Katalog

HABER TASARIM: ŞÜKRAN İŞCAN 9 22 MART 2020 PAZAR Türkiye Rusya Çanakkale’den bu yana milli çıkarları çok sık örtüşen iki ülke: dostluğu ve tarihi kökleri ALEV COŞKUN Ortadoğu’da son on yıldır Suriye konusu ciddi bir sorun, uluslararası bir odak noktası oldu. 5 Mart’ta gerçekleşen Moskova zirvesinde Türkiye için epeyce baş ağrıtıcı İdlib konusu bir derece çözüme kavuşturuldu. Bu uzlaşma bir yandan Türk şehitlerinin cepheden gelişini durdururken öte yandan iki devletin ilişkilerinde de yeni bir aşama yarattı. Suriye’de iki devletin birlikte yürüttükleri devriye görevi de sürüyor. Aslında TürkiyeRusya dostluk ilişkilerinin tarihi kökleri eskidir. Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde Çanakkale Savaşları, 20. asırda TürkiyeRusya ilişkilerinin yeni döneminde çok önemli bir sınır taşıdır. Bu tarihten sonra her iki ülkenin milli çıkarları zaman zaman çok sıkı bir biçimde örtüşür. Bu yazımızda Çanakkale’den başlayarak bu ilişkilerin önemli noktalarını ortaya koymaya çalışacağız. Çanakkale Birinci Dünya Savaşı aslında, Ortadoğu’nun paylaşımı savaşıy İsmet İnönü, 5 Mart 1953’te ölen Stalin’in ardından taziye defterini yazarken... dı. Ortadoğu’nın doğal kaynaklarını o günün emperyalist devletleri aralarında paylaşmak istiyorlardı. Başat güç İngiltere, Fransa ve Çarlık Rusyası bir araya gelip Osmanlı Devleti’ne saldırdılar. İngiltere, 1915 yılında Çanakkale’yi zorlarken, Çarlık Rusyası Kars ve Ardahan’a girdi. Erzurum, Erzincan, Van, Bitlis ve Muş’u işgal etti. Rus askeri birlikleri, Diyarbakır önlerine kadar geldiler. İngiltere ve Fransa, batıdan Çanakkale’den, Çarlık Rusyası da doğudan saldırarak Osmanlı Devleti’ni iki yönden baskı altına almışlardı. Çanakkale’de direnen Türk askeri İngiltere’nin İstanbul’u işgal etmesini önlerken aynı zamanda, o sırada etkin olan Moskova’daki ihtilalcilere de stratejik olarak destek vermiş oluyorlardı. Çanakkale’nin geçilememesi, 1917 Ekim İhtilali’nin lideri Le olursa Türkiye’nin bir çembere alınacağını ve bağımsızlığını kazanmasının çok güç olacağını belirtiyor, gerekirse Moskova hareketi ile birleşerek bu seddin yıkılmasını ortaya atıyordu. Atatürk’ün bu durum değerlendirmesinde ortaya koyduğu olgular, bir bir gerçekleşti. Nitekim, Meclis açılmadan önce, komutanlara gönderdiği durum değerlendirmesine uyarak, Meclis’in açıldığı gün, Erzurum’da bulunan Kolordu Komutanı Karabekir o gün Atatürk’e gönderdiği telgrafında şöyle diyordu: “Bugün Anadolu’nın kurtuluşu için Bolşevik ordularıyla el ele vererek hareket etmekten başka çaremiz kalmamıştır.” (Karabekir, İstiklal Harbimiz, C.1, s.665) nin ve arkadaşlarının başarısında etkin oldu. Bu konuyu, Milli Mücadele’nin iki önemli yazarı Yunus Nadi ve Falih Rıfkı Atay şöyle belirtiyorlar: “Türkün Çanakkale’de dayanan süngüsü dünyayı değiştiren bir manivela olmuştur. Böylece Çarlık Rusyası yıkıldı, Rus Devrimi mümkün kılındı. Biraz da bizim etkimizle gerçekleşen Rus Devrimi’nin büyük so Lenin’e yazılan mektup 23 Nisan 1920’de Meclis açılınca Mustafa Kemal, Sovyet Rusya ile daha somut ilişkiye geçti. Nitekim Meclis’in açılışından 3 gün sonra 26 Nisan 1920’de Mustafa Kemal, Lenin’e tarihi mektubunu yazdı. Bu mektupta Atatürk, “Emperyalist hükümetlere karşı bütün ezilen dünyanın kurtuluşu için askeri güçlerin nuçları içinde bizi memnun eden bü birleştirilmesini” istiyordu. yük olaylar olmaktadır.” Bir süre sonra o günlerde İngiliz “Eğer Lenin, Çarlığı yıkmasaydı ve yanlısı olan Azerbaycan ve Gürcis Rusya zafer gününe erişmeseydi, İs tan hükümetleri yıkılarak, Kuvayi tanbul Rus olacaktı. İn Milliyecilere ve sanın acaba bir İstanbul köşesine Lenin’in büstünü koysak mı diyeceği gelir.” Rusya Anadolu’dan Çekiliyor 1917 Ekim İhtilali’nden sonra, iktidara gelen Bolşevikler, bu sömürge savaşından vazgeçtiler. İngilte Milli Mücadele’nin iki önemli yazarı Yunus Nadi ve Falih Rıfkı Atay şöyle diyor: Türkün Çanakkale’de dayanan süngüsü dünyayı Moskova’ya yakın hükümetler işbaşına geçtiler. Meclis’in Gönderdiği Kurul 23 Nisan 1920’de TBMM, çalışmalarına başlayınca, Meclis’ten seçilen bir kurul, 11 re ile yollarını ayırdılar ve Anadolu’da işgal ettikleri toprakları kendiliğinden terk ettiler. değiştiren bir manivela olmuştur. Mayıs 1920’de Moskova’ya hareket etti. Bu kurul, Dışişleri Ba kanı Bekir Sa Milli Mücadele mi (Kunduh), İk ve Kafkas Seddi Sivas Kongresi’nden sonra Ankara’ya gelen Mustafa Kemal, 5 Şubat 1920’de ünlü “Kafkas Seddi tisat Bakanı Yusuf Kemal Tengirşenk, Lazistan milletvekili Osman Bey ve Yarbay Seyfi Düzgören’den oluşuyordu. belirtildiği gibi, Milli Mücadele’ye yardım amacıyla, 10 milyon Rus altını, 37 bin 812 tüfek, 324 makineli tüfek, 45 bin sandık cephane, 60 adet top, 142 bin top mermisi gelmiştir. Sakarya Savaşı zaferinden sonra bu yardımlar daha da artmıştır. Zaferden hemen sonra 26 Eylül 1921’de Kars Konferansı toplandı. 13 Ekim 1921’de Kars Anlaşması imzalandı. Böylece Doğu sınırımız güvenceye kavuştu. Sovyet Rusya’nın kararı ile 13 Aralık 1921’de General Frunze başkanlığındaki kurul Ankara’ya geldi. Büyük Taarruz öncesi, 1922 Mart ayında Mustafa Kemal, Sovyet Büyükelçisi Aralov, Azerbaycan Büyükelçisi Ahilov ve Rus askeri ataşesi K. Zvonaryev’i cepheye davet Durum Değerlendirmesi” adını taşıyan stratejik durum değerlendirmesini bütün komutanlara gönderdi. (Bu konuda bkz: Cumhuriyet, 5 Şubat 2020) Birinci Dünya Savaşı’nın galibi başta İngiltere, Kafkaslar’da Baku petrollerini elinde tutmak, Anadolu hareketinin Sovyetler’le ilişkisini önlemek amacıyla. Kafkaslar’da Ermenistan, Gürcistan ve Azerbaycan ilişkilerini artırıyor, orada ortaya çıkan devletleri tanıyor, destekliyordu. İngiltere’nin amaç, Kafkaslar’da bir set oluşturarak, Anadolu hareketinin Rusya’dan yardım almasını önlemekti. Atatürk, sözü edilen “Kafkas Seddi Durum Değerlendirmesi”nde, İngiltere’nin Kafkas Seddi başarılı İlk Büyükelçi Atatürk, Meclis’in açılışının altıncı ayında, 8 Kasım 1920’de yakın arkadaşı Ali Fuat Cebesoy Paşa’yı Moskova’ya büyükelçi olarak gönderdi. TBMM, ilk temsilciliğini Moskova’da açıyordu. Bu yakın ilişkilerin sonunda, MoskovaAnkara ilişkileri çok üst düzeye ulaştı. O sıralarda Rusya’da gıda sıkıntısı başlamıştı. Atatürk, Karadeniz bölgesinden elde edilen buğday ürününden bir bölümünü dostluk hareketi olarak Rusya’ya gönderdi. Milli Mücadele’de Rus Yardımları Milli Mücadele döneminde, Rusya’dan gelen yardımlar son derece önemliydi. Yandaki aşağıdaki* 1921 MayısHaziran: 1 milyon 400 bin 1921 Kasım: 1 milyon 100 bin 1922 Mayıs: 3 milyon 500 bin etti. Bu kurul cephe de resmi geçitlerde hazır bulundu. Türk ordusunun ihtiyaçlarını tespit ettiler. Lenin’in Mustafa Kemal’e gönderdiği 3.5 milyon altın ruble de cephede Atatürk’e teslim edildi. (O. Koloğlu, “Mustafa Kemal’e Lenin Nasıl Bakıyordu?”, Popüler Tarih, Şubat 2001) Bu ziyaret, Milli Mücadele’nin Batı cephesindeki askeri işbirliğinin çok Mustafa Kemal ve İsmet Paşa, 7 Kasım 1927’de SSCB Büyükelçiliği binasında SSCB’nin Türkiye’deki büyükelçisi Surits’in verdiği yemekte... önemli ve stratejik bir kip ediyor. Lüzum gördükçe müdaha kanıtıdır. lede bulunuyordu. Evvela faiz meselesi Lozan’da açıldı. Faiz istemiyorlar. Sıra vadenin tayinine geldi. 20 sene vade ile eşit taksit Rusya’nın Desteği Milli Mücadele kazanıldıktan sonra başlayan Lozan Barış Konferansı görüşmeleri çok çetin geç ler halinde ödeyeceğiz. Bu karara bağlandı. Borcun ödenmesinin para olarak değil, mal olarak karşılanmasında mutabık kaldık. Bu tarzda bir dostluk havası içinde ayrıldık.” (İsmet İnönü, Hatıralar) mişti. Başta İngiltere, Fransa, İtalya, ABD ve bütün dünya yeni Türkiye’ye Tam Bir Dostluk Gördük kök söktürüyordu. Savaş meydanla İnönü, “Hatıralar”ında şöyle diyor: rında kazanılan zaferi, diplomasi ma “Tam bir dostluk gördük ve birbirimize sasında bize kaybettirmek için zorlu tam güven veren bir hava içinde ayrıldık.” yorlardı. İnönü, hayatının en zor gün Stalin, İnönü’ye 6 Mayıs 1932 gü lerini yaşıyordu. nü yaptığı görüşmede şunları söyle Bilindiği gibi, Lo di: “Eğer kendi sanayi zan Konferansı sürerken Boğazlar ve Atatürk, nizi kurmazsanız, sizi yeryüzünden siler İstanbul işgal altındaydı. Boğazlar konusunun Lozan’da görü ölüm döşeğinde Başbakan Celal Bayar ve ler.” (Mehmet Perinçek, Atatürk’ün Sovyetler’le Görüşmeleri, Kaynak Yayınları, İstanbul, şüleceği günlerde, Kasım 1922 sonunda Sovyet Rusya da Dışişleri Bakanı Tevfik 2005, s. 415.) İşin özeti şuydu: Rus ya, Türkiye’ye 8 mil konferansa davet Rüştü Aras’a şöyle yon altın tutarında kre edildi. Dışişleri Bakanı Georgy Çiçerin başkanlığında dedi: Rusya’ya karşı asla bir di veriyordu. Kredi, faizsiz olarak 20 yıl içinde eşit taksitlerle ve mal ki Sovyet delegeleri saldırı karşılığı tarım ürünle Lozan’a geldi. Günün Avrupa basını, “Rusların politikası gütmeyeceksiniz. riyle ödenecekti. Rusya, Türkiye’nin sanayi planının çalışmaları gelişi, Türklerin di için teknik yardım yap rencini artırdı” yo mayı da kabul ediyordu. rumu yapıyordu. (Alev Coşkun, Liberal 4 Aralık 1922’de Çiçerin söz alarak Ekonomi’nin Çöküşü, Ulusal Ekonominin Sovyetler Birliği’nin Boğazlar konu Yükselişi, Cumhuriyet Kitapları, s. 343.) sundaki görüşlerini anlattı. Çiçerin uzun konuşmasında, Türk tezine çok yakın olan görüşünü ileriye sürdü. Olağanüstü Bir Anlaşma Başbakan İnönü’nün Sovyet Rusya dönüşü, İngiltere’nin Ankara Büyükelçisi, İnönü ile görüşmek istedi. Batılı dev Rusya’nın tezi Rusya öncelikle Boğazların Türkiye’nin egemenlik hakları alanında bulunduğunu ve Türkiye’nin kendi toprakları ve karasuları üzerinde tartışılamaz ve bölünemez hakları olduğunu savundu. Ardından, “ticaret gemileri ile savaşa dönük olmayan deniz ulaşım araçlarının, hiçbir kısıtlamaya bağlanmadan Boğazlardan geçişinin sağlanmasını” ve “Barış ve savaş zamanında, Boğazların Türkiye dışında, tüm diğer ülkelerin savaş gemilerine sürekli olarak kapalı tutulmasını” istedi. Bu öneriler Türkiye’nin çıkarlarıyla örtüşüyordu. Lord Curzon hiç duraksamadan bu önerilere şiddetle karşı çıktı. Curzon, “Çiçerin başına Türklerin giydiği kalpağı giymiştir” diyordu. Ona göre, Sovyetler Birliği Karadeniz’de Türklerin isteklerini destekliyordu. (Alev Coşkun, Lozan, s.116117) letler, TürkiyeRusya ekonomik anlaşmasını merak ediyorlardı. Görüşme sonrası Rusya ile yapılan faizsiz ve tarım ürünleri ile ödenecek kredi anlaşması için “olağanüstü” bir anlaşma olduğunu ifade etti. İngiliz Büyükelçisi bu anlaşmanın yararları konusunda hayretini gizleyememişti. (Alev Coşkun, s. 345) Rusya ile ekonomik yöndeki ilişkiler, daha sonra Demirel zamanında da sürdü. Rusya’nın Seydişehir, Alüminyum ve İskenderun Demir ve Çelik tesislerinin kuruluşundaki katkıları önemlidir ve ayrı bir yazı konusudur. Rusya, Türkiye’nin en sıkışık dönemlerinde daima yardım elini uzatmış bir komşu, bir dosttur. Yazımızı Atatürk’ün Türkiye Rusya ilişkileri üzerindeki sözleri ile bağlamak istiyoruz. İsmet İnönü, Atatürk’ün TürkiyeRusya dostluğunu vasiyet ettiğini belirtiyor. Atatürk, ölüm döşeğinde Başbakan Celal Bayar ve Dışişleri Bakanı Dr.Tevfik Rüştü Aras’a şunları söyle Ekonomik Konular Konuya ekonomik ilişkiler yönünden de bakmalıyız. 1929’da dünya ekonomik krizi patlayınca, Türkiye ciddi ekonomik önlemler aldı. Atatürk, Başbakan İsmet İnönü’yü Moskova’ya gönderdi. İnönü, 16 Nisan10 Mayıs 1932 tarih mişti: “Rusya’ya karşı asla bir saldırı politikası gütmeyeceksiniz. Doğrudan doğruya ya da dolaylı olarak Rusya’ya yöneltilmiş herhangi bir anlaşmaya girmeyecek ve böyle bir anlaşmaya imza koymayacaksınız. (Mehmet Perinçek, Atatürk’ün Sovyetler’le Görüşmeleri, s. 435.) leri arasında 15 gün Rusya’da incele mede bulundu. Bu süre içerisinde fabri Kaynaklar: kaları ziyaret etti, Stalin ile görüştü ve İsmet İnönü, Hatıralar, Bilgi Yayınevi, 2006. ekonomik konularda önemli bir anlaşma Mehmet Perinçek, TürkRus imzalandı. Bu ekonomik anlaşma, her iki ülkenin dostluk ilişkisinin ekonomik düzeyde zirve dönemi sayılmalıdır. İnönü, bu anlaşmayı şöyle anlatıyor: “Kremlin’de yaptığımız ilk toplantıda bize ekonomik açıdan yardım etmek imkânı olduğunu söylediler. Azami kolaylığı gösterecekleri anlaşılıyordu. Daha evvel görüşmeler yapılmıştı. Sekiz milyon dolarlık altın değerinde bir borç Diplomasisinin Gizli Sayfaları, Kaynak Yayınları, 2010. Mehmet Perinçek, Atatürk’ün Sovyetlerle Görüşmeleri, Kaynak Yayınları, 2014. Yunus Nadi, Anadolu’da Yenigün, 1999. Falih Rıfkı Atay, Çankaya, 1969. Alev Coşkun, Asker İnönü, Kımızı Kedi Yayınevi, 2018. Alev Coşkun, Diplomat İnönü Lozan, Kırmızı Kedi Yayınevi, 2019. vermeyi kabul ediyorlardı. Stalin ayak Alev Coşkun, Liberal Ekonominin ta dolaşarak müzakerelerin seyrini ta Çöküşü, Cumhuriyet Kitapları, 2011.