Katalog

S asaniler, Gazneliler, İlhanlõlar, Selçuk- lular ve son olarak Safeviler gibi güçlü devletleri bağrõnda barõndõrmõş İran, Kaçar hanedanlõğõ boyunca devlet olmanõn gereklerini yerine getiremeyen, üzerinde ya- bancõlarõn ve yerel aşiretlerin racon kestiği bir ülke olarak varlõğõnõ sürdürdü. Devletin olmazsa olmaz kurumlarõ olan düzenli ordu, maliye, gümrük, ulaştõrma ku- rumlarõ yabancõlara ihale edilmiş, madenleri üzerinde söz hakkõ bulunmayan, başkent Tahran dõşõnda sözü geçmeyen merkezi oto- riteden yoksun bir ülke devraldõ Rõza Şah. İngiltere’nin örtülü darbesiyle iktidara gel- diği için açõktan bu ülkeye açõktan tavõr al- masõ beklenemezdi. Ancak dikkat çekici bir milliyetçi görünümü de vardõ Rõza Şah’õn. Gerçi o dönemde gerek ülkenin içinde bu- lunduğu olumsuz koşullar, gerek Sovyet devrimi ve gerekse İngiltere kolonilerinde başlayan anti-emperyalist hareketlerin İran’a yansõmasõ kaçõnõlmazdõ ve Rõza Şah’õn da buna aykõrõ bir görüntü vermesi işini zorlaş- tõrabilirdi. O nedenle dengeli davranmaya özen gösterdi. İngiltere’nin İran üzerindeki açõk tahakkümünü belli bir seviyede tutmak için önce iktidarõnõ sağlamlaştõracak önlem- lere yöneldi. Yapõsõ gereği sert olan Rõza Şah, ülkenin her köşesinde mutlak otoritesi- ni kabul ettirmek için düzenli bir ordu kur- masõ gerektiğinin bilincindeydi. Düzenli or- du oluşturuncaya kadar ülkenin her köşesine korku salacak eylemleri bilinçli olarak birbi- ri ardõnca sergiledi. Özellikle ülkenin uzak diyarlarõnda başõna buyruk yaşayan, yerel beylik gibi hareket eden, vergi vermeyen, is- yan çõkaran aşiretleri hizaya getirmek için adõnõn dehşetle anõlmasõnõ istiyordu. Yaptõğõ eylemlerle bunu başardõ da. RIZA ŞAH’IN DESPOTİZMİ Acõmasõzlõğõnõn en çarpõcõ örneği, ekmek fiyatlarõnõ yükseltmek için buğday stoklayan fõrõncõlara ibret olsun diye bir fõrõncõyõ canlõ canlõ fõrõna atõp yaktõrmasõydõ. Kadõnlarõn pe- çe takmasõnõ yasaklamõş, erkeklere camide namaz kõlarken secde sõrasõnda alõnlarõnõn ye- re değmemesi için ağõzlõk takmalarõ koşulunu getirmişti. Din adamlarõnõn bu emirleri pro- testo için Horasan Camisi’nde toplandõğõ ha- berini alan Şah, askerlerine camiyi basõp pro- testocularõ öldürme emri verdi. Askerlerin ca- miyi basmasõ sonucu yüzü aşkõn insan öldü. Rõza Şah’õn despotizminin tek mağdurlarõ din adamlarõ değildi elbette. Başta Kürtler ve Azeriler olmak üzere azõnlõklar, sendikacõlar, gazeteciler, sosyalistler ve onun rõzasõ dõşõnda seçimlerde aday olmakta õsrar edenler Şah’õn gazabõndan paylarõna düşeni aldõlar. Şah’a muhalefet etmek teamüden vatana ihanet de- mekti. Bu suçu işleyenler, ya idam ediliyor ya da “faili meçhul”e kurban gidiyordu. Parla- mento görünürde açõktõ ama seçimlerde Şah’õn onayõnõ almadan aday olmak kimsenin haddi değildi. Milletvekili adaylarõnõ bizzat kendisi seçerdi. Ona rağmen aday olmakta di- retenleri hapis ya da sürgün bekliyordu. YABANCILARA TANINAN İMTİYAZLARI KALDIRDI Bir yandan akõl almaz baskõ ve zulümle ül- keyi yöneten Rõza Şah, öte yandan İran’õ ye- niden inşa ediyordu. Merkezi ve kurumsal- laşmõş devlet yapõsõndan söz edilemeyecek İran’da inanõlmaz bir dönüşüm sağladõ. Şah, önceliği düzenli ordu kurmaya verdi. Ülke içinde kendisine karşõ olabilecek muh- temel isyanlarõ bastõrmak için düzenli bir or- duyu kõsa sürede oluşturdu. Bu ordunun fi- nansmanõnõ sağlamak için petrol rafineri ki- ralarõnõ yükseltti, temel gõda ve tüketim mal- larõnõ devlet tekeline aldõ, etkin bir vergi top- lama sistemi kurdu, tüketim mallarõna ve ara- zilere yüksek vergiler koydu. 1925 yõlõnda zorunlu askerlik yasasõnõ çõkararak asker sa- yõsõnõ kõsa sürede önce 20 bine, onu takip eden ilk on yõlda da yüz binin üzerine çõkar- dõ. Askeri okullar ve silah üretimi için gerek- li tesisleri de kõsa sürede inşa etti. Oğlu Mu- hammed Rõza’yõ da ordunun başõna getirerek kendisini güvenceye almõş oldu. Yabancõ devletlere tanõnan imtiyazlarõ kal- dõrdõ. Demiryollarõ, karayollarõ, limanlar, ül- kenin ihtiyacõ olan tüketim mallarõ için 300 kadar sanayi tesisi, hastaneler, üniversiteler, radyoevleri, elektrik santrallarõ kurdu. İran adeta yeniden inşa ediliyordu. Elbette İran’õn yeniden inşasõ hem ülkenin hem de Şah’õn kazancõnõn katlanarak artmasõna neden olu- yordu. Rõza Şah, kõsa sürede dudak uçuklata- cak bir servete ulaşmõştõ. Arazi düşkünlüğüy- le tanõnan Şah, büyük toprak sahiplerinin arazilerini ya haciz yoluyla ya da kâğõt üze- rindeki fiyattan satmalarõ için baskõ uygula- yarak al koyuyordu. Şah öldüğünde, bankada 3 milyon Sterlin parasõ, 1 milyon 200 bin hektar da verimli toprağõ bulunuyordu. 3 AĞUSTOS 2009 PAZARTESİ CUMHURİYET SAYFA DİZİ 9 CMYB C M Y B Rõza Şah bir yandan otoritesini pekiştirirken bir yandan da ülkeyi düzenli ordu, altyapõ ve sanayi tesislerine kavuşturdu İran yeniden inşa ediliyor R õza Şah’õn iflah olmaz bir reform hastalõğõ vardõ. Ancak bu reformlarõn zamanõnõ ve zeminini hiç hesaba katmaz, karşõ çõkanõn başõna demir yumruğunu indirirdi. Re- formlarõnõ hayranlõkla izlediği Mustafa Kemal’le tanõşmak ve onun eseri olan modern Türkiye Cumhuriyeti’ni yakõndan tanõ- mak için 1934 yõlõnda Türkiye’ye geldi. Ancak modern ve laik Türkiye’nin geldiği aşama karşõsõnda dudağõ uçukladõ ve ina- nõlmaz bir hõrsla ülkesine döndü. Mustafa Kemal’in yaptõklarõ- nõn daha fazlasõnõ gerçekleştirmek için her yolu denemeye ka- rarlõydõ. Fakat Mustafa Kemal’in sahip olduğu devlet adamlõ- ğõ, politik zekâ, sabõr ve vizyonunun onda birinin bile kendisin- de olmadõğõnõ unutuyordu. Bir diğer unuttuğu konu da Mustafa Kemal’in ulusal bir kahraman olduğu ve Türkiye Cumhuriye- ti’nin merkezi ve kurumsal bir devlet mekanizmasõnõn üzerine bina edildiğiydi. Bütün bunlarõn farkõnda olmayan Şah, otori- tesi ile her şeyin üstesinden geleceğini düşünüyordu. Ayrõca sonraki yõllarda gerek icraatlarõ gerekse ilişkilerinden da an- laşõldõ ki, Rõza Şah’õn asõl hayran olduğu devlet adamlarõ Mus- solini ile Hitler’di. Rõza Şah, reformlarõna kõlõk kõyafetten baş- ladõ. Hemen bir kõlõk kõyafet kanunu çõkardõ. Yerel giysiler ve fes giyimini yasakladõ. Devlet memuru din adamlarõ dõşõnda yetişkin bütün erkekle- rin pantolon-ceket, fötr şapka giymesi zorunluydu. Kadõnlarõn peçe takmadan sokakta dolaşmalarõ, sinemaya, lokantaya git- meleri, akrabalarõ olmayan erkeklerle alenen konuşmalarõ ve bu erkeklerle körüğü örtülmediği sürece aynõ faytona binebil- meleri için izin verdi. Eğitimi devlet denetimine aldõ. Misyonerlerin ve dinsel azõn- lõklarõn açtõğõ okullarõ devletleştirdi. O zamana kadar dõş dün- yada Persia olarak anõlan ülkenin adõnõ bir kararname ile İran olarak değiştirdi. Yurtdõşõndan gelen ve üzerinde Persia yazan bütün postalarõ açõlmadan geri göndertti. Yargõ sistemini de kökten değiştirdi. Evlilik, boşanma gibi işlemleri din adamla- rõndan alõp noterlere devretti. Kadõn öğretmenler derslere başõ açõk gireceklerdi. Yüksek rütbeli subaylarõn eşlerinin peçesiz dolaşmasõ zorunluydu. M üttefik güçlerin İran’õ işgalinin görünen nedeni Rõza Şah’õn Al- manya ile flörtüydü. Ancak asõl neden İran petrolünün denetimini elden ka- çõrmamak ve bu ülkeden Sovyetler’in içine bir karayolu hattõ açmaktõ. Bu sayede İngil- tere zaten söz sahibi olduğu İran petrolü- nün, Sovyetler ise askeri malzemelerin sev- kIyatõnõ garanti altõna almõş olacaktõ. Al- manya’ya göz kõrpan Rõza Şah’õn tahtta kalmasõ riskti. Bu risk, Rõza Şah’õ tahttan indirip yerine etkisiz ve silik olan oğlunu geçirerek önlendi. Müttefik güçler Birinci Dünya Sava- şõ’nda yaptõklarõ paylaşõmõ bir kez daha tekrarlayõp İran’õ üçe böldüler. Kuzeyi Rusya, güneyi İngiltere almõş, orta İran ise merkezi hükümete bõrakõlmõştõ. Muham- med Rõza, müttefiklere her türlü destek verme taahhüdünde bulunurken ülke içinde de babasõnõn olumsuz imajõnõ düzeltmek için çabalara girişti. İlk adõmda babasõnõn zimmetine geçirdiği paradan 600 milyon Riyali ile babasõnõn gayrõ yasal yollarla ele geçirdiği devlete iade etti. Ulema ile barõş- mak için dini vakõflarõ serbest bõraktõ, peçe yasağõnõ kaldõrdõ. Bu arada Rõza Şah’õn otoriter yönetimi altõnda başlarõnõ kaldõramayan işçi sendika- larõ ve siyasal partiler savaşõn da bitmesiyle hareketlenmeye başladõ. 1946 Mart’õnda Abadan’daki petrol işçileri greve çõktõlar. Daha iyi çalõşma koşullarõ ve İran Çalõşma Kanunlarõ’na geçerli olmasõ için yürüyüşe geçen işçilerin talepleri petrol kuyularõnõ çalõştõran İngilizler tarafõndan reddedildi. İşçilerin üzerine yerel kabilelerinin silahlõ güçlerini saldõrtan İngilizler, işçilerin on- larca ölüye karşõn direnişi sürdürdüğünü görünce İran Çalõşma Kanunlarõ’nõ kabul etmek zorunda kaldõ. MUSADDIK’IN İLK GÖZDAĞI İran Meclisi’nde de hareketlenmeler başlamõştõ. 1947 yõ- lõnda yabancõlara ta- nõnan imtiyazlarõn sõ- nõrlandõrõlmasõnõ ve İngiliz petrol şirketi Anglo-İranian’õn sa- hip olduğu imtiyazõn yeniden gözden geçirilmesini öngören ka- nun mecliste kabul edildi. Bu kanunun mü- ellifi Rõza Şah tarafõndan milletvekilliğin- den uzaklaştõrõlan Muhammed Musad- dõk’tan başkasõ değildi. Anõmsanacağõ gibi Rõza Şah’õn tek adamlõğõna karşõ çõkan beş milletvekilinden biriydi Musaddõk. İkinci Rõza Şah dönemindeki 14. meclis- te belli başlõ dört fraksiyon vardõ. Bunlar; Azadi (liberaller), Fraksiyon-u Aşair (Aşi- retler fraksiyonu-Demokratlar), İttihad-õ Milli (Ulusal Birlik) ve Mihan (Anayurt) gibi fraksiyonlarõn yanõnda aralarõnda Mu- hammed Musaddõk, Rõza Şah’õn ilk Başba- kanõ Seyyid Ziya, öldürülen bakanõn oğlu Timurtaş ve Rahman Haletbari den oluşan beş de bağõmsõz milletvekili bulunuyordu. Oğul Rõza Pehlevi, tahta çõktõğõ ilk yõllar- da meşrutiyetçi bir politika izledi. Ancak babasõ gibi ordu başkanlõğõnõ da yürütme- nin verdiği özgüvenle meclisin yetkilerine karõşmaya başladõ. Başbakanlarõ, bakanlarõ keyfi olarak görevden alõp yenilerini atõyor, mali konulara müdahale ediyor, babasõnõn politikalarõna dönme yolunda adõmlar atõ- yordu. Diktatürlüğünü kurmak için aradõğõ bahaneyi kendisine karşõ yapõlan başarõsõz suikast girişimiyle bulmuş oldu. 4 Şubat 1949’da Tahran Üniversitesi ziyareti sõra- sõnda yanõna yaklaşan biri tabancasõnõ Şah’a yönelterek ateşledi. Şah yanağõndan ve omzundan yaralandõ. Şah, bu suikastõ muhaliflerini ortadan kaldõrmak için fõrsata çevirdi. Ülkede olağanüstü hal ilan etti. Komünist Tudeh Partisi’ni yasakladõ, dini lider Kaşani’yi Beyrut’a Muhammed Mu- saddõk’õ Horasan’a sürgüne gönderdi. Mu- halif gazeteleri de kapattõ. R õza Şah din ve din adamlarõyla ilişkisinde inişli çõkõşlõ bir grafik çizdi. Bir yandan med- reselere yüklü para yardõmõnda bulunuyor, ülkeden kaçan müçtehitleri ülkeye davet ediyor, yaşlõ müçtehitlere saygõda kusur etmiyor, hacca, Kerbela’ya ve Necef’e gitme geleneklerini sürdürü- yor bir yandan da sesini yükselten ulemanõn bulun- duğu medrese ve camileri bastõrõp yüzlerce kişinin gözünü kõrpmadan öldürülmesini emredebiliyordu. Ancak iktidarõ sõrasõnda ulemayla daha çok kavga ettiği de bir gerçek. İktidarõnõn başlarõnda ulemayla sõcak ilişkiler ku- ran Rõza Şah, dizginleri eline alõnca dini devletin de- netimi altõna almaya yöneldi. O güne kadar kimse- nin çiğnemeye cesaret edemediği dini teamüllere ay- kõrõ davranmaktan çekinmedi. 1928 yõlõnda Kraliçe, Kum’daki bir türbeyi ziyaretinde, başõnõ açõnca tür- bede bulunan Ayetullah Befki, Kraliçe’ye şu mesajõ gönderdi: “Eğer Müslüman değilseniz neden türbeye geldi- niz? Yok eğer Müslüman iseniz neden örtülü değilsiniz?” Şah, bu mesaja hiçbir karşõlõk vermedi. Ancak Befki, öfke- sini bu kez kalabalõğõn önünde gösterip Şah’õ kötüleyen bir hutbe verince Rõza Şah öfkeden kudurdu. Bizzat Kum’a gi- den Şah, türbeye botlarõyla girdi ve Ayetullah Befki’yi ön- ce halkõn gözü önünde kamçõladõ, sonra da tutuklattõ. Ulema içinde kimlerin resmi din adamõ olacağõna kendisi karar veriyordu. Camilerde ve okullarda dini eğitimi vere- cek din adamlarõ, zorunlu hale getirilen din derslerinde dev- letin belirlediği müfredata uymak zorundaydõ. Uymak zo- runda olduklarõ bir kural da, kõyafet yönetmeliğiydi. Devlet memuru olan din adamlarõ sarõk ve cüppe yerine takõm elbi- se ve şapka giyeceklerdi. KAMUSAL ALANDA ÇARŞAF YASAĞI Şah’õn dini konularda getirdiği zorunluluklara her gün bir yenisi ekleniyordu. Yas günlerini bir güne indirip, bu gün- lerde camilerde sandalyelere oturma zorunluluğu getirdi. Meşhed türbesiyle İsfahan Camisi’ni turistlere açtõ. Rama- zan’da iftar saatinin top atõşõyla ilanõnõ ve oruç zamanlarõ mesai saatinin kõsaltõlmasõnõ yasakladõ. Dini kuruluşlarõn yönetimini de Din Vakõflar Müdürlüğü’nden alõp Eğitim Bakanlõğõ’na devretti. Kamu kurumlarõnda yerlere kadar uzanan çarşaf giyilmesi de yasaklandõ. Halka açõk toplu gösterilere kadõnlarõn başõ açõk gelmesi için emir verdi. Ervanda Abrahmõan’a göre, Şah, 1928’de Kum kentin- deki türbeye saldõrdõğõndan beri din adamlarõyla arasõnda için için tüten bir çatõşma ateşi ile yanõp tutuşuyordu: “Rõza Şah, bazõlarõna göre kimin sözünün geçtiğini gös- termek üzere tasarladõğõ bir dizi tartõşmalõ icraat yaparak krizi körüklüyordu. Çõkardõğõ yeni kõyafet kanunuyla Pehl- evi şapkasõnõn yerine, beynelmilel fötr şapka takõlmasõnõ hükme bağladõ. Ama bu yeni şapka, dindarlarõn namaz kõ- larken alõnlarõnõ yere değdirmesini engelliyordu -halbuki ibadet kurallarõ bunun aksini gerektiriyordu. Beklenen toplumsal tepki 1935 yõlõnda geldi. Meş- hed türbesinin 1911’de Ruslar tarafõndan bombalan- masõnõn yõldönümünde, oranõn yerlisi bir vaiz fõrsatõ değerlendirip yalnõzca bu ‘Kâfir icatlarõ’ hakkõnda de- ğil, hükümetin gemi azõya almõş yozlaşmasõ ve ağõr tüketici vergileri aleyhine de sözler söyledi. Bunu du- yan pazaryerindeki kalabalõklarla komşu köyler türbe- ye sõğõndõlar. ‘Şah yeni Yezit’tir ve ‘İmam Hüseyin bizi şeytan Şah’tan korusun’ diye bağõrõyorlardõ. Yerel yetkililer dört gün boyunca çaresizlik içinde olup bite- ne seyirci kalmõşlardõ, çünkü şehir polisi ve taşradaki askeri tabur türbeye girmeyi reddediyordu. Azerbay- can’dan takviye kuvvetler gelip de türbeye girene dek bu böyle sürüp gitmişti. İki yüz sivil ağõr yaralandõ, aralarõnda kadõnlarla çocuklarõn da olduğu yüzden fazla insan da yaşamõnõ yitirdi. Ertesi aylarda türbe bekçisi ve ateş etmeyi reddeden üç asker idam edildi.” (Ervand Abrahamõan-Modern İran Tarihi) NAZİ HAYRANLIĞI BAŞINI YEDİ Ulema ve dindarlarõn, Şah’õn gitmesi için 1941 yõlõna ka- dar beklemesi gerekecekti. Rõza Şah’õn Hitler’e olan hay- ranlõğõ diktatörlüğünün de sonunu hazõrladõ. II. Dünya Sa- vaşõ sõrasõnda, Alman ajanlarõnõn at oynattõğõ İran, Müttefik güçlerin uykularõnõ kaçõrõyorlardõ. Almanlarõn İran’dan cephe açacağõ endişesiyle İngiltere ve Sovyetler Birliği ya- bancõsõ olmadõklarõ İran topraklarõna 25 Ağustos 1941 yõ- lõnda çõkartma yaptõ. İran’õn stratejik noktalarõnõ ele geçiren müttefik güçlerin komutanlarõ, Şah’tan Almanya ile bağla- rõnõ kopartmasõnõ ve topraklarõnõn müttefik ordularõ tarafõn- dan kullanõlmasõna izin vermesini. Ancak o Almanya’ya karşõ bir cephenin yanõnda yer almak istemiyordu. 16 Eylül 1941’de görevinden ayrõldõ. Yerine oğlu Muhammet Rõza tahta çõktõ. Kendisi de üç yõl sonra Johannesburg’da öldü. Rõza Şah usulü reform Ulemayla yõldõzõ barõşmadõ MUHAMMED MUSADDIK Gözü pek bir milliyetçinin doğuşu 1934 yılında Türkiye’ye gelen Rıza Şah re- formlarını hayranlıkla izlediği Mustafa Kemal Atatürk ve İsmet İnönü’yle. Y A R I N ? İRAN PETROLÜ MİLLİLEŞİYOR ? MUSADDIK’A KARŞI CIA DARBESİ Rıza Şah’ın yerine gelen oğlu Muhammet Rıza eşi ve çocuklarıyla. Muhammed Musaddık