Katalog

6 EYLÜL 2006 ÇARŞAMBA CUMHURİYET SAYFA DİZİ 9 Yorgunluk, sinirlilik, baş ağrısı, gözlerde yanma gibi birçok şikâyete neden olarak yaşamı çekilmez kılıyor Uykusuzluk ‘kâbus’ gibi ŞULE KÖKTÜRK Gecelerimizi çaldığı kadar gündüzlerimizi de çekilmez hale getiren uykusuzluk, yorgunluk ve sinirlilik başta olmak üzere, fiziksel ve ruhsal performansta azalma, hafıza ve konsantrasyon bozukluğu, bazen de baş ağrısı, gözlerde yanma ve bulantı yapıyor. Ancak bunlar, uykusuzların yaşadıkları küçük sorunlar. Çocuklardaki uykuda solunum durması, gelişim geriliğine neden olurken, erişkinleri erken yaşlandırıyor. Daha da kötüsü, araba kullananların 3’te 1’i uykusuz kaldığı için kaza yapıyor. 37 günlük sürekli uykusuzluk ise ölümle sonuçlanıyor. Araştırmalara göre şoförler genellikle, trafiğin en az olduğu saatler olmasına karşın sabaha karşı ve öğleden sonra kaza yapıyorlar. Çünkü gün içinde 2 defa uykuya eğilimli bir ritmimiz var. Biri öğleden sonra 14.0016.00 arasında, diğeri sabah 04.0006.00 arasında... Kazaların yarıdan fazlasının bu saatlerde meydana geldiğini vurgulayan Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Nöroloji Anabilim Dalı Uyku Bozuklukları Birimi Sorumlusu Prof. Dr. Hakan Kaynak, uyku ve uykusuzluk ile ilgili sorularımızı yanıtladı. Uyku bozuklukları ne kadar sık görülüyor? H.K. Toplumun yaklaşık yüzde 90’ı hayatının bir döneminde uyku sorunları ile karşılaşıyor, üçte biri haftanın birkaç gecesini istediği gibi uyuyamadan geçiriyor. Bunlar arasında 100 kişiden 5’i uykuda solunum zorluğu çekerken, yüzde 40’ı hem yanında yatan kişiyi rahatsız eden hem de yeterli ve verimli uykuyu engellediği için gün içinde sorun olmaya devam eden horlamayı normal kabul ediyor. Uykusuzluğun tanımını yapabilir miyiz? H.K. Uykusuzluğun tanımını yapmak zordur, kişiden kişiye değişir. Ancak uykusuzluğun en sık karşılaşılan biçimi, uykuya dalma güçlüğüdür. Bazıları akşam saatlerinden itibaren ‘‘Bu gece uyuyabilecek miyim?’’ kaygısını taşır. Bazıları kolay uykuya dalar ancak en küçük bir gürültüde uyanır, bazıları ise sabah erken uyanıp bir daha uyuyamaz. Çok nadir görülse de hiç uyuyamama şikâyeti narkolepsi görülür. Uyku sorunları hangileridir ve en çok hangisi ile karşılaşıyorsunuz? H.K. Yaklaşık 80 tane uyku hastalığı var 2005 yılında yapılan sınıflamaya göre. Bunların büyük bölümünü uykusuzlukla giden hastalıklar oluşturuyor. Birçok nedenle uykusuzluk ortaya çıkabiliyor. Uykuda solunum bozukluğu önemli bir yer tutuyor mu? H.K. İkinci büyük grup, uykuda solunum bozuklukları. Solunum bozuklukları deyince aklımıza ilk gelen hastalık ‘obstrüktif uyku apne sendromu’ (uykuda solunum durması) hastalığı. Bu, yüzde 5 gibi bir sıklıkta görülüyor. Horlama şikâyetleri ya da eşlerin uykuda nefes durmasını görmesi sonucu başvuruyorlar. Geceleri sık uyandıkları için, uyuyup uyuyup uyanamamaktan, gündüz uykulu olmaktan şikâyet ederler. Solunum durması belirtilerinde horlamayı saydınız. Her horlamada solunum durması olur mu? H.K. Basit horlamada solunum için kişi fazla güç harcar. Ancak, ‘obstrüktif uyku apne sendromu’ndaki horlamada, kişi sadece beraber yattığı kişi ve evdekiler değil, komşular tarafından duyulabilecek kadar horlar. Uykuda solunum durmasının ne gibi zararları vardır? H.K. Son çalışmalar, hipertansiyonun nedenlerinden biri olabileceğini gösterdi. Kazaların 3’te biri, uyku ve uyku bozuk U Y K U DA H A R E K E T B O Z U K L U K L A R I A raba kullananların 3’te 1’i uykusuz kaldığı için kaza yapıyor. Araştırmalara göre, şoförler genellikle, trafiğin en az olduğu saatler olmasına karşın sabaha karşı ve öğleden sonra kaza yapıyorlar. Çünkü gün içinde 2 defa, biri öğleden sonra 14.0016.00 arasında, diğeri sabah 04.0006.00 arasında olmak üzere uykuya eğilim artıyor. Kazaların yarıdan fazlası bu saatlerde meydana geliyor. H.K. Çünkü gün içinde 2 defa uykuya eğilimli bir ritmimiz var. Biri öğleden sonra 14.0016.00 arasında, diğeri sabah 04.0006.00 arasında ve dikkat edin, kazaların yarıdan fazlası o saatlerde olur. Halbuki o saatler, trafiğin en az olduğu saatler... Horlama neden kadınlarda daha az görülüyor? H.K. Kadınlarda yağlanma, kalça bölgesinde, erkeklerde boyun ve karında yoğunlaşır. Bu durum, yatar pozisyonda yutak çevresinde daralmaya ve göğüs içi basınçta artışa neden olur ve horlama görülür. Ayrıca kadınların kas yapısı farklıdır. Ancak menopoz sonrası, hormonal dengeleri değiştiği ve kas yapısı erkeklerinkine benzediği için kadınlar da çok horlar. Solunum durması çocuklarda görülüyor mu? H.K. Çocuklarda olan tipleri de var. Uyku sırasında solunum sorunları çocuklarda zihinsel ve fiziksel gelişme geriliği yapar. Hatta halk arasında bir söz vardır, ‘Bademciklerini aldırdık, çocuk gelişti serpildi’... Onun altında yatan, uykuda bademciklerin yaptığı baskı sonucu solunum zorluğu. Uykuda solunum bozukluğu çocuklarda gelişimi, erişkinlerde de yenilenmeyi engelliyor. Dolayısıyla, erişkinlerde hızlı yaşlanmayı beraberinde getiriyor. Üçünçü grup hastalıklar hangileri? H.K. Gündüz aşırı uyku yapan hastalıklar. Bunlar genç yaşlarda, hatta okul çağında başladığı için hayatı daha olumsuz etkileyen, özellikle sosyal hayatı, eğitim hayatını, iş hayatını çok kötü etkileyen hastalıklar. 4. evrede uyku iyice derinleşir. Elektroensefalogramda (EEG) komadaki hastalarda görülen dalgalanımlara benzer dalgalanmalar görülür. REM uykusunda ise hızlı göz küresi hareketleri gözleniyor. Rüyaların yüzde 8090’ının bu dönemde görülmesi, rüya dönemi olarak adlandırılmasına neden olmuştur. 5 uyku evresi gece içinde değişen süre ve aralıklarla birbirlerini izleyerek tekrarlanıyor. Romatizmayla karıştırılıyor Uykuda hareket bozuklukları hangileri? H.K. Bu, bir başka uyku bozukluğu grubunu oluşturuyor. Türkiye’de yaklaşık 2 milyon ile 3 milyon arasında insanın uykuda hareket bozukluklarından şikâyet ettiğini biliyoruz. Uykuda hareket bozukluğu denince de akla hemen huzursuz bacaklar geliyor. Genellikle romatizma, varis diye tedavi edilir, yorgunluk diye yorumlanır ama gündüz olmayıp gece olması, huzursuz bacağın çok önemli bir ayırt edici yönü. Kalkıp dolaşınca geçen, oturunca tekrar başlayan, ağrı diye, sızlama diye anlatılamayan, hareket ettirme isteği, hareket ettirmeden duramama hali. Bacaklarda, nadiren kollarda görülür. Hastanın uykusunu bölerek, sabah yorgun, uykusunu alamamış bir şekilde uyanmasına neden oluyor. ‘Vardiyalı çalışanların sağlığı bozuluyor’ Uyku ritmi ne demek? H.K. Uyku ritmi sorunlarını seyrek görüyoruz ama toplumsal açıdan önemli. Uygunsuz saatlerde yatıp uygunsuz saatlerde kalkmayla şekillenen bir sorun. Hepimiz belli bir saatte yatıp kalkıyoruz. Ama burdan kalkıp Amerika’ya ya da Tokyo’ya gittiğimiz zaman, o ritmimiz değişiyor. Oranın ritmine alışmak belli bir zaman alıyor. İşte bu ritmi sağlayan bir merkez var beyinde, o merkezin bozukluğu sonucu ortaya çıkan ritim bozuklukları. Vardiyalı çalışanlar için çok önemli. Uykunun bu ritmi ile sosyal hayatın ritmini birbirine uydurmak önemli bir bilgi birikimi gerektiriyor. Rastgele düzenlenmiş vardiya saatleri hem verimi bozuyor hem de insanların sağlığını bozuyor. İyi uyku deyince neyi anlıyoruz? H.K. Alışık olduğunuz sürede, ki bu kişiden kişiye değişir, uyuduğunuz halde sabah kötü kalkmak, kötü uykunun belirtisidir. Uykuya dalma sorunu yaşamadan, gece uyanmadan, sabahleyin istediğiniz saatte uyanarak ve uyandığınız andan itibaren bir daha uyanana kadarki saatlerinizi uykunuz gelmeden, dinç, zinde, konsantrasyon bozukluğu, sinirlilik, gerginlik olmadan rahat rahat sürdürebiliyorsanız, o iyi uykudur. Bazıları için 5 saat, bazıları için 10 saattir, bazıları için 12’de başlar bazıları için gece 3’te başlar. Genetik olarak saatleri, süresi değişebilir. Günümüzde çok sayıda tedavi yöntemi gelişti 3 saat uykusuzluğun telafisi 1 saat Çok fazla uykunun zararı var mı? H.K. 12 saat uykuya ihtiyacı olan, uyanması çok güç olan insanlar var. Bunlar hafta içi çok az uyuyup, uykudan yoksun kalıyorlar. Onu hafta sonları telafi ediyorlar. Üst üste sürekli uzun uyku ihtiyacınızdan fazlasını uyuyamazsınız. Genellikle 10 saat uyuduğunuzu varsayalım. Tatile gittiniz, 1215 günlük bir tatil. Üst üste 12 gün 12 saat uyuyamazsınız. Eğer böyle uyuyorsa.... H.K. Bir hastalıktan şüphelenebiliriz ya da yapısal olarak uzun uyuyan bir insandır. Mesela 12 saat uyuyan bir insandır. Hafta içi mecburen kalkıp işe gidiyordur. Hafta sonu, fırsat bulduğunda telafi ediyordur. Bire bir değildir onun telafisi, 3’te 12 gibidir. Uyku bozukluklarında ne tür tedavi yöntemleri uygulanıyor? H.K. Tedavilerde yeni ilaçlar çıktı, tetkiklerde alet edevat çok ucuzladı, yaygınlaştı. Horlama ve uykuda solunum durması çeşitli cihazlarla tedavi edilebildiği gibi, ameliyatla da tedavi edilebiliyor. Dili bastırma veya alt çeneyi öne doğru itme yoluyla, ağız içi boşluğunu genişleterek etkili olan ağız içi aletler, diş hekimleri tarafından hastanın ağzına uygun olarak yapılır. Hasta gece uyumadan önce bunu takar ve bu aletle uyur. Ancak bu alet sorunu tamamen ortadan kaldırmaz. En sık kullanılan ameliyat uvuloplatofarengo plasti’’ (UPPP) yöntemidir. Küçük dil ve yumuşak damak başta olmak üzere, yumuşak dokuların fazlalıklarını azaltma ve bu dokuları gergin hale getirme amacını taşır. Yalnızca sırtüstü yatarken solunum problemi olan hastalara, pozisyon tedavisi uygulanabilir. Prof. Dr. Hasan Kaynak. lukları sonucu görülüyor. Uyku apne sendromu uykusuzluğa yol açtığı için, trafik kazalarının en önemli nedenleri arasında. Örneğin şoförler, uykusuzluk yüzünden sabaha karşı ve öğleden sonra kaza yapıyorlar. Sabaha karşı olması doğal, öğleden sonra neden kaza yapıyorlar? Gece boyu tekrarlanan beş uyku evresi Uyku, temel olarak, nonREM ve REM olarak 2 evreden oluşuyor. Yavaş uyku olark adlandırılan nonREM kendi arasında 4 evreden oluşuyor: Uykuya dalma olarak bilinen 1. evrede, uykuya daldıktan sonra gözler yavaş yavaş iki yöne doğru hareket eder, kas tonusu (kasılması) uyanıklığa göre bir miktar azalır. Göz hareketleri 2. evrede de devam eder. Kas gerginliği biraz daha azalır. 3. ve Uzun saatler uyumak, zihnin verimi artacak anlamına gelmiyor Olumsuz etkileri çok fazla Baykuş musunuz, tavuk mu? İyi uyumak için neler yapmalıyız? H.K. Öncelikle hastalığı dışarıda bırakmanız gerekiyor. Ne yaparsanız yapın bir uyku hastalığınız varsa, ona uygun tedaviyi almadığınız sürece uykunuzdan verim alamazsınız. Ama uyku açısından sağlıklı insanlar için, daha iyi uyumak istiyorlarsa ve uykularından verim almak istiyorlarsa, yapılacak ilk şey kendilerini tanımaları, uyku ile ilgili ihtiyaçlarını öğrenmeleri. İhtiyacın üstünde veya altında uyumak, ertesi güne kötü yansıyor. Kaç saat uyunduğunun önemi var mı? H.K. Kişinin kendine uygun saati bilmesi gerekiyor. Bir baykuşsa, doğal olarak uykusu saat 12’de geliyorsa, 11’de yattığı zaman 2 saat uyuyamayacaktır. Ondan sonraki uykusunun da verimini bozacaktır. Bir tavuksa sabahleyin belli bir saatte kalkması gerek, ondan sonraki saatler uyur uyanır geçecektir. Bir baykuşsa sabahın köründe kalkmaya çalışmama Uyku süresi uzadıkça zihnin verimli olacağı anlamına gelmiyor öyleyse. Ama Einstein’in 12 saat uyuduğu söyleniyor? H.K. Ama birçok başarılı insan var ki, 5 saat uyuyarak yaşıyor. Hangisi çoğunlukta, az uyuyanlar mı çok uyuyanlar mı? H.K. Ekstremler hep aynı, yüzde 510 gibi... İnsanların yüzde 75’i, 78 saat uyuyor. Ama az uyuyanlar daha fazla... İnsan hiç uyumadan ne kadar süre yaşayabilir? H.K. 37 gün yaşar. Önce zihinsel fonksiyonları bozuluyor. Algılaması bozuluyor, hayal görmeye başlıyor, sinirli olmaya başlıyor, muhakemesi bozuluyor. Sonra bağışıklık sistemi bozulmaya başlıyor. İlk günlerden itibaren bozuluyor. İnsanlarda çok uzun süreli yapılmış deneyler yok etik olmadığı için, ama farelerde yapılmış deneylerde ölümle sonlanıyor. ? Uyku saatlerine ve süresine dikkat edin ? Gündüz saatlerinde, fiziksel olarak aktif olun. Haftada birkaç gün, yatmaya yakın saatler olmaması şartıyla, spor yapın. ? Gündüz uyumayın. ? Akşam saatlerinde aşırı yemek yemeyin, yatmadan fazla sıvı veya alkol almayın, çay, kahve ve kola içmeyin. ? Yatmadan önce süt veya ıhlamurla birkaç bisküvi, Rahat uykunun sırları uyumayı kolaylaştırır. ? Uyku ortamını hassasiyetlerinize göre düzenleyin. ? Yatak odasını oturma odası gibi kullanmayın. ? Uyumadan önce kaslarınızı önce kasarak, sonra gevşeterek gevşeme tekniği uygulayan. ? Uyuyamazsanız yataktan kalkın, başka bir ortama gidin ve uykunuz gelene kadar yatağa gitmeyin. ? Uyuyamıyorsanız yatakta kalma süresini kısaltın. Ortaya çıkan somut sorunlar Uykusuzluk yaşadığımız yüksek tempolu hayatta bizleri olumsuz etkileyen en önemli faktörler arasında. Karşılaşılan zorlukların bir kademe daha yukarı çeken uykusuzluk sorununun yol açtığı bazı somut olumsuz etkiler ise şunlar: ? Yorgunluk ? Sinirlilik ? Arkadaşlara ve aileye karşı kırıcı olma ? Fiziksel ve ruhsal performansta azalma sı gerekir, saatlerce kendine gelmek için uğraşacaktır. O nedenle önce kendi uyku özelliklerini tanıyıp, onu zorlamak yerine ona uymayı seçmesi gerekir. Bir de kısa uyuyanlar ve uzun uyuyanlar ve bunların kombinasyonu var. İnsan hem kısa uyuyabilir hem de baykuş olabilir, geç yatıp erken kalkıyordur ama gene de verimli olduğu saat akşam saatleridir. ? Hafıza ve konsantrasyon bozukluğu ? Baş ağrısı, gözlerde yanma ve bulantı. SÜRECEK CUMHURİYET 09 K