 GeV'ye ulaştırılması amaçlanıyor CERN'de zayıf bozonlann bulunuşuyla SPS'nın zafer dönemını yaşaraası ve yuksek enerjı alanında ustunluğunu kabul ettırmesı, Amerıkalıları lıderlığı yenıden ele geçırmek ıçın buyuk bır proje gelıştırmeye yönelttı 20 TeV'lık demetler sunabılecek olan hızlandırıcıçarpıştırıcı 100 km'lık halka, SSC (super ıletkensüper çarpıştırıcı) "Desertron" olarak adlandırıldı, çunku bu buyuklukte bır yapı ancak bır çolde ınşa edılebılır (desert çöl) SSC'nın önunde teknolojık hıçbır engel yok, tek sorun ekonomık Bu da ocak ayında anlaşıldı Reagan 4 trılyon TL'lık butçeyı onayladı Buna karşın Avrupalıların da buyuk bır proton çarpıştırıcısı projesı var LEP ınşa edılırken tunelde protonlar ve bunların mıknatısları ıçın de yer bırakıldı LHC adlı projeyı hızmete sokmak ıçın yalnızca superıletken mıknatısları yerleştırmek yeterlı olacak Mıknatısların sayesınde, LHC, SPS'den daha fazla enerjı harcamadan proton demetlerını 9 TeV'ye kadar hızlandırabilecek Sonuçta, LEPLHC butunu her çeşıt yuksek enerjı çarpışmasını gerçekleştırebılecek Elektronpozıtron, protonproton ve elektronproton Sovyetler Bırlığı de bu yarışın dışında kalmadı Moskova yakınlarındakı Serpukov'da ınşa edılen 3000 GeV'lık (halkası 20 km) proton hızlandırıcısı 1993 yılında tamamlanacak. (Sciance VI», Kaaım 86) (îFEI«ktronvolt (eV) 1 voltluk blr potansly*l farkıyla hızlandırılmış bir elektronun kazandtgı «narlly* «alttlr. 1 magaalaktronvolt (M«V) = 1 mllyon alaktronvolt = 10' «V 1 Glgaetektronvolt (OfcV) = 1 milyar •laktronvolt = 10* «V 1 teraelektronvolt (TeV) = 1 trllyon •lektronvolt « 10" eV (2) Elaktronla proton araaındakl gravitasyonel kuw*t el«ktromanyetlk kuvvetten 10" kara küçüktür. 10 H enuz Muslumanlık ortayâ çıkmadan önce Araplar, Yunan kulturunu koruyan Romalılarla temas ıçındeydıler Daha o zaman var olan astronomi ılgısıyle Araplar Roma ımparatorluğunun koruduğu Yunan eserlerını Latınceden Arapça'ya çevırmışlerdı Arapların astronomıye ılgısı çok sıcak olan gunduzlerı uyuyup, asıl yaşantılarını serın gecelerde pırıl pırıl gökyuzuyle ıç ıçe bır, ortamda surdurmuş olmalarından kaynaklanmaktadır Muslumanlığın ılk yıllarından ıtıbaren dını gunlerın ve namaz ve oruç saatlerının belırlenmesıne yarayacak astronomi bılgısı İslam ulkelerınde daha da önem kazanmıştı Kıble doğrultusunun belırlenmesı de bır bakıma astronomi bılglsi gerektırıyordu O zaman uzerınde çalışılan astronomi konuları şunlardı 1) Coğrafı astronomi, 2) Guneş, ay, gezegenler ve yıldızların görunur hareketlerını ınceleyen konum astronomisi, 3) Astrolojı ve 4) Zaman hesapları Doğal olarak zaman hesapları ve coğrafı astronomi en önemlıydı Zaman hesaplarıyla uğraşanlara "muvakklt" denırdı Buyuk camılerın çoğunda "muvakkıf'ler vardı "Muvakkıf'ler medreselerde yetıştınlıyordu gözlemevını ınceieyen Tlmurlenk (13691405) ın torunu Muhammed Turgay Uluğ Bey (13941449) Semarkand'ta başka bır gozlemevı kurdurmuştur Bu gözlemevının Uluğ Bey'den daha önce kurulmuş olduğu da sanılmaktadır 1500 yıllarında yıkılan gozlemevınde 1460'lara kadar etkın bıçımde gözlemler surdurulmuştur Uluğ Bey bu gozlemevındekı çalışmalanyla buyuk bır yıldız kataloğu hazırlamıştır 1018 yıldızın parlaklık, ad ve konumlarını veren bu katalog, Uluğ Bey, han olmadan 10 yıl once 1437'de yayımlanmıştır Önce Arapça vayımlanan katalog 1498'de Farsçaya, 1665'de Ingılızceye çevrılmıştır Ayrıca 1767'de Ingıltere'de Oxford yayınları arasında ıkıncı kez ve 1917'de de VVashıngton'da basımı yapılmıştır Abbası halıfesı ElMaum zamanında Bağdat'takı Şemmasıye ve Şam'dakı Karıyun gözlemevlerındekı astronomları n grup halınde çalıştıkları ve bırbırlerıyle ışbırlığı yaptıkları bılınmektedır Marâga gozlemevınde de 100 kadar oğrenci ve Nasrettln Tusl, Cemaleddln ibnl TahlrI Buhari gıbı bır çok önemlı astronom bulunuyordu Semerkant gozlemevınde ıse Kadızade ve Ali Kuşçu, Uluğu Bey'le bırlıkte çalışmışlardır Bu gozlemevı Uluğ Bey'ın öldurulmesınden sonra 10 yıl kadar oğlu tarafından yonetılmıştır Tebrız gözlemevının ancak bırkaç yıl çalıştırılıp Gâzân Han'ın 1304 yılında ölmesınden sonra dını nedenlerle yıkjldığı sanılmakiadır Burada bır önemlı nokta da Islamda buyuk gozlemevlerının hukumdarlar tarafından kurulmuş ve desteklenmış olmasıdır Gün ışığına çıkmadı Aslında bugun İslam dunyasındakı astronomi çalışmaları yeterınce gun ışığına çıkarılmış değıldır Medreselerın gozlemevı nıtelığınde yapılmış olması, kubbelerın altında kuyuların bulunması astronomi gözlemlerıyle ılışkıli olabılır islam dünyasının astronomi bılımıne etkısı öylesıne buyuk olmuştur kı bugun parlak yıldızların butun dunyada kullanılan ısımlerı genellıkle Arapçadır Örneğın Algol, Antares, Aldebaran, Adhara, Almach, Alphard sadece 'a' harfınde tum dunyada kullanılan bır kaç parlak yıldızın Arapça ısmıdır Hâlâ kullapılan astronomik terimlerin de birçoğu İslam kaynaklıdır Ûrneğın Zenıt, Nadır, Azımut, Almukantar v b Yıne batıda turkuet ya da turketun denen ve açı ölçmeye yarayan gözlem aletı İslam gözlemevlerınde gelıştırılmış Turk gözlem aletıdır ' Teleskobun 1610'da bulunmasından önce astronomik gözlemlerın surdurulduğu son İslam gozlemevı 3 Murat'ın emrıyle Takiyüddln tarafından Istanbul Tophane'de 1579 yılında kurulan Istanbul gözlemevıdır Bu gozlemevı kısa bır çalışma dönemınden sonra yıne 3 Murat'ın emrıyle topa tutularak yıkılmıştır D Bu konusma 1987 hazlran aonu tammuz baaında ODTÜ Amatör Attronoml Topluluğu'nun dür«nl«dlgl 1. Astronomi Haftası'nda yapılmıatır. Pozitif bilimlere rağbet yok Genış anlamiyla astronomi Islamıyette dını çevrelerce pek rağbet gormezdı Çunku astronomi ve astrolojı dığer pozıtıf bılımler gıbı Islamı bılımlerle çelışıyordu, dığer taraftan ınsan duşuncesı urunu oldukları ıçın pozıtıf bılımlerın hatalı ve hatta zararlı olabıleceğıne ınanılıyordu Bu nedenle Islamıyette fıkıh medresesı, kelam medresesı, hadıs medresesı ve sayıları az da olsa tıp medresesı gıbı bazı özel konuların öğretıldığı medreseler vardı Fakat astoronomı gıbı pozıtıf bılım dedıklerı ozel dallarda öğretım yapan medreseler yoktu Astronomi bılgısının yayılması ve nesılden nesıle geçmesı, daha çok dığer pozıtıf bılımlerd© oldugu gibi ozel ders ve kışısel çalışmalarla oluyordu Böylece astronomlar ozel ders vererek çıraklık yoluyla yenı astronomlar yetıştırıyorlardı Genelde değer verılmeyen astronomi çalışmalarına Islamıyette takınılan tavır her zaman ve her yerde aynı olmamıstır Ûrneğın Fatıh Sultan Mehmed : ın Istanbul'da actığı medreselerde matematığın yanında astronomının de okutulduğu bılınmektedır İslam astronomları evren modelı olarak Ptolemy (Batlamyus) modelını esas kabul edıp, yaptıkları gözlemler sonucu bu modelde kuçuk değışıklıkler yapmışlardır Ayın hareketıne dayalı bır takvım